جاڭالىقتار

سۇلۋ الەمنىڭ سوقپاعى

«ءسوز ونەرىنىڭ» سيقىرى

زەينوللا قابدولوۆتىڭ وزىنەن بۇرىن ادەبيەت تەورياسىنا كىرىسپە وقۋلىعى – «ءسوز ونەرىمەن» تانىستىم.

ول بىلاي بولدى…

مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ, قازاق حيميا-تەحنولوگيا ينستيتۋتىنا «قۇرىلىس بۇيىمدارى مەن جا­سامالارىنىڭ ءوندىرىسى» مامان­دىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇستىم. تۇگەس­سەم, ينجەنەر-تەحنولوگ بولىپ شى­عۋعا ءتيىس ەدىم. بىراق, ولەڭگە اۋەستىگىم بويىمدى بيلەي بەردى. سول كەزدەگى ءوزىم قۇرالپى قيالكەش جاستار سەكىلدى كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاۋعا قۇمارمىن. بۇگىنگىدەي «ەلدورادو», «ەكونوميك-س» ىسپەتتى جارقىل-جۇرقىل اتاۋلى كىتاپ دۇكەندەرى دە, كوزىڭ مەن كو­ڭىلىڭدى سان ساققا جۇگىرتىپ اداس­تىراتىن الۋان ءتۇرلى كىتاپ تا جوق. ءارى كەتسە, ماڭدايشاسىندا «ناسيحات» دەگەن سوۆەتتىك جازۋ تۇرادى. بىراق ادەبي كىتاپتىڭ قادىرى زور. الدە اركىمگە ءوز زامانىنىڭ مۇلكى قۇندى كورىنە مە, قايدام… كيىمنەن ساۋىرى اقجەم «تەحاس» ءدجينسيى, وقيتىن دۇنيەدەن مۇقا­عاليدىڭ, تولەگەننىڭ, جۇمە­كەننىڭ, قادىردىڭ جىر جيناقتارى ىزدەسەڭ تاپتىرمايدى. ءتىپتى «بۋكينيستكە» دە ەشكىم وتكىزبەيدى. ول­جاستىڭ اتىشۋلى «ازيا»-سىن تاتەمنىڭ (اكەمدى سولاي اتايمىن) قوڭىر شامادانىنىڭ ىشىنە جاسىرىپ قويعان جەرىنەن «ۇرلاپ» وقىعانمىن (سوندا ءتۇسىنىپ جارىتقانىم شامالى, ايتەۋىر تالاپ بار). بىلىمگە بايىپ جاتقان شاھارىم شىمكەنتتە دە ۇيرەنشىكتى ادەتپەن قورىعانىم – كىتاپ دۇكەنى. ءسويتىپ, قىركۇيەك ايىنىڭ باستاپقى كۇندەرىندە «زەينوللا قابدولوۆ. ءسوز ونەرى» دەگەن جازۋى بار كوكشىل مۇقابالى كىتاپقا كەزىكتىم. سول, 1982 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان شىعىپتى. تولىقتىرىلعان, وڭدەلگەن ءۇشىنشى قايتارا باسىلىمى كورىنەدى. ساتىپ الدىم. ۆيشنەۆسكي كوشەسىندەگى ءوزىم تۇرىپ جاتقان ەسكى جاتاقحانا بولمەسىنىڭ تار سورەسىنە ورىس ادەبيەتشىسى ۆاديم كوجينوۆتىڭ «ستاتي و سوۆرەمەننوي ليتەراتۋرە» دەگەن قىزىل ءتۇستى كىتابىمەن بىرگە «جوعارى ماتەماتيكا», «ورگانيكالىق حيميا», «تەوريالىق مەحانيكا», تاعى سول سياقتى قازداي ءتى­زىلگەن وقۋلىقتاردىڭ اراسىنا سىعىلىسا جايعاستى. بارا-بارا سىعىلىسقانىن قويىپ, الگىلەردى ىعىستىرىپ شىعارا باستادى. كۇندەلىكتى ميعا قۇيىلىپ جاتقان تەحنيكالىق تەرميندەر دە مەنىڭ سانامدا ادەبي ۇعىمدارمەن شاتىسۋعا, شارپىسۋعا قارادى. بارىنە كىنالى – كۇن سايىن ۇستەلىمنىڭ ۇستىندە جاتاتىن «ءسوز ونەرى». قۇشىرلانا, قۇشتارلانا وقيمىن. وقۋلىق بولا تۇرا, قالاي ادەمى, اسەرلى جازىلعان دەپ تاڭ قالامىن. زەرتتەۋشى دەۋدەن گورى, ناعىز جازۋشىنىڭ قالامىنان ءورىلىپ شىققانعا لايىق وڭشەڭ ءبىر ءىنجۋ-مارجان سويلەمدەر. ما­عىناسى دا مىڭسايرام. قاتتى ۇنا­عان جەرلەرىن ادەيى ارناعان قالىڭ داپتەرىمە سوزبە-ءسوز كوشىرىپ الامىن.

سونىڭ ءبىرى مىناۋ: «ۆلاديمير ماياكوۆسكي ءسوزدىڭ كەن رۋداسى سەكىلدى ەكەنىن ايتقان-دى. تەك, سول رۋدانىڭ ناعىز اسىلىن ارشىپ الا ءبىلۋ كەرەك. ءار سويلەم ەمەس-اۋ, ءار ءسوز ءۇشىن قۇددى زەرگەرشە ەڭبەكتەنۋ قاجەت. كەيدە اۋىر ەڭبەكپەن تابىلعان «ءبىر عانا ءسوز بۇكىل ءبىر پاراعىڭدى ءوزىڭ قالاعان تابيعي تۇسكە بوياپ بەرە الادى, – دەيدى لەونيد لەونوۆ, – تەك ول ءۇشىن جازۋشى ءسوز حيمياسىن يگەرۋگە ءتيىس». ءسوز حيمياسىن يگەرۋ!.. وبرازعا تەك قانا وسى جولمەن بارۋعا بولادى».

بۇل جولدارعا نەگە سونشالىقتى ءمان بەرەمىن؟

ويتكەنى, ابدۋرايموۆ دەگەن اق شاشتى قارتاڭ وزبەك وقىتاتىن «گەولوگيا نەگىزدەرى» ءپانىنىڭ دارىسىندە جىراقتاعى ءالپى مەن جاقىنداعى الاتاۋدىڭ تاس قاتپارلارى تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ جاتقاندا, «ماياكوۆسكيدىڭ كەن رۋداسى» جايىندا ويلانىپ وتىرام;

ءبىلىمپاز تاتار مۇعاليما كاسيموۆا مەن تالاپشىل ەۆرەي اپاي مياسنيكوۆا جۇرگىزەتىن بەيورگانيكالىق حيميانىڭ لابوراتوريالىق ساباق­تارىندا تاناۋ اشىتاتىن يۋ-قيۋ كۇڭىرسىك يىستەن باسىم اينالىپ, لەونيد لەونوۆتىڭ «ءسوز حيميا-سىن يگەرۋ» ماسەلەسى جونىندە بۇلدىر قيالعا باتام…

ءسويتىپ اۋەيىلەنىپ جۇرگەندە, قىركۇيەكتىڭ اياعىنا قاراي ءبىزدى, ياعني, ستۋدەنتتەردى ءاي-شايعا قا­رات­پاستان بىرنەشە اۆتوبۋسقا تيەپ, ماقتارال اۋدانى «كوممۋنيزم» كەڭشارىنىڭ جانتاقساي دەگەن ۋچاسكەسىنە ازاپتى جۇمىس­قا – ماقتا تەرىمىنە اكەتتى. «كور­پە-جاستىقتارىڭدى, كەسە-قاسىقتارىڭدى وزدەرىڭمەن الا جۇرەسىڭدەر» دەگەن تاپسىرماعا سايكەس تۇيىنشەگىمىز قات-قات. جول قاپشىعىمنىڭ ءبىر بۇرىشىنا «ءسوز ونەرىن» دە سۇڭگىتتىم. ەكى ايعا جۋىق بەل شويىرىلىپ, تىرناق جەلىنگەن, مەن ءۇشىن سۇمدىق سويقان ناۋقاننىڭ كەزىندە جانىما سەرىك بولدى. ءوزىمىز جايعاسقان باراكتىڭ ولىمسىرەگەن شامىنىڭ جارىعىمەن ءتۇن ورتاسى اۋعانشا كوز مايىمدى تاۋىسا, قايتا-قايتا شۇقشياتىنىم – سول كىتاپ…
قاراشاعا تامان ماقتادان امان-ەسەن ورالىپ, وقۋعا قايتا كىرىسكەن كەزدە ادەبيەتكە بۇيرەگىم ابدەن بۇرىلىپ بىتكەن ەدى.

ونىڭ ۇستىنە «سىزبا گەومەتريادان» ساباق بەرەتىن دينا جانداربەكوۆا دەگەن وقىتۋشىم ولجاستىڭ, دالىرەك ايتقاندا, ونىڭ پوەزياسىنىڭ «پوكلونني­تساسى» بولىپ شىقتى. ال «قۇ­رى­لىس ماتەريالدارىنىڭ» ءدارىس­كەرى كوماروۆا: «مەنىڭ وقۋ باع­دارلاماسى بويىنشا اۋديتوريا­دا تۇسىندىرەتىن نارسەلەرىمدى مىندەتتى تۇردە بىلۋگە تيىسسىڭدەر. ال كەيىن ەمتيحاننىڭ ۇستىندە نە ەۆتۋشەنكودان, نە ۆوزنەسەنسكيدەن ولەڭ وقىپ بەرمەسەڭدەر, ءتاۋىر باعا دامەتپەڭدەر», – دەپ تەمىر-تەرسەككە جۇيرىك, بىراق ادەبيەتكە شورقاق كۋرستاستارىمنىڭ زارە­لەرىن ۇشىردى. ءسوزى ءجاي ءسوز ەمەس, ءوزى ورىس پوەزياسىنا جەتىك ادام. لەكتسياسىنىڭ سوڭىن ۇدايى رۋحاني پىكىرتالاسقا ارنايدى. ال, ينستيتۋتتىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەكتورى ۆاسيلي كيريللين ءارى ولەڭ شىعاراتىن, ءارى مۋزىكا جازاتىن, «زا ينجەنەرنىە كادرى» گازەتىندە تۋىندىلارى جاريالانىپ تۇراتىن ونەرلى كىسى ەكەن. ءسويتىپ, مەنى «قۇداي جارىلقادى». «ءسوز ونەرى» ارقىلى جۇيەلەپ العان از-ءماز ادەبي ساۋاتىم كادەگە جاراپ, پوەزياعا ىنتىق «تەحنارلاردىڭ» ءتىلىن تابۋىما سەپتىگىن تيگىزدى. كوپ ۇزاماي, تالانتتى تەلەجۋرنا­ليست ءاتيپا ىسقاقوۆا اپايىم ارقىلى بەرىپ جىبەرگەن بالاۋسا جىرلارىما قاتىستى فاريزا وڭعارسىنوۆا باسقاراتىن «پيونەر» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىنان: «توپتاما ولەڭدەرىڭ الداعى جىلعى 5-ساندا جارىق كورەدى. سۋرەتىڭدى سالۋدى ۇمىتپا», – دەگەن حات كەلدى. ارتىنان ينستيتۋتتىڭ قۇرىلعانىنىڭ 40 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى كەشتە ولەڭ وقۋ مۇمكىندىگىنە «قول جەتكىزدىم».

ول زاماندا «ليريكتەر» مەن «فيزيكتەردىڭ» جاراستىعى جايىندا ءجيى ءسوز ەتىلەر-ءدى. مەن بولاشاق ۇستازىمىز, «ءسوز ونەرىنىڭ» اۆتو­­رى – اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ دا «ليريكتەردىڭ» – ادەبيەتشىلەردىڭ ساپىنا «فيزيك­تەردىڭ» – كەنشىلەردىڭ قاتارىنان اۋەزوۆكە دەگەن شەكسىز ىڭكارلىگىنىڭ ارقاسىندا اۋىسىپ بارعانىن ءالى بىلمەيتىن ەدىم…
سونىمەن, اكادەميكتەر سۇل­تان سۇلەيمەنوۆتىڭ, ومىربەك جول­داسبەكوۆتىڭ, ءنادىر ءنادىروۆتىڭ ەڭبەكتەگى ىزدەرى قالعان, تانىمال قايراتكەرلەر مارس ۇركىمباەۆ, مۇرات جۇرىنوۆ, ورازالى سابدەن, زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ, ءۋاليحان بىشىمباەۆ, بولات جىلقىشيەۆ تامامداعان شىن مانىندە عاجايىپ وقۋ ورداسى – قازحتي-دە ءبىرىنشى كۋرستان ءارى قاراي وقىمادىم. جاز شىعىسىمەن الماتىعا تارتتىم. قازمۋ-ءدىڭ فيلفاگىنا تالاپ­كەرلەردىڭ سانى وراسان كوپ بولعاندىقتان, مۇلدە «دالادا» قالۋعا تاۋەكەلىم بارماي, جۋرفاكقا قۇجات تاپسىردىم.
شىعارماشىلىق كونكۋرستان كەيىنگى ءبىرىنشى ەمتيحان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى بويىنشا ەدى. «ءسوز ونەرىن» بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاپتىشتەگەن ۇمىتكەرگە نە توسقاۋىل بولسىن؟ مىناداي بيلەت كەلدى: «1-سۇراق. اباي ولەڭ مەن ونەر تۋرالى; 2-سۇراق. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ وتىزىنشى جىلدارداعى اڭگىمەلەرى; 3-سۇراق. ۇستەۋ جانە ونىڭ تۇرلەرى; 4-سۇراق. سويلەمدى مورفولوگيالىق تالداۋ: «اقان مەن ىبان كيىنگەندە, سۋ بەتىندەگى شۇپىرلەگەن قۇستار قوبالجي باستادى (ت.الىمقۇلوۆ)». ەمتيحانشى ەكى مۇعالىم – ءبىرى ەر ازامات, ءبىرى ايەل ءبىلىمىمدى «بەسكە» باعالادى. بۇل ۇيعارىمدارى ءپان كوميسسياسى توراعاسىنىڭ الدىندا بەكيدى ەكەن. ال, ول توراعا كىم بوپ شىقتى دەيسىز عوي… ءيا, انىق… ءوزىم سوزىنە قانىق… سەنەيىن بە, سەنبەيىن بە – زەينوللا قابدولوۆ! بەتپە-بەت ءبىرىنشى كورۋىم. ابىرجىپ تۇر­مىن. قوس مۇعالىمنىڭ تاق-تۇق پىكىرىنەن سوڭ: «اكەلە قويىڭدار قاعازدارىڭدى. قولىمدى قويىپ جىبەرەيىن. بىلەتىن بالانىڭ ىلەتىن باعاسى «ۇزدىك» قوي… اينوو-لا-يىن, سۇرىنبەي ءوت باسقالاردان» – دەپ, مەن جاققا وڭىنەن نۇر شاشا ەمىرەنە ءبىر قاراپ قويدى. قۋانىشتان با, قوبالجۋدان با, وكپەم اۋزىما تىعىلىپ قالدى – ءتىل جوق…

ءتىل سوڭىرا شىقتى. العاشقى سەسسيانىڭ اياعىندا «ادەبيەت تەورياسىنان» ەمتيحان بولدى. قابدولوۆ ءبىزدىڭ كۋرسقا ءدارىس وقى­مادى, بىراق نەگىزگى وقۋلىعىمىز – «ءسوز ونەرى». قالپاقپەن ۇرىپ الامىن دەگەن «بىلگىشتىگىم» زيا­نىن تيگىزدى مە, ايتەۋىر ەمتيحان­نان «ءتورت» الدىم. ماسقارا قينال­دىم. ىزاعا بۋلىعىپ, بويىمدى نامىس بۋدى. ەندى قايتتىم؟! كوز الدىما زەينوللا اعانىڭ جىلى كۇلىمسىرەگەن ءجۇزى ەلەستەدى. سودان ءبىر باتىلدىعىم ۇستاپ, كافەدراسىنىڭ ەسىگىن اشتىم. عاجاپ بولعاندا, قابدولوۆ وڭاشا وتىر ەكەن. كىرىپ, امانداسقان بويدا… ءوي, ءبىر – «نازىم» مەن «نالامدى» اڭىراتتىم دەيسىڭ… «ءسوز ونەرىن» قالاي كەزىكتىرگەنىمنەن باستاپ, بەر جاعىنداعى اسەرلەرىمدى تۇك قالدىرماي ايتىپ جاتىرمىن, ايتىپ جاتىرمىن… قولىمدا – باياعى كىتاپتىڭ ءوزى… «اينوو-لايىن… دۇرىس ەكەن… اپىرماي,ءا…» دەگەن سوزدەرى قۇلاققا شالىنعان سايىن توگىلە تۇسەم… ازەر توقتادىم.

«ال ەندى, سەن بىلاي ىستە, – دەدى ۇستاز. – دەرەۋ انا دەكاناتقا جۇگىر. قايتا تاپسىرۋعا ناپراۆلەنيە جازدىرىپ ال. سوسىن تاڭەرتەڭ ماعان كەل. ءوزىم قويىپ بەرەم «بەستىك» باعاڭدى».
«راحمەت!» دەدىم بار بولعانى.

الماتى بۇلتتانىپ تۇر ەدى; اعا­نىڭ اشىق اسپانىن كورىپ, كوڭىلىم باتپان كىردەن تازارعانداي كۇي كەشتىم. دەكاناتقا دا باس سۇققام جوق. ەرتەڭىنە پويىزعا بيلەتىم بار. كانيكۋل عوي. اۋىلعا, ۇيگە دەگەن ساعىنىش جەڭىپ كەتتى. ءارى, «باعادا تۇرعان نە بار؟!.». ەڭ باستىسى, زەينوللا اعاما مۇڭىمدى شاقتىم, ول تىڭدادى. اۋىزشا «بەس» قويدى…
وسىلايشا «ءسوز ونەرىنەن» العان «تورتتىگىم» مەنىڭ ديپلومىمداعى كىلەڭ «بەستىكتىڭ» ورتاسىندا جالعىز-دارا وقشىرايىپ, سوناۋ ءبىر سامالا ساتتەرىمدى ەسكە سالىپ قويادى.
بوي جەتپەيتىن بيىك

ەستەلىك – وتكەن ومىرىڭمەن كوڭىل كەڭسەسىندەگى كەزدەسۋ. ونىڭ ساعىنىشىمەن جابىرقاتاتىن دا, سابىلىسىمەن جاتىرقاتاتىن دا ساتتەرى بار. «فيلفاك, جۋرفاك – ءبىر تۋعان…» دەيدى عوي. فيلفاكتاعى زەينوللا اعانى ويلا­سام, جادىما جۋرفاكتاعى قوس ۇستازىم قوسارلاسا ورالادى. ءبىرى – تاۋمان سالىقبايۇلى اماندوسوۆ, ەكىنشىسى – تەمىربەك قوجاكەەۆ. قازبالاپ قايتەيىك, ەكەۋىنىڭ «جۇلدىزدارى جاراسپاي» وتكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ال, زەينوللا اعا ولاردىڭ قاي-قايسىسىمەن دە سىيلاس-تۇعىن.

زادىندا, تاۋمان اعا – زيالى­لىقتىڭ زاڭعارى, ادامشىلىقتىڭ اسقارى. ۇستازداردىڭ ۇستازى. ديپ­لومدىق جۇمىسىمنىڭ جەتەكشىسى بولدى. وقۋ بىتىرگەن بەتىمدە مەڭگەرىپ وتىرعان كافەدراسىنا وقىتۋشى ەتىپ الىپ قالدى دا, ءوزى جۇرگىزىپ كەلگەن «جۋرناليستكاعا كىرىسپە» ءپانىنىڭ ءدارىسىن ما­عان جۇكتەدى. كانديداتتىق ديسسەر­تاتسيامنىڭ تاقىرىبىن بەكىتتىرىپ بەردى. وكىنىشكە قاراي, جەتپىسكە قاراعان شاعىندا جۇرەك سىرقاتىنا شالدىقتى. كافەدرانىڭ 1991 جىلعى جازعى دەمالىس الدىنداعى اقىرعى وتىرىسىنان سوڭ, مەنەن: «قاراعىم, سەن مەنىڭ دوسىم – زەينوللا قابدولوۆ دەگەن اعاڭدى بىلەسىڭ بە؟», – دەپ سۇرادى. «ارينە, بىلەم», – دەدىم. «بىلسەڭ جاقسى. اماندىعىن بەرسە, كۇزدە كەلگەن سوڭ مەن سەنى سول كىسىگە ەرتىپ اپارام… تاپسىرام…» دەدى دە, ءارى بۇرىلىپ, سوڭعى ۋاقىتتا ۇدايى جانىنا ەرتىپ جۇرەتىن جاس جىگىتپەن بىرگە ءدالىز بويلاپ كەتە باردى. دەرتى مەڭدەگەنى قاپەرگە كىرمەپتى; سوڭعى جۇزدەسۋىمىز ەكەن. ىزىنشە سۋىق حابار جەتتى. ءسويتىپ, قايران قامقور اعانىڭ جوسپارى جۇزەگە اسپادى. اسىل رۋحىنا, دارقان نيەتىنە ريزاشىلىقپەن تاعزىم ەتىپ, دۇعامنان تاستاماۋعا تىرىسام…

تاۋمان اعادان ايىرىلىپ, تايا­­­نىش تاپپاي جۇرگەندە, بەس-التى جىل قۋعىن-سۇرگىندە بول­عان پروفەسسور تەمىربەك قوجا­كەەۆ فاكۋلتەتكە قايتا كەلدى. وسى مەزگىلدىڭ ىشىندە الاش ارداگەرلەرىنىڭ بەيمالىم مۇراسىن قوپارا زەرتتەپتى. «كوك سەڭگىرلەر» كىتابى جارىق كورىپ, «جىل قۇس­تارى» جيناعى باسپادان شىعۋعا ءازىر تۇر ەكەن. «سول ارۋاقتاردىڭ جەلەپ-جەبەۋىنىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالدىم» دەدى اڭگىمەلەسكەن ءساتى­مىزدە, – جەتەكشىڭ قايتتى, وداق قۇلادى, تاقىرىبىڭ ماڭىزىن جويدى. ەندى نە ىستەمەكسىڭ؟ ءسوزدى قوي دا, سەن وسى ارىستاردىڭ ءبىرىنىڭ ادەبي مۇراسىن زەرتتە. ءوزىم ءجون-جوبا كورسەتەم» دەدى. ءسويتىپ, ۇلتقا جاناشىرلىعى ۇنايتىن قايراتكەر سۇلتانبەك قوجانوۆتى قالادىم. «بولدى, ءبىتتى, – دەدى تەمىربەك اعا, – قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, مەنىڭ دوسىم – زەينوللا قابدولوۆ دەيتىن اعاڭدى بىلەسىڭ عوي؟». «ءيا» دەدىم. «بىلسەڭ تاماشا. ول كىسىنىڭ قورعاتاتىن سوۆەتى بار.

تاقىرىپتى سونىڭ كافەدراسىندا بەكىتەمىز». ايتتى – ىستەلدى. زەينوللا قابدولوۆ عىلىمي ورتادان شەتتەپ قالعان جەرىنەن ءبىرىنشى بولىپ ءوزى جۇمىسقا قابىلداعان «مىقشەگە» دوسىنىڭ ۇسىنىسىن رياسىز قولدادى. «جەتەكشىلىك جاسايتىن پروفەسسور قوجاكەەۆ, زەرتتەۋدىڭ وبەكتىسى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ادەبي مۇراسى بولسا, كانە, كىمنىڭ قانداي قارسىلىعى بار؟!» دەپ توتەسىنەن كەستى.

سول ساتتە زەينوللا اعانى سۇل­تانبەك قوجانوۆ جونىندە بىردەڭە بىلەدى دەپ ويلاماپپىن. قاتتى جاڭىلىسقان ەكەم. مۇنى «مەنىڭ اۋەزوۆىم» رومان-ەسسەسىنىڭ اياق­­­­تال­ماعان ەكىنشى كىتابىنىڭ قولجازباسىن وقىپ وتىرعاندا ءتۇ­سىندىم. 1958 جىلى ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى قۇرىلتايى وتكەن تاشكەنتتە ۇستازىمەن بىرگە ۋاقىت تاۋىپ, ونىڭ وتىزىنشى جىلدارى تۇرعان ۇيىنە بارادى. سويتسە, اۋەزوۆتىڭ وڭ جاعىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن, سول جاعىندا سۇلتانبەك قوجانوۆپەن ەسىكتەس كورشى بول­عانىن كورەدى. ۇلى جازۋشىنىڭ اۋزىنان: «ۇشەۋمىز پيعىلداس, پىكىرلەس, ارامىزدان قىل وتپەيتىن دوس ەدىك قوي, نە ايتاتىنى بار» – دەگەن سوزدەردى ەستيدى. بۇل تۋرالى زەينوللا اعا ەشقاشان, ءتىپتى ديسسەرتاتسيا قورعاۋىمنىڭ ۇستىندە دە ءتىس جارعان ەمەس, تەك جازعانىنان دەرەكتەنىپ وتىرمىز.

قازاقتىڭ اراسىندا دۇنيەدەن قايتقان ادام تۋرالى «تىرىسىندە قادىرىن بىلمەپپىز» دەگەن اڭگىمە ءجيى ايتىلادى. بالكىم, بۇل كوڭىلدى جۇباتۋدىڭ, جاندى الدارقاتۋدىڭ, ولقىنى تولتىرۋدىڭ, تاعدىردى جازعىرۋدىڭ نەمەسە قيماستى ىزدەۋدىڭ داعدىلى ءراسىمى دە شىعار. بىراق بىزدەر – زەينوللا اعامنىڭ عىلىمعا باۋلىعان شاكىرتتەرى ول كىسىنىڭ, ءوز سوزىمەن ايتقاندا, ءبۇتىن ءبىتىم ەكەندىگىن ىزىنە ەرىپ جۇرگەن كەزىمىزدە-اق بىلدىك دەسەك, وتىرىكشى بولماسپىز. ءوزىنىڭ ۋاقىتىن ايا­ماعان, وزگەنىڭ باقىتىن ايالاعان (تاعى دا ءوز ءسوزى) نۇرلى جۇرەكتى ۇستازدى سىرتتاي تالاسا يەمدەنىپ, ىشتەي جەكە-دارا مەنشىكتەۋگە ۇمتىلماعانىمىز كەمدە-كەم. جولىن قۋعاندى, ءتالىمىن كورگەندى ماقتان تۇتپايتىنىمىز جوق. ءبىر عاجابى, ونىڭ ۇستازدىق مەيىرىمى مەن ماحابباتى, شۋاعى مەن شاراپاتى اينالاسىنداعى بارىمىزگە تۇگەل جەتەتىن. ءوزى – زور, ىزعار جۋىتپايتىن ىعى دا زور ەدى. كۇندىز ساۋلەسى سەبەلەپ, تۇندە جۇلدىزى جامىراعان اشىق اسپانىنىڭ استىنا بارشامىز سىيىپ كەتەتىنبىز. تۇڭعيىعىنا تارتىلاتىنبىز.

ءاربىرىمىزدى تەك زەينوللا قاب­دولوۆقا ءتان جىلى, جۇمساق سوزدەرىمەن كوتەرمەلەي باستاعاندا, تاپ قازىر قولتىعىمىزدىڭ استىنان قانات ءوسىپ شىعىپ, كوككە سام­عاپ ۇشىپ كەتەتىندەي اسەردە بولاتىنبىز. استارلى دا اڭداتپا لەبىزىمەن وزىمىزدە جوق قايسىبىر ءتاۋىر قاسيەتتى بويىمىزعا اكەپ تاڭىپ قويعاندا دا, ىشىمىزدەن قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىرىپ, ىلگەرى ۇمتىلسىن, بىلمەگەنىن ۇيرەنسىن, كەمتىگىن سەزىنسىن دەپ الدىن-الا ادامشىلىق «اۆانس» بەرىپ تۇراتىنىن تۇسىنەتىنبىز. ول كىسى كىشىك بولعان سايىن, قايتالانباس ۇلىقتىعىن مويىنداعان ۇستىنە مويىنداي تۇسەتىنبىز.

…1995 جىلدىڭ اقپانىندا قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سول كەزدەگى رەكتورى كوپجاسار نارىباەۆ اعامىز اجەپتاۋىر سەنىم ارتىپ, ءالى قولىما كانديداتتىق ديپلومىمدى دا الىپ ۇلگەرمەگەن مەنى ويدا-جوقتا جۋرفاكتىڭ ءبىر كافەدراسىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى ەتىپ تاعايىنداپ قويدى. ءسويتىپ, اياق استىنان فيلفاكتا كافەد­را باسقاراتىن ۇستازىممەن «تەڭ لاۋازىمدى» بولىپ شىعا كەل­دىم. ۇيرەنىسۋ وڭايعا تيمەدى. شيكىلىگىمىز, شالالىعىمىز كوزگە بادىرايىپ تۇرادى. ول – كىم, مەن كىممىن دەگەندەي… كەي-كەي­دە زەينوللا اعام تۇسكە تامان كا­­فەدراعا قوڭىراۋ شالادى. ءسوزىن ادەتتە مىناداي تۇسپالدى ازىلمەن باستايدى: «ابەكە, سەن دە كافەدرا مەڭگەرۋشىسىڭ, مەن دە كافەدرا مەڭگەرۋشىسىمىن. كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنە بيلىگى جۇرمەيدى. بىراق مىنانى ەسكەرشى, مەن سەنەن ءبىر قابات جوعارى وتىرامىن عوي…». ءارى قاراي شارۋاسىنا كوشەدى: «اۋلادان كولىگىڭدى كورگەن سەكىلدىمىن. مىنا اۋەزدىڭ ماشيناسى بۇزىلىپ قالىپ… ساۋلە اپاڭ ۇيدە اعاڭدى ساعىنىپ وتىر…». ءسوزىنىڭ اياعىن كۇتپەستەن, «باستىقتىعىم» ءادىرا قالىپ, ەكىنشى قاباتتان ءۇشىنشى قاباتقا ساتىدان ساتىعا سەكىرە زاۋلاپ بارا جاتقانىمدى ءبىر-اق بىلەمىن. ويتكەنى قابدولوۆتىڭ شوپىرى بولىپ, ءبىر كولىكتىڭ ىشىندە سۇحباتتاسىپ جۇرگەننىڭ ءوزى – بۇيىرا بەرمەيتىن باقىت.

…ابايدىڭ 150 جىلدىق تويى. سەمەي ءوڭىرى. جيدەباي قىستاۋى. ىعى-جىعى حالىق. اقىننىڭ ەس­كەرت­كىشىنىڭ جانىنا كەلگەنىمىز سول ەدى, كۇتپەگەن جەردەن زەينول­لا اعام كەزدەسە كەتتى. بىرگە سۋرەتكە تۇسكىم كەلدى. ءوتىنىشىم قابىل الىندى. تەك فوتوگراف جىگىت وڭ­تاي­لانا بەرگەن ساتتە ول كىسى ماعان قالجىڭداپ: «ابەكە, ءتۇھ, بويىڭىز ۇزىن ەكەن عوي, سۋرەتتە مەنىڭ قاسىمدا سىرىقتاي سورايىپ تۇرعانىڭىز ىڭعايسىز كورىنەر. ءبىر ساتى تومەن تۇسەسىز بە؟» دەدى. ەسكەرتكىشتىڭ جانىندا باسپالداق بار ەدى. ءبىر ساتى تومەندەدىم. يى­عىمىز تەڭەسە قالدى.

«مىنە, ەندى ءجون بولدى» دەگەن ۇستازدىڭ سوزىمەن قاباتتاسا, فوتواپپارات تا شىرت ەتتى. قازىر ول سۋرەت – مەنىڭ قىمبات قازىنامنىڭ ءبىرى.

ۇستاز وزىڭنەن ارقاشان ءبىر قابات جوعارى, ءبىر ساتى بيىك تۇراتىنىن الگىدەي ساتتەردە بيازى سوزدەرىمەن, ماعىنالى قاس-قاباعىمەن جۇقالاپ قانا اڭعارتاتىن.

اسىل جارى, شىعارماشىلىعىنىڭ شىراقشىسى ساۋلە اپايدىڭ قو­­­لى­­نان تالاي رەت ءدام تاتتىق. ەركىن وتىرسىن دەي مە, كوبىنە اس-سۋىمىزدى جاڭالاعاندا عانا ەلەۋسىز باس سۇعىپ, ۇستازىمىزبەن وڭاشا اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋىمىزعا جاعداي جاسايتىن. زەينوللا اعا جەتپىس جىلدىعى قىزىلوردا قالاسىندا اتالىپ وتكەندە, سوندا تۇراتىن اكە-شەشەمنىڭ ۇيىنە بارىپ, شا­ڭىراققا اق باتاسىن بەردى. سول جولى انامىزدىڭ نەمەرەلەرىنە ءوزىنىڭ ۇيرەتۋىمەن «جايىق قىزى» ءانىن ورىنداتقىزعانى ەسىمدە.

قازىر ول كۇندەر كورگەن ءتۇس سەكىل­دى. ۇستازسىز شاكىرتتىڭ دە تۇل ەكەنىن تۇسىندىك.

ءبىر زامانداسى ەسكەندىر زۇلقا­رنايىن پاتشادان: «وسى ءسىز اكە­ڭىز فيليپپ اعزامعا قاراعاندا ۇستا­زىڭىز اريستوتەلگە كوبىرەك ءىلتيپات تانىتاتىن سياقتىسىز. سونىڭ سىرى نەدە؟» دەپ سۇراپتى. سوندا الەمدى اۋزىنا قاراتقان داڭق­تى قولباسشى: «اكەم مەنىڭ ءتانىمدى تاربيەلەپ, جەرگە ءتۇسىردى; ال ۇستازىم, جانىمدى تاربيەلەپ, كوك­كە كوتەردى ەمەس پە؟» دەگەن ەكەن.

ءسوز ونەرىنىڭ بارىن بارلاعان, ارىن ارلاعان اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ تا – اراسىندا اكىمى بار, اقىنى بار – ءىنى-دوس شاكىرتتەرىنىڭ قيالىن قياعا قوندىرىپ, سۇلۋ الەمنىڭ سوقپاعىنا سالدى.

سوندىقتان ۇلىق ۇستازدىڭ دانا ديدارى – ارقاشان جۇرەگىمىزدىڭ تورىندە.

امانتاي ءشارىپ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button