زەينوللا قابدولوۆ تۋرالى تولعانىس
ادەبيەت الەمىندە قالدىرعان ايشىقتى ىزدەرىمەن ەرەكشەلەنگەن, اتاقتارى عىلىمنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا سامعاپ شىققان, جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق ۇلاعاتتى مەكتەپتەرى قالىپتاسقان امبەباپ تۇلعالار كىمدەر؟ القالى باسقوسۋلاردا, قىزىقتى ساۋىق-سايرانداردا, بىلىك سايىستىرعاندا ساحنا تورلەرىنەن وسىنداي سۇراق قويىلا قالسا, وعان جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ قينالماسى حاق. ولار ىركىلمەستەن ەكى ارىستى – الدىمەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ, وعان جالعاس زەينوللا قابدولوۆتىڭ اتى-جوندەرىن اتارى انىق. نەگە ولاي؟ نەگە ۇلى مۇحتارعا ىلەسە زەينوللانىڭ اتى اتالادى؟ ءسوز جوق, بۇل – كوپ قىرلى زەينوللانىڭ سان سالالى ەڭبەگىن رياسىز مويىنداعاندىق. ءبىر باسقا جەتىپ ارتىلاتىن جازۋشىلىققا, عالىمدىققا, ۇستازدىققا قوسا قايراتكەرلىگى جانە بار. «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» دەگەنمەن پارا-پار كوزى تىرىسىندە «قازاقتىڭ قابدولوۆى» اتانعان بىرەگەي. ءوزىنىڭ سۇيىكتى ءسوزىمەن ورنەكتەسەك, ءبۇتىن ءبىتىم. شىن مانىندەگى امبەباپ تۇلعا! سول امبەباپ قالامگەر پۋبليتسيستيكا دۇنيەسىنە قالاي قارادى ەكەن؟ اقيقاتتىڭ اۋىلىنان قياس كەتۋگە بولمايتىن جانرلار شوعىرىنىڭ باستارىن توعىستىراتىن پۋبليتسيستيكاداعى ءىز, جولى قانداي؟ وعان جاۋاپ – زەينوللا قابدولوۆتىڭ وچەركتەرى مەن ەسسەلەرى, شالقىمالارى مەن تولعانىستارى جيناقتالعان كىتاپتارى – «ادام», «سىر», «جەبە», «ارنا», «كوزقاراس». ءبىر عاجابى, ولارعا زەر سالىپ ۇڭىلگەندە, تاڭداناسىڭ, تامساناسىڭ, تۇشىناسىڭ, ويلاناسىڭ. دەمەك, جامان بولماعانى… جوق, «جامان بولماعانى» دەپ انشەيىن باعالاي سالعانىمىز تىپتەن جەتىمسىز. كەرەمەت دەگەن تەڭەۋ لايىقتى.
سۇلۋ ءسوزدىڭ شەبەر ورنەگىن كەستەلەگەن زەينوللا قابدولوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ, كىتاپ جازعان ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى قادىر ءجۇسىپ ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلارىن نەگىزىنەن ەكى جانر – وچەرك پەن ەسسە-تولعانىس توڭىرەگىندە توپتاستىرعاندى قۇپتايدى. وتكەن عاسىرلاردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ, جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باستاپقى بولىگىنە شەيىن توقتاۋسىز قالام تەربەگەن, اراعا ءۇزىلىس سالىپ بارىپ كەشەگى توقسانىنشى جىلداردا قايتا توكپەكتەتكەن زەيناعاڭ باسقا كولەمدى عىلىمي جانە ادەبي شىعارمالارىمەن بىرگە وسى قوس جانردى جانىنا سەرىك ەتە وتىرىپ, دۇنيەگە تولىمدى تۋىندىلار اكەلدى. «ەردىڭ ەرى», «دالا عالاماتى», «قارقارا كورىنىستەرى», «جامال», «ۆەنا كۇندەلىگى» جانە باسقا دا وچەركتەرىندەگى تابيعاتتى سۋرەتتەۋ شەبەرلىگى, كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەلەرىن سومداۋى, ىشكى الەمدەرىنە ءۇڭىلۋى, شيەلەنىستى وقيعالار, حاراكتەرلەر قاقتىعىستارى, ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوزعاۋى… ءبارى, ءبارى ۇيلەسىمدى؟! اۋەلى «جامال» وچەركىندەگى پۋبليتسيستيكالىق يىرىمدەرگە نازار سالىپ قاراڭىزشى! مۇنايشى ايەلدىڭ باسىنان نە وتپەگەن؟! كۇيەۋى مايدانعا كەتىپ ورالماعان جەسىر كەلىنشەكتىڭ جان كۇيزەلىسى, باۋىرىندا قالعان سابيلەرىن ادام ەتۋ جولىنداعى ەرلىك ىستەرى, ەڭبەك زەينەتى, «قارا التىن» وندىرۋشىلەر تىرشىلىگى ءبىر-بىرىمەن ساباقتاستىرىلىپ, تارتىمدى جازىلعاندىقتان, وقىرمانىن وقۋعا ەرىكسىز جەتەلەيدى. وسى وچەركتى كەيدە ەسسەلەر قاتارىنا قوسىپ ءجۇرمىز. وعان كەلىسۋگە بولمايدى. ادىلىنە جۇگىنگەندە, وندا كوركەم وچەرككە ءتان تارتىس, تولعانىس, تەبىرەنىس, كەيىپكەر كەيپى, قورشاعان ورتا كورىنىسى بار. دەمەك, ول – ەسسە ەمەس, كادىمگى وچەرك.
ءسوز زەرگەرى زەينوللا قابدولوۆ ءوزىنىڭ «وراق ۇستىندە» دەگەن وچەركىن قالامداس دوسى, قازاقتىڭ ىرگەلى جازۋشىسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆپەن بىرىگىپ جازىپ, اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پەتر فيليپپەنكونىڭ پارتيالىق قىزمەتتى وندىرىسپەن ورايلى ۇشتاستىرا ءبىلۋى, شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى جونىندە جاتىمدى جەتكىزە العان. وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ كەڭەستىك ءباسپاسوز بەتتەرىندە پارتيالىق باسشىلىقتىڭ ورتا بۋىنىنداعىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن, كۇنگەيلەرى مەن كولەڭكەلى جاقتارىن وچەركتەر ارقىلى كورسەتىپ وتىرۋ داستۇرگە اينالدى. ورىستىڭ اتاقتى ءپۋبليتسيسى ۆالەنتين وۆەچكيننىڭ «اۋدان تىرشىلىگى» دەگەن وچەركتەر توپتاماسى وداقتىق «پراۆدا» گازەتىنىڭ, ودان كەيىن قازاق قالامگەرى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «الىستاعى اۋداندا» اتتى وچەركى رەسپۋبليكالىق «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ قاتارىنان بىرنەشە نومىرىندە جارىق كوردى. ەكەۋىنىڭ دە باس كەيىپكەرلەرى – اۋدان پارتيا ۇيىمدارىنىڭ باسقارۋ تەتىگىن ۇستاعاندار. زەينوللا قابدولوۆ پەن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر دە «وراق ۇستىندە» وچەركىندە سول ءۇردىستى جالعاستىرىپ وتىر. بىراق, كومپوزيتسيالىق قۇرىلىم كىرپىشتەرىن قالاعاندا, سيۋجەتتىك جەلى تارتقاندا الدىڭعى سۇرلەۋگە تۇسپەي, وزىندىك ستيل, تىڭ جول تاڭداپتى. ىلكىدە مىنەزىن كىسى ءتۇسىنۋى قيىن بولىپ كورىنگەن پەتر فيليپپەنكو ۇعىنىسا كەلە باسقاشا قىرىنان تانىلادى. ناعىز ءىستىڭ ادامى, ايتۋى دا, قايتۋى دا شاپشاڭ, جىلى جۇرەكتى ازامات, تالاپ قويعىش باسشى. وچەركتە جاقسىلىقتارمەن قوسا قىلاڭ بەرەتىن ولقىلىقتار دا, ورالىمسىزدىقتار دا ورنى-ورنىمەن كورسەتىلەدى. ءبارى بىرىڭعاي ماداقتاۋ ەمەس, شىنايى. تەك اتتەڭ-اي دەگىزەتىن نارسە – وچەركتىڭ تاقىرىبىنىڭ كەزەكتى ءبىر كوررەسپوندەنتسيانىكى سياقتى «وراق ۇستىندە» دەپ تىم جاداعاي اتالۋى. تاقىرىپ «مەن مۇندالاپ» جايناپ, جاسانىپ تۇرسا, قانداي جاقسى بولار ەدى؟! وعان كوكىرەكتەرى كەستەلى ءسوزدىڭ كەنىشىنە اينالعان ەكەۋىنىڭ دە قۇدىرەتتەرى جەتەتىن جازۋشى-پۋبليتسيستەر. الدە وچەركتىڭ تاقىرىبىن ىشكى مازمۇنىمەن ۇندەستىرەمىن دەپ رەداكتسيا جاساعان وزگەرىس بولار ما؟ ايتەۋىر, ءبىر گاپ بار سىڭايلى. ايتپەسە, زەيناعاڭ «شوق شاشقان شابىت», «عۇلاما», «قازىق», «مىقشەگە»… سىندى ادەمى دە اسەرلى تاقىرىپتارىمەن جۇرەكتەردى جاۋلاپ العان سىندارلى سۋرەتكەر عوي.
قازاقتىڭ ارقالى اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ: «وچەرك – ادەبيەتتىڭ ەڭ ءبىر كەرەكتى ءتۇرى. قازىرگى ءومىر قارقىنىنا, قۇرىلىس قارقىنىنا كۇنبە-كۇنگى سايكەس ادەبيەت ءتۇرى – وچەرك. وتكىر قالام, ەكپىندى ستيل, ءدال سۋرەت, كوپشىلىكتى تەز ۇيىستىرۋشى وسى وچەرك» دەگەن قاعيداسى بۇگىن دە ءمان-ماعىناسىن جويعان جوق. بۇل تۇرعىدا زەينوللا قابدولوۆ – ءوز ىسىنە ادال بولعان, تالاي وچەركتەر تۋىنداتقان قارىمدى قالامگەر. وكىنىشكە قاراي, وچەرك جانرىن كەشەندى زەرتتەگەن عالىم-وچەركيست تولەۋباي ىدىرىسوۆ «كەي جۋرناليستەر بىرەر ديالوگ, بىرەر تابيعات سۋرەتى ارالاسسا, «بۇل وچەرك» دەيتىندى شىعاردى. ءسويتىپ, كادىمگى قارادۇرسىن كوررەسپوندەنتسيالاردىڭ, ماقالالاردىڭ تالايى «وچەرك» دەگەن اتپەن جارىق كورىپ ءجۇر» دەپ الاڭداعانىنداي جاعىمسىز جاعداي ءالى جالعاسىپ كەلەدى. سايىپ كەلگەندە, بۇل وچەرك جانرىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ, باعىتىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرە مە دەگەن قاۋىپ تۋعىزادى. زەينوللا قابدولوۆ مۇنداي جونسىزدىكتەرگە تۇبىرىنەن قارسى. ءوزى وچەرك جازۋدىڭ وزىق ۇلگىلەرىن كورسەتتى, وزگەدەن دە سونى تالاپ ەتتى.
كوركەم پۋبليتسيستيكالىق جانرلار توبىنا جاتاتىن ەسسەنىڭ دە تابيعاتىن, بولمىسىن ءبىر كىسىدەي ءتۇسىنىپ, ونىكتى قالام تەربەگەن ساناۋلى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى – زەينوللا قابدولوۆ. ارعى جاعىنداعى ورىس ەسسەيستەرى الەكساندر گەرتسەندى, فەدور دوستاەۆسكيدى, اناتولي لۋناچارسكيدى, يليا ەرەنبۋرگتى, يۋري ولەششانى, كونستانتين پاۋستوۆسكيدى ايتپاعاندا, بەرگى جاعىنداعى قازاق ادەبيەتىندە, پۋبليتسيستيكاسىندا ەسسە جانرىن قالىپتاستىرعان تاحاۋي احتانوۆ, ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆپەن قاتارلاس زەينوللا قابدولوۆ تا وعان بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ, قايتا-قايتا ورالىپ وتىردى. جازعان ەسسەلەرى بىرىنەن-ءبىرى وتكەن كوركەم, ادەمى, ورنەكتى. ول قانشا قايتالانباس تۇلعالاردىڭ شىنايى بەينەسىن جاسادى, كەسكىن-كەلبەتىن, وتكەن شاعىن جانە بۇگىنىن قاعازعا ءتۇسىردى. ەندى ولاردى بۇگىن دە وقيسىڭ, ەرتەڭ دە وقيسىڭ, كەلەر عاسىرلاردا دا وقيدى. «عۇلاما», «تۇلعا», «قازىق», «فەنومەن», «مەزگىل مەن مەكتەپ», «ويشىل تۋرالى وي», «سەلەڭ مەن ولەڭ», «ارىستان ەدى-اۋ يساتاي», «ۇستاز», «مىقشەگە», «وزەگى تولى اقجالىن»… تاعى باسقالار بولىپ سوزىلا بەرەدى. اتاۋلارى قانداي ناقتى, تۇجىرىمدى, كەلىستى؟! ساتيرا مەن يۋموردىڭ ەڭسەسىن بيىكتەتكەن قالامداسى حاقىنداعى شاپ-شاعىن «سادىقبەكتىڭ كۇلكىسىنىڭ» ءوزى قانداي اسەرلى؟! مۇحتار اۋەزوۆ, سالىق زيمانوۆ, حالەل دوسمۇحامەدوۆ, يساتاي تايمانوۆ, احمەت جۇبانوۆ, قاجىم جۇماليەۆ, ءابۋ سارسەنباەۆ, ەۆنەي بۋكەتوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ, سافۋان شايمەردەنوۆ, ءسابيت مۇقانوۆ, حامزا سانباەۆ, تەمىربەك قوجاكەەۆ جانە باسقالار, مىنە, زەيناعاڭ حاتتاپ جازىپ, ەسىمدەرىن ماڭگىلىككە قالدىرعان قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جاقسىلارى مەن جايساڭدارى وسىلار. وسىنشا كوپ-اق. وقيسىڭ دا, اربىرەۋىن تانىپ, بىلەسىڭ. قالامگەرگە راحمەت ايتاسىڭ. بولاشاق ۇرپاق تا وسىلايشا العىس جاۋدىراتىن بولادى.
وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىن دا زەينوللا قابدولوۆ تەبىرەنىپ, تولعانىپ, ۇلكەن شابىت ۇستىندە جازعان. ءبىر جازعانىن سان رەت قاراپ, ءيىن قاندىرعان. قالامگەر, عالىم زەينوللا قابدولوۆتىڭ ءوزى ايتقانداي, «شەگىرەن بىلعارىنى» بالزاك باستان-اياق قايتا جازعانداي توعىز رەت ادام تانىعىسىز وزگەرىسكە ۇشىراتسا, گوگولدىڭ «رەۆيزوردى» بەس رەت, فليۋبەردىڭ «يرودياداسىن» ون رەت, گوركيدىڭ «اناسىن» التى رەت تۇبەگەيلى وزگەرتىپ, جەتىلدىرگەن ۇستىنە جەتىلدىرگەنىندەي, ول وچەركتەرى مەن ەسسەلەرىن, شالقىمالارى مەن تولعانىستارىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ, وقىرمانمەن قاۋىشقانشا تىنىم تاپتىرماعان. مەرزىمدى باسىلىمداردا جارىق كورگەن پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارىن كىتاپتارعا باستىراردا تاعى قايتا قاراپ, الدە دە پىسىرە تۇسكەن. بۇل – ونىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنا اسا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعاندىعىنىڭ كورىنىسى. ءبىر عانا «فەنومەندى» الايىق. باستاپقىدا ول جەرگىلىكتى باسىلىمداردا, ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن باسپاعا ۇسىنىلعان «التى الاشتىڭ ماقتانىشى» اتتى كىتاپتا جاريالاندى. عۇلاما عالىم, اعارتۋشى پەداگوگ, دارىگەر, پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدوۆ جايىنداعى ەسسە. سيرەك ءبىتىمدى تۇلعا تۋرالى كوسىلە جازعان. حالقىمىزدىڭ ويانۋ ءداۋىرى تۋعىزعان الىپتار توبىنداعى ونىڭ ەڭبەكتەرىن ناقتى مىسالدارمەن الدىمىزعا جايىپ سالادى. ءتىپتى, «قازاق-قىرعىز تىلىندەگى سينگارمونيزم زاڭى» اتتى ەڭبەگىنە «بۇل قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسياسى, ياكي نەگىزگى زاڭى تۋرالى زەرتتەۋ» دەگەن اسا جوعارى باعا بەرەدى. وسى تاماشا ەسسەنى «كوزقاراس» دەگەن كىتابىنا ۇسىناردا تاعى دا ەلەكتەن وتكىزگەن. «بۇل عاجايىپ قۇبىلىس…» دەپ باستالاتىن ازات جولداعى سويلەمگە جاڭادان ءسوز قوسقان, تۇزەتۋلەر ەنگىزگەن. ودان كەيىنگى ازات جولدا تاعى وزگەرىس…الىپ تاستاعان تۇتاس سويلەمدەر بار. «حالەكەڭ» دەگەندى «حالاعاڭعا» اۋدارىپتى. ءتىل تۋرالى تولعانا وتىرىپ, اقىن ساعي جيەنباەۆتىڭ «انا ءتىلىم» دەگەن ولەڭىن كىرگىزەتىن جەرى بار ەمەس پە, سونىڭ سوڭىندا: «ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز تۋرالى مۇنداي عاجايىپ ولەڭ بۇعان دەيىن جازىلعان جوق, بۇدان بىلاي دا ساعي ءتىرىلىپ كەلمەسە, ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى» دەگەن تۇجىرىمى بار ەدى. وقىعاندا ويلانىپ قالعانبىز. جاسىراتىن نەسى بار, «ويپىرىم-اي, «ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى» دەپ تۇقىرتىپ تاستاعانى قالاي بولعانى؟» دەگەندەي ويقانىستا قالعانبىز. وقىرمانىنىڭ ويىن سەزگەندەي ەسسەنى «كوزقاراس» اتتى كىتابىنا كىرگىزگەندە «…بۇدان بىلاي دا ساعي ءتىرىلىپ كەلمەسە, ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى» دەگەندى الىپ تاستاعاندى ءجون ساناپتى. دۇرىس-اق.
زەينوللا قابدولوۆتىڭ شوقتىعى بيىك, سىرشىل پۋبليتسيستيكالىق دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى «ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ وشپەس رۋحى» – ماحامبەت اقىننىڭ 200 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس تۋىنداعان, ءبىر ءوزى ءبىر رومانعا تاتىرلىق شاعىن شىعارما. وقىپ وتىرىپ ايىزىڭ قانادى, جانىڭ جادىرايدى, راحات سەزىمگە كەنەلەسىڭ. كەمەڭگەر جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلى «جارىقتىق قازاق ءتىلى ونىڭ (زەينوللا قابدولوۆتىڭ – ت.ج.) كومەيىنە جاقۇتتاي بولىپ, جارقىلداي توگىلگەندە, ەڭ ءبىر توپاس قۇلاقتاردى دا ەلەڭدەتىپ, توپاس كوكىرەكتەردى جارقىراپ تاڭ اتقانداي جايناتار ەدى-اۋ» دەگەنىندەي, ونى وقىپ وتىرىپ بەي-جاي قالۋ مۇمكىن ەمەس. ءار جولىن, ءار بەتىن وقىعان سايىن سۇيسىنەسىڭ. كۇرسىنەتىن جەرىندە كۇرسىنەسىڭ.
باستاۋى قالاي؟ ءتىپتى, بولەك!
«ماحامبەت!»
ءبىر ءوزى ءبىر جولدى ەنشىلەپ, لەپ بەلگىسى قويىلعان ءبىر ءسوز ويلانتىپ تاستايدى. ارتىندا باتپان سالماق جاتقانىن سەزىنتەدى. زەيناعاڭنان باسقامىز «قازاقتىڭ داۋىلپاز اقىنى, بىرەگەي باتىرى ماحامبەت وتەمىسوۆ» دەپ باستاپ, ءارى قاراي شۇباتىپ كەتەر مە ەدىك. جوق, ءسوز زەرگەرى زەيناعاڭ ولاي ەتە الماعان. جاڭاعى ءبىر سوزگە ۇلكەن ماعىنا ارقالاتىپ بارىپ, تىنىستاپ الىپ, ال كەلىپ شالقيدى.
«بۇل ەسىم – ومىردەگى قاسىرەتتىڭ سينونيمىنە, ونەردەگى قاسيەتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان اسا اياۋلى ءارى ارداقتى ات. كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ قازاقتىڭ بىردە-ءبىرى بۇل ەسىمگە بەيتاراپ قاراي المايدى.
«ەرەۋىل اتقا ەر سالماي,
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي,
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي»…
نەمەسە;
«مۇنار دا مۇنار, مۇنار كۇن,
بۇلتتاپ شىققان شۇبار كۇن,
بۋىرشىن مۇزعا تايعان كۇن,
بۋرا اتانعا شوككەن كۇن»… دەي باستاساڭىز بولعانى, الدىمەن مەيىرىمىن توگەدى, سودان سوڭ مەرەيلەنىپ كەتەدى.»
عاجايىپ! ءبارى تۇسىنىكتى. بۇرىن بار, كۇندە ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭ. بىراق, زەيناعاڭنىڭ ءتۇسىندىرىپ, تالداۋىندا ءتىپتى باسقاشا, اسەرلى شىققان ەمەس پە؟!
ماحامبەت ولەڭىنىڭ قۇدىرەتى دە, ماحامبەت باتىرلىعىنىڭ ەرەكتىگى دە, يساتاي باتىرمەن ۇزەڭگىلەستىگى دە, جاڭگىرمەن ارا قاتىناسى دا تايعا باسقانداي ايتىلىپ, الگىندە ءابىش كەكىلبايۇلى قۇلاققا قۇيعانداي, «ەڭ ءبىر توپاس قۇلاقتاردى دا ەلەڭدەتەدى». ءبارىن ورنى-ورنىنا قويىپ بەرگەن. كوتەرگەن جۇگى اۋىر.
زەيناعاڭ «ماحامبەت ولەڭى – قازاقتىڭ ءسوزىنىڭ قايتالانباس قۇدىرەتى, – دەپ زەردەمىزگە قۇيادى, – ءار بۋىنى مەن بۋناعى, تارماعى مەن شۋماعى مۇنشالىق تاپ-تازا قورعاسىننان قۇيىلعان اپ-اۋىر, اسىل ءسوز قازاقتان باسقا جەر بەتىندەگى ەشبىر ەلدىڭ ولەڭ-جىرىندا جوق. ونىڭ وزگە تىلگە وڭاي اۋدارىلمايتىنى دا سوندىقتان.»
وسىدان كەيىن ماحامبەت شىعارماشىلىعى تۋرالى بۇرىن ەشكىم تاپ وسىلاي جەرىنە جەتكىزە ايتا الماعان ءۇش سويلەم الدان شىعادى. ۇزاق تا بولسا ونى مىسالعا كەلتىرمەي اتتاپ ءوتۋ – كۇنا. ويى دا, قۇرىلىمى دا, ءتىلى دە ءبىر-بىرىمەن اجىراماستاي جىمداسىپ تۇرعان, شەبەر سوعىلعان, ارتىق ەشتەڭەسى جوق. وقىپ كورىڭىز.
«اقىن بولۋ – ءبىر باسقا, ال ونىڭ ۇستىنە باتىر بولۋ شە؟ جانە دە, اقىن – اقىن, باتىر – باتىر قالپىندا بولەك تۇرىپ قالماي, اقىندىق پەن باتىرلىق ءبىر تۇلعانىڭ تابيعاتىندا ارۋ ايەلدىڭ ادەمى بۇرىمىنداي ءورىلىپ, باياعى بابالار داۋىرىنەن بەرمەن قاراي تەك قانا ازاتتىق اڭساعان اسىل ەرلەردىڭ ازاپ پەن قورلىققا قارسى اشۋلى دويىرىنا اينالسا… – و, بۇل ەندى ءار عاسىردا ءبىر كەزدەسەتىن اسا سيرەك قۇبىلىس. وسىدان كەلىپ ءومىردىڭ ونەرگە, ياكي, ونەردىڭ ومىرگە اينالۋى سەكىلدى عاجايىپ «جۇمباق» پروتسەسس تۋادى دا, ونى تۋعىزعان ۋاقىت پەن كەڭىستىككە امالسىز جۇگىنەمىز».
وتە ورىندى ايتىلعان. ءارى اقىن, ءارى باتىر بولۋ تاريحتا ءتىپتى سيرەك, جوققا ءتان. سونى سىرشىل, شىنشىل قالامگەر باتىل ايتىپ وتىر. ايتقاندا قالاي ايتقان؟ قۇددى قۇيىلعان قۇرىشتاي. زەينوللا قابدولوۆتىڭ ءوز سوزىمەن ءوزىن ماقتاساڭ «سىمعا تارتقان كۇمىستەي. سىرلى دا سيقىرلى ءتىل. مۇنداعى ءسوز – جاي ءسوز ەمەس, سوزبەن سالىنعان سۋرەت».
ارينە, شەبەر سۋرەتتەۋ, تاپقىر تەڭەۋ ازىن-شوعىن ەمەس, وسى شاعىن شىعارمانىڭ ءار سويلەمىن وقىعان سايىن الدىڭنان قارسى جولىعادى. ءبىر عاجابى, زەيناعاڭ ايتارىن توگىلىپ تۇرىپ, مارجانداي ءتىزىلتىپ, ءسوز قۇدىرەتىنىڭ نەبىر سيقىرىن قولدانىپ تۇرىپ ايتاتىن ءسوز ۇستاسى.
بۇل شىعارما – ماحامبەتتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان جاڭا تاراۋ. تاراۋ بولعاندا بىرەگەيى. ايتپەگەندە شە, ماحامبەت پەن جاڭگىردىڭ ارا جىگىن, ەرەكشەلىكتەرىن تاپ وسى زەينوللا قابدولوۆتاي ەشكىم اشىپ بەرە العان جوق. زەيناعاڭ بىلاي دەيدى:
«… يساتاي باتىر دا, ماحامبەت اقىن دەيىك, ال ەندى وسىلار الىسىپ جۇرگەن حان جاڭگىر كىم؟!
ءوزى قازاق; سولاي بولا تۇرا, قازاقتىڭ اقي-تاقي ىمىراعا كەلمەس جاۋى ما سول جاڭگىر؟!»
وزىڭە سۇراق تاستايدى. تاعى دا ويلانتادى. ءسويتىپ الادى دا, ءارى قاراي وي-ي شالقيدى كەلىپ, نەبىر مىسالدار مەن دايەكتەردى العا تارتادى. ەرىكسىز باس يزەي بەرسىڭ. يلاناسىڭ, قۇپتايسىڭ.
– جوق, – دەپ ءبىر قايىرىپ تاستايدى زەينوللا قابدولوۆ, – قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ جانى, ورىستىڭ گەنەرالى جاڭگىر بوكەەۆ – ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن قايراتكەرى.
بۇدان ءارى وسى ايتقانىن دالەلدەپ شىعادى.
زەيناعاڭ ەرتەڭ مەن بۇگىندى ءبىر-بىرىنەن الالاپ, ءبولىپ تاستاماي, سالىستىرا بايان ەتەدى. ءتىل, ستيل, تاقىرىپ جانە يدەيا دا ءبىر-بىرىمەن اجىراماستاي جىمداسىپ كەتكەن. مىنە, شەبەرلىك قايدا جاتىر؟! مىنا سويلەمدەرگە نازار اۋدارايىق:
«بۇگىندە, قۇدايعا شۇكىر, زامان – بىزدىكى! ءداۋىر دە وزىمىزدىكى! عاسىر دا ءبىزدىڭ يگىلىك عاسىرىمىز بولۋعا ءتيىس. مىنە, ون جىل, قازاقستان – ەگەمەن ەل, ءوز ەركى وزىندەگى ازات, ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت».
نەمەسە;
«اسپان استىندا, جەر ۇستىندە ءومىر بار دا ونەر بار. ءومىر ونەرگە كوشكەندە عانا – ءومىر, ايتپەسە, ول – بۇگىن بار, ەرتەڭ جوق ۋاقىتشا پەندە سەكىلدى وتكىنشى. زامان دا سولاي. ال, ءومىر – ماڭگىلىك!
«قوعالى كولدەر, قۇم, سۋلار
كىمدەرگە قونىس بولماعان.
سازداۋعا بىتكەن قۇبا تال
كىمدەرگە سايعاق بولماعان.
باسىنا جىبەك بايلاعان
ارۋلار كىمنەن قالماعان…» دەيدى ماحامبەت. پايعامباردىڭ ءسوزى! سوندىقتان دا ماحامبەت قۇداي بەرگەن تالانتىنىڭ ارقاسىندا از عۇمىرىندا ءوزى باسىنان كەشكەن ءومىردى ونەرگە كوشىرگەن دە ولەڭگە اينالدىرىپ, ۇرپاقتان-ۇرپاققا – ءتىرى رۋحتىڭ بارىنە – بارىمىزگە تۇگەل جاتتاتىپ كەتكەن».
شىن مانىندە, زەينوللا قابدولوۆتىڭ ءوزى دە – تاڭىرىڭدەي تابىنارلىق تۇلعا. ماحامبەت تۋرالى كەسەك پىكىر, عاجايىپ قورىتىندى جاساپ, كەلەر ۇرپاق ەنشىسىنە قالدىرۋى كىمدى بولسا دا, وزىنە ءتاۋ ەتكىزەدى.
ونىڭ ءوزى ماحامبەتتىڭ ءوز بەينەسى مەن يساتايدىڭ بەينەسىن قالاي جاساپ كەتكەنىنە كەرەمەتتەي تامسانادى. «ساداعىنا سارى جەبەنى سالدىرعان… دەپ باستالىپ «بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە ارىستان ودان كىم وتكەن؟!» دەگەن ولەڭىن مىسالعا كەلتىرىپ, دەمىن ىشىنە تارتىپ «پاھ! وسىدان ارتىق باتىردىڭ بەينەسىن جاساۋ مۇمكىن بە؟» دەپ سۇراقتى پىشىنمەن اينالاسىنا سىناي كوز تاستايتىنداي!
ومىردە «ماحامبەت ماحاببات تاقىرىبىن, ايەل تاقىرىبىن نەگە جىرلاماعان؟» دەگەن سۇراق الدىمىزعا ءجيى كولدەنەڭ تاستالادى. وعان دا زەيناعاڭ قاتىرىپ جاۋاپ بەرەدى. «ادەبيەتتىڭ ءبىر ۇزىلمەس تارقاۋى ماحاببات دەگەن ماڭگىلىك تاقىرىپ بار, ونى جىرلاۋعا ماحامبەتتىڭ مۇرشاسى بولمادى. بۇعان كەلگەندە قولىنا ۇستاعانى قالام ەمەس, نايزا – قالاي جىرلاسىن!». وتە ورنىقتى, بۇلتارتپاس توقتام. وسىنى وقىپ, توقىعان ادام الگىدەي سۇراقتى ەندى قويماس بولار!
زەينوللا قابدولوۆ – ارتىندا ادامزات بالاسى ايتىپ جۇرەتىن تالاي ناقىل ءسوز, دانا پايىمداۋلار قالدىرعان دانا. سولاردىڭ ءبىرى – «مۇسىرەپوۆ تۋرالى ءسوز» ەسسەسىندەگى «مۇسىرەپوۆتى ماقتاۋدىڭ كەرەگى جوق, مۇسىرەپوۆپەن ماقتانۋ كەرەك» دەگەنى نە دەگەن تاپقىرلىقپەن ايتىلعان قاناتتى ءسوز. نەمەسە «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەگەنى قولمەن قويىلعانداي ەمەس پە؟ ال «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» شالقىماسىندا ءورىمىن تاپقان ەلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتارلىق پاراساتتى پايىمداۋلارىنداعى ەكپىن, سەرپىن قانداي ايبىندى, ايدىندى. ەلباسىنىڭ «قاسيەتتى قازاق جەرى – اتا-بابالارىمىزدىڭ داڭقتى تاريحىن اتىنىڭ تۇياعىمەن جازىپ كەتكەن جەر» دەگەن ءسوزىن ەپيگراف ەتىپ الادى. وقىعان ادامدى ەلەڭ ەتكىزەدى. تەك ءبىر عانا 2001 جىل تۋرالى شالقىپ, كوپ نارسەنى قامتيدى, وتكەن مەن كەتكەندى, جەتكەن مەن سەپكەندى تاۋەلسىزدىكپەن تىعىز ۇشتاستىرا تولعايدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاپ, ەگەمەندىگىمىزدى پاش ەتىپ, تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدى تۇعىرىنا قوندىرۋ, اتا زاڭ – كونستيتۋتسيامىزدى قابىلداۋ, استانامىزدى ەل كىندىگى – اقمولاعا كوشىرۋ, شەكارامىزدى مىقتاۋ, ءتول تەڭگەمىزدى ەنگىزۋ… وسىنىڭ ءبارىن ءبىر جىل تۋرالى تەبىرەنە كەلىپ قالامىنا ورايىن تاۋىپ, ادەمى ىلىكتىرەدى, تاۋەلسىزدىك اكەلگەن جاقسىلىقتاردى جاريا ەتەدى, كۇللى وقىرمانعا ءتىلىنىڭ مايىن تامىزا وتىرىپ, جادىنا بەرەدى.
«قازاق ءتىلىنىڭ قازاق ەلىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋى; و زاماندا بۇ زامان» ولگەنىمىزدى ءتىرىلتىپ, وشكەنىمىزدى جاندىرىپ» جازىقسىز جازالانعان ارىستارىمىزدىڭ اتىن ارداقتاپ, رۋحىن بيىكتەتۋ; دانالارىمىزدى دارىپتەپ, تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ, – دەپ تىزبەلەپ ايتا كەلىپ, – وسىلاردىڭ ءبارى ەگەمەندىكتىڭ ەرەكشە مازمۇنى مەن ماعىناسى, تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاڭىر بەرگەن قازىنا-بايلىقتارى» دەپ قورىتىندى ويىن ايتادى.
زەينوللا قابدولوۆ «ءسوز جوق, تولعاۋدىڭ تاقىرىبى ءبىر-اق (2001) جىل. بۇل جىلدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قانداي ىرگەلى وقيعالار, كۇردەلى قۇبىلىستار بولادى؟ ءبىر جاعىنان بۇلاردى حرونولوگيالىق رەتپەن ءتىزىپ شىعۋ مىندەت سەكىلدى. بىراق, ءبىز ولاي ەتپەدىك. بۇلاي ەتۋ تولعانىسقا اپارمايدى» دەپ ايتقانىنداي, «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» شالقىماسىندا ونىڭ اياسىن تارىلتپاي كەڭىنەن تولعايدى, باسقاشا ەمەس, زەينوللا قابدولوۆشا تەبىرەنىپ, تولعايدى. ول – سونىسىمەن شالقىما. تەگىندە بۇل – تاۋەلسىزدىكتىڭ نە ەكەنىن, ونىڭ بىزگە نە بەرەتىنىن تاتاۋسىز ايتىپ بەرگەن بىرەگەي شىعارمالاردىڭ ءبىرى, ءداۋىر ءۇنى.
دەمەك, جازۋشى شىعارماشىلىعىن كوزىنىڭ تىرىسىندە زەرتتەۋشى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور قادىر ءجۇسىپتىڭ تىلىمەن ايتساق, «زەينوللا قابدولوۆ ەسسەلەرى – ءوز الدىنا ءبىر بەلەس, ءبىر مەكتەپ». بۇل پىكىر ونىڭ باسقا دا پۋبليتسيستيكالىق جانرلارداعى شىعارمالارىنا ءتان. ءورىسى كەڭ قالامگەردىڭ ولمەس وچەركتەرى مەن ەسسەلەرى, شالقىمالارى مەن تولعانىستارى بۇگىننىڭ عانا ەمەس, ەرتەڭنىڭ دە جۇگىن ارقالاپ ىلگەرى وزا بەرەدى.
تولەگەن جاڭابايۇلى,
ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى, قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
