ۇلىتاۋ – قازاق حالقىنىڭ تاريحي ورتالىعى. دالا وركەنيەتى مەن كونە مادەنيەتىنىڭ ناق كىندىگى. ۇلىتاۋ – اتا-بابالارىمىزدىڭ مىڭداعان عاسىرلىق رۋحاني اڭىزىنا اينالعان قاسيەتتى جەر. وسى ءبىر كونە تاۋدىڭ كەرەمەتتىگى ۇلتتىق تاريحىمىزبەن ساباقتاستىعىمىزدا جاتىر.
مۇندا شىڭعىسحاننىڭ ءۇلكەن ۇلى جوشى حاننىڭ ورداسى ورنالاسقان. وسى جەردەن باتىي حان شىعىسقا ءوزىنىڭ جاۋگەرشىلىك جورىعىن باستاعان, جوشى حان مەن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى – الاشا حانعا كەسەنەلەر كوتەرىلگەن. التىن وردانىڭ حانى توقتامىس, وردالىق ۇلى قولباسشى, ءامىر ەدىگە دە وسىندا جەر قوينىنا بەرىلگەن. التىنشوقى تاۋىنداعى تاس تاقتاعا 1391 جىلى اقساق تەمىر جازبا قالدىرعان. بۇل اۋماقتا بوتانيكالىق جانە گەوگرافيالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا 617 وسىمدىك ءتۇرى بەلگىلى بولعان, ونىڭ ىشىندە 90 ءتۇرى ءدارى-دارمەككە پايدالانىلادى. وسىنداي قاسيەتتى جەردە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ارنايى سۇحبات بەرۋى بەكەر ەمەس. ەل تاريحى, ءتىل, ءدىن توڭىرەگىندە وربىگەن سۇحبات ەلدىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى جايىنان سىر شەرتىپ, كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىندە ءجۇرگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە بولدى.
وتكەنسىز بۇگىن جوق. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستاۋ الىپ, كوك تۇرىكتەرگە جالعاسىپ, حاندىق داۋىرگە دەيىن ۇلاساتىنى تۋرالى بايانداعان ەلباسى بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ءبىز كەشە عانا پايدا بولعان حالىق ەمەستىگىمىزدى بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ بويىنا ءسىڭىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە ەرەكشە توقتالدى. قازاقستان جاستار ەلى ەكەنىن, ءاربىر ەكىنشى قازاقستاندىقتىڭ جاسى 30-عا جەتپەگەنىن ەسكەرسەك, ەلىمىزدىڭ سەرپىندى دامۋىنا جاستاردىڭ ۇلەسى زور بولماق. ەلدىڭ قۋاتى مەن قوزعاۋشى كۇشى دە – وسى جاستار. كەلەشەگىمىزدىڭ كەمەل, بولاشاعىمىزدىڭ باياندى بولۋى بۇگىنگى جاستارعا تىكەلەي بايلانىستى. ويتكەنى, ولار – «ەرتەڭىمىزدى جاسايتىن بۇگىنىمىز».
ەلباسىنىڭ سۇحباتىن وقي وتىرىپ, «بەرەكەلى بولسا ەل – جاعاسى جايلاۋ, ول ءبىر كول» دەگەن اباي ءسوزى ەسىڭە تۇسەدى. اللاعا شۇكىر, ەلىمىزدە ءجۇرگىزىلىپ وتىرعان ساليقالى ساياساتتىڭ ارقاسىندا باۋىرىمىز ءبۇتىن, جۇرتىمىز امان. بىرلىگى بار ەلدىڭ وزاتىنىن, بىرلىگى جوق ەلدىڭ توزاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. ءدىنىمىز دە, ءداستۇرىمىز دە قازاققا كەرەكتىگىنە توقتالا كەلە ەلباسى «ءبىزدىڭ ءدىنىمىز كەرەمەت, باسقا دىندەردىڭ كەرەگى جوق دەمەگەن ءجون… دىنگە باس ۇرىپ ءجۇرىپ, ءبىز ونىڭ تەرىس جاعىنا ءتۇسىپ كەتپەۋىمىز كەرەك. بىزگە زيان كەلتىرەتىن ءدىن اعىمدارى بار. قان توگىپ, سوعىسپەن, دىنمەن مەملەكەت ورناتىپ, مەملەكەتتىك ءدىن جاسايمىز دەپ جۇرگەندەر بار…» دەپ ايىرىقشا توقتالۋىنىڭ ءوزى كوپ جايدان سىر اڭعارتسا كەرەك-ءتى. عىلىم مەن تەحنولوگيا دامۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە شىعىپ, ادامزات ءبىرىن-ءبىرى وڭايلىقپەن تاني الاتىن ءمۇمكىنشىلىكتەرگە يە بولعانىنا قاراماستان, سوڭعى جىلدارى ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم تاقىرىپتارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى ورىن الۋدا. ناعىز ەكسترەميستىك توپتاردىڭ تاۋقىمەتىن باتىس ەلدەرى كورۋدە. سوڭعى جىلدارى ەۋروپا ەلدەرىندە ساڭىراۋقۇلاقشا قاپتاپ كەتكەن ۇيىمدار مەن سەكتالاردىڭ سالدارىنان مىڭداعان ادامدار ايانىشتى حالدە قازا تاپتى. بۇنداي جاعدايلاردىڭ قازاقستاندا دا بوي كورسەتىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. ەلباسىنىڭ «باسقا دىندەردى دە قۇرمەتتەي وتىرىپ, يماندىلىق, كەمتارلارعا كومەكتەسۋ, ءبىر-بىرىمىزگە جانىمىز اشۋ, باۋىرمال بولۋ, وتاندى, ەلدى قورعاۋدا ءدىندى شىنايى يماندىلىققا جاقىنداتىپ, ونىڭ جاقسى جاعىن الۋىمىز كەرەك» دەگەن ءويتۇيىنىن پاراساتتىلىق, ەلگە دەگەن جاناشىرلىق, جاستارعا ايتقان اتالىق اقىلى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون.
بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسى دا سۇحباتتان تىس قالعان جوق. «قايران ءتىل, قايران ءسوز, نادانعا قادىرسىز» قىلىپ جۇرگەن دە ءوزىمىز. ەلباسى: «مەن ءبارىن بىلەمىن, ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز, مادەنيەت وكىلدەرى «ءبىزدىڭ ءتىلىمىز جەتىمدىك كورىپ كەلەدى, تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلى ىشىندە بايعۇس ءتىلىمىز جەتىمدىكتەن شىقپاي ءجۇر» دەپ ايتا بەرەدى. «باقىتسىزبىن» دەگەن ادام باقىتسىز بولادى. «باقىتتىمىن» دەپ جۇرسە, باقىتتى بولادى. «ءتىلىمىز بار» دەپ جۇرسە, ءتىلىمىز بار بولادى, «ءتىلىمىز جوق» دەپ جۇرسە, ءتىلىمىز جوق بولادى. قاي-قايداعىنى, اقىرزاماندى باسقا ورناتپاي, ءتىل تۋرالى زاڭدى قولدانىپ, وزىمىزبەن ءوزىمىز قازاقشا سويلەسۋىمىز كەرەك. ءتىلدى قولدانىپ, باتىل سويلەۋىمىز كەرەك. ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەپ, باسقا جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك» دەدى. ءبارىن تىيىپ تاستاپ ءوز ءتىلىمىزدىڭ اياسىندا قالامىز دەگەن مەملەكەتتەردىڭ تاريحىنان مىسالدار كەلتىرگەن ەلباسىنىڭ كورەگەندىگىنە قالاي ءتانتى بولمايسىڭ. قازاقتىڭ سانى كوبەيىپ, ءتىلدىڭ اۋقىمى كەڭەيە تۇسكەنى بارشامىزعا ايان. ءبارى ءبىر كۇندە بولا سالمايدى. سابىرلىق ساقتاماي, ىرگەسى سوگىلىپ جاتقان قانشاما مەملەكەتتەر بار. «بەرەكەسى كەتكەن ەلدىڭ سۋى – اشىعان باتپاق كول» بولاتىنىن ۇعاتىن, بارىنەن دە قازاقتىڭ بىرلىگى قازاققا قىمبات ەكەنىن تەرەڭ پايىمدايتىن كەزەڭدە تۇرمىز. اقتامبەردى جىراۋشا ايتقاندا «وسىنداي بەرگەن داۋلەتتى, كوتەرىپ تۇرا الۋىمىز» ءۇشىن ەلدىڭ ىشكى بىرلىگى كەرەك.
«ءتىلدى بايىتۋ كەرەك! ء…تىلىمىز وركەندەپ, ءوسىپ كەلە جاتىر دەي الامىن. قازىر ەشقانداي قاۋىپ جوق. قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعى زور. دۇنيەدە التى مىڭ ءتىل بار. جىل سايىن ونىڭ 10 پايىزى جويىلىپ وتىرادى. قاجەت ەمەستەرى… ونى قولداناتىن ادامدار از, اۋقىمى تار. سولاي بولىپ جاتىر. ال مىنا اعىلشىن ءتىلىن دۇنيەجۇزى حالقىنىڭ 70 پايىزى قولدانادى. نەگە ونى قولدانادى؟ ول – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ, اقپارات قۇرالدارىنىڭ, ينتەرنەتتىڭ, مەديتسينا مەن مادەنيەتتىڭ ءتىلى. اعىلشىن ءتىلىن ءبىلمەي-اق ءومىر سۇرەمىز دەۋگە بولادى. ارينە, بولادى! بىراق وندا اعىلشىن ءتىلى ارقىلى تاراپ جاتقان ءىلىمدى بىلمەيسىڭ. ونى بىلمەسەڭ, ءوركەندەپ وسۋىڭە جول اشپايسىڭ, بولاشاعىڭا بالتا شاباسىڭ. سوندىقتان ءبىز مەملەكەتىمىزدى العا ءسۇيرەپ, ەكونوميكاسىن كوتەرىپ, ءوركەندەپ-ءوسىپ, وزىق وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ وتىرعاندا, حالقىمىز, جاستارىمىز اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسە, قالاي بولادى؟» دەپ تولعانعان ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ويلارى كىم-كىمدى بولسا دا ويلانتپاي قويمايدى. قايران اباي بابامىزدىڭ «زارارىنان قاشىق بولۋ, پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن, وقۋىن, عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى, مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ, كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن, ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى, اسا ارسىزدانا جالىنبايدى» دەگەن سوزىمەن ۇندەسىپ تۇرعان جوق پا؟ و زاماندا اباي تاعى-لىمىنا تەرەڭ بويلاي الماساق تا, بۇگىنگى عىلىم مەن ءبىلىم وركەندەپ تۇرعان ۋاقىتتا ەلباسىنىڭ اكەلىك قامقورلىعىن ۇعىنىپ, ءىسىن العا باس-تىرىپ جۇرگەن جاستارىمىز كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى.
قازاق ەلى… «ماڭگىلىك ەل» بولۋ يدەياسى… تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋدىڭ قيىندىعى… بۇل – الەم كەڭىستىگىندە عۇمىر كەشكەن تالاي حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحي شىندىق. ءوزارا الاۋىزدىق پەن جان-جاققا تارتقان بەرەكەسىزدىك تالاي ەلدىڭ تاعدىرىن قۇردىمعا جىبەرگەنى تاريحتان بەلگىلى. پرەزيدەنت «اتا-بابامىزدىڭ قانىمەن, تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ەشكىمگە بەرە المايمىز. ونى قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ارمانىم, ويىم – قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك بولۋى» دەگەن تەبىرەنىسى ەلىم دەگەن كەز كەلگەن ازاماتتىڭ بويىنا وتانشىلدىق سەزىمدى ۇيالاتارى انىق. كوكىرەگىڭدى قۋانىش كەرنەپ, ەلباسىنىڭ توڭىرەگىنە ۇيىسا ءتۇسۋ قاجەتتىلىگىن ۇعىناسىڭ. «سۇيەر ۇلىڭ بولسا, سەن ءسۇي, سۇيىنەرگە جارار ول».
ەرنۇر ومارحانوۆ,
ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى
