بيىل ۇلتىمىزدىڭ اردا ازاماتتارىنىڭ ءبىرى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان قوس بىردەي درامالىق شىعارما كورەرمەنىمەن قاۋىشتى. ونىڭ ءبىرىنشىسىن اقىن, عالىم عازيز ەشتاناەۆ جازىپ شىعىپ, «جولايرىق» دەگەن اتپەن ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «اق جەلكەن» ستۋدەنتتىك تەاترىنا ۇسىنسا, «ساكەن-سۇڭقار» تاريحي تراگەديالىق دراماسىنىڭ تۋىندىگەرى – قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قانات ءجۇنىسوۆ, قويۋشى رەجيسسەرى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى الىمبەك ورازبەكوۆ.
وسى سوڭعى اتالعان تۋىندىنى ءبىز دە بارىپ كوردىك. بايقاعانىمىز – اۆتورلار ءوز شىعارماسىندا ساكەننىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسىن بارىنشا اشۋعا تىرىسقان ەكەن. ول تالپىنىستارى ءساتسىز بولماعانىن ايتۋعا ءتيىستىمىز. ولاردىڭ بۇل ەڭبەكتەرىنە ساكەنتانۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى, ساكەن بەينەسىنىڭ قالتارىستارىن اشامىن دەپ, الپىس جىلعا جۋىق ۋاقىت تەر توگىپ كەلە جاتقان ادەبيەتتانۋشى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ءوز ۇلەسىن قوسقانى دا ايقىندالدى. ءيا, قويىلىم عالىمنىڭ ساكەن جايلى جازعاندارىن ەسىمىزگە ورالتىپ وتىردى. باس ساكەنتانۋشىنىڭ ءوزى دە پرەمەرا قوناقتارىنىڭ قاتارىنان تابىلىپ, دراما اياقتالعاندا پىكىرىن ءبىلدىرىپ, اۆتورلار مەن رولدەردى سومداعان اكتەرلەرگە باتاسىن بەردى.
ساكەن سەيفۋلليندى جۇرتتىڭ كوبى كەڭەس وكىمەتى ورناعاندا سونىڭ سويىلىن سوققان ادام رەتىندە باعالايدى. بۇل – بىرجاقتى پىكىر. ساكەن كوممۋنيستەر بيلىككە كەلگەندە اق پاتشا زامانىنان بەرى ەزگىدە وتىرعان تۋعان ۇلتى قۇلدىق قامىتىنان بوسانادى دەپ قالتقىسىز سەندى. قولدان كەلەر مۇمكىندىكتەرىن سول جولدا سارپ ەتتى. درامادا باس كەيىپكەردى ويناعان اكتەر سىرىم قاشقاباەۆ سول بەينەنى بەرە ءبىلدى.
قويىلىم ساكەننىڭ 1922-1925 جىلدارى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە وتىرعان كەزەڭىنەن باستالادى. سول كەزەڭدە ول ەڭ الدىمەن قىرعىز اتالىپ جۇرگەن قازاققا ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارىپ بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ, «قازاقتى قازاق دەيىك, قاتەنى تۇزەتەيىك» دەگەن ماقالا جازادى. ونىمەن توقتاماي, قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلىپ, كەڭسە قۇجاتتارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋىنە كۇشىن سالادى.
قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارعان العاشقى جىلى «مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ 90-95 پايىزى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا باعىتتالسىن» دەپ, بۇيرىققا قول قويادى. قازاقتان ءبىلىمدى, ەش ۇلتتان كەم ەمەس ازاماتتاردىڭ شىعۋى تەك اقشامەن شەشىلمەيتىنىن ويلاپ, جاس تالاپكەرلەرگە ۇلگى قىلاتىن تۇلعانى ىزدەيدى. حالقى احمەت بايتۇرسىنوۆقا قاراپ, بوي تۇزەۋ كەرەك دەپ شەشىپ, ونىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىن عىلىمي كونفەرەنتسيا تۇرىندە ۇيىمداستىرۋعا بەل شەشە كىرىسەدى. وسىنىڭ ءبارىن درامادا كورىنگەن سىدىق, قادىرجان, الكەي سىندى ارىپتەستەرىنە ايتقاندا, ولار شوشىپ, ساكەندى رايىنان قايتارعىسى كەلەدى. الايدا, اقىرى ساكەننىڭ ىعىنا جىعىلادى. سوندا ساكەننىڭ ولاردى قۇشاقتاپ تۇرىپ: «جيىرما جىلدان كەيىن قازاق بىلىمىمەن جانە ونەرىمەن وزادى» دەپ رومانتيكاعا بەرىلگەنى تاريحي فاكت.
قويىلىمدا ساكەن ويىن احمەتكە جەتكىزۋ ءۇشىن ونى كەڭسەگە شاقىرىپ الىپ, اڭگىمەلەسەدى. سوندا احمەت: «ۋا, ساكەن, مەنى حالىق جاۋى كورەتىن ورتالىق كوميتەت وعان كەلىسە قويا ما؟» دەپ سۇراق قويادى. احمەت كوممۋنيستەرگە سەنبەيتىندىكتەن, ولاردى وتارشى دەپ سانايتىندىقتان ەكەۋى سول جەردە سوزگە كەلىپ قالادى. سوڭىندا احمەت «بىلگەنىڭ بولسىن» دەپ, شىعىپ جۇرە بەرەدى. ساكەننىڭ ۇلتشىل ويلارى جوعارىعا جەتىپ, باسىنا بۇلت ۇيىرىلەدى. اقىرى ورتالىق كوميتەت ونى ورنىنان الىپ تىنادى.
درامانىڭ ەكىنشى ءبولىمى ۇلت باسىنا تونگەن ناۋبەت – اشارشىلىققا ساكەننىڭ كۇيزەلىسىنەن باستالادى. كەزىندە قىزمەت اتقارعان مەكەمەگە كەلگەن ول سول جەردەگى بۇرىنعى ارىپتەستەرىنەن ۇلتىنا اراشا سۇرايدى. سوندا بەسىكتى الىپ كىرەدى. مۇنى سيمۆولدىق بۇيىم دەپ ۇقتىق. اۆتور سونىسىمەن مىنا اشارشىلىقتان ۇرپاق, تۇتاس ۇلت امان قالسا ەكەن دەگەن ويدى ۇقتىرعىسى كەلگەن سياقتى. ول جەردەگى تاجىكەدەن سوڭ سىدىق قولدان كەلەر قايراندى جاسايمىن دەپ ساكەندى شىعارىپ سالادى.
1936 جىلى ساكەن ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىن الىپ, شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتەدى. وسى جايت ونىڭ كوڭىلىن ءبىراز كوتەرىپ تاستاعان سەكىلدى. كەلەسى كورىنىس ارقىلى سول بەينەلەنەدى. ساكەننىڭ ۇيىنە ونەرلى باۋىرلارى كەلىپ, جەڭگەلەرى گۇلباھراممەن سىرلاسادى. سىرباز ازاماتتىڭ جارىنان اعالارى جايلى انانى-مىنانى سۇراپ, ونىڭ جۇرەگىندەگى ءتاتتى ەستەلىكتەردى وياتادى. ءسويتىپ وتىرعاندا ۇيگە ءجۇزى بال-بۇل جانعان ساكەن مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ كىرىپ كەلەدى. احمەتتىڭ كەزەكتى ايداۋدان بوساپ, ساكەن ونى قۇرمەتتەپ شاقىرعان شاعى ەكەن. مارە-سارە بولىپ ءبارى وتىرعاندا ەگور دەيتىن كەزىندە ساكەن ىستەگەن كەڭسەنىڭ كۇزەتشىسى بولعان ادام اقىننىڭ ۇلى ايانعا ويىنشىق ات اكەلىپ بەرەدى. سودان «داستارحان باسىنا شىق» دەگەنىنە قاراماي, شىعىپ كەتەدى. ونى كورگەن احمەتتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ ساكەنگە: «ءبىز مەرەيتويىم جايلى اڭگىمەلەسكەندە تىڭ تىڭداعان وسى كىسى, مەن ونى تانىپ قويدىم» دەپ, ول دا جۇرە بەرەدى. اقىرى, ونىڭ ءسوزى شىندىققا اينالادى, ەگور – نكۆد-نىڭ تىڭشىسى ەكەن. سول باستاعان «قىزىل جاعالىلار» گۇلباھرامدى اڭىراتىپ, ازاماتىن تۇتقىنداپ اكەتەدى. ءارى قاراي سوت بولىپ, ساكەن اتىلادى…
ساحناعا كوتەرىلىپ, قويىلىم جايلى پىكىرىن بىلدىرگەن تۇرسىنبەك كاكىشەۆ دراما جازىلىپ بولعان سوڭ ونى وقىپ بەرگەنىن, الايدا, كوپ جەرى وزگەرگەنىن ايتتى. گۇلباھرامنىڭ ءرولىن ويناعان التىناي نوگەربەككە ونىڭ كەيىپكەرى ومىردە وجەت بولعانىن جەتكىزىپ, بەينەنى ءسال كوتەرۋ كەرەك دەگەن اقىلىن قوستى. ءوزى دە 1944 جىلى اقمولادا اكتەر بولىپ جۇمىس ىستەگەنىن ەسكە الدى. ەڭ باستىسى, وسىنداي شىعارما جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە تاپتىرمايتىن قۇرال ەكەنىن العا تارتتى. ونىڭ وسى ءسوزىنىڭ شىندىعىنا زالدان شىعىپ بارا جاتىپ كوز جەتكىزدىك. وعان درامانى تاماشالاعان ءبىر-ەكى قىزدىڭ «جىلادىق» دەگەن ءسوزى سەبەپ…
امانعالي قالجانوۆ
