ارپالىس پەن الەۋمەتتىك قاقتىعىستارعا تولى حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە جوعارى ءبىلىم العان ساناۋلى قازاقتاردىڭ كورنەكتى وكىلى ت.جۇرگەنوۆ – ءتۇرلى حالىقتار مەن وڭىرلەرگە ءتان تاريحي-مادەني ۇدەرىستەردىڭ ءتالىمىن تەرەڭىنەن تولعاعان, وڭ تاجىريبەسىن كادەگە جاراتۋعا ولجا سالعان قايراتكەر ءارى وي يەسى.
ول قورقىت اتا مەن فيردوۋسي زامانىنىڭ تۇلعالارى تاعدىرىن, اڭىز-اڭگىمەلەرىنىڭ كوركەمدىك-يدەيالىق بولمىسىن عىلىمي تالداي الدى, جاڭا داۋىردەگى رەسەي, اقش, ۇلىبريتانيا ءبىلىمى مەن عىلىمى تاريحىنداعى ەرەكشەلىكتەر مەن قيىنشىلىقتاردى العا تارتا وتىرىپ, قازاقستاننىڭ, ورتا ازيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق سەرپىلىسىن تولىمدى ناتيجەلەرمەن كومكەرۋدى ارماندادى. «امەريكا مادەنيەتتى مەملەكەت بولىپ ەسەپتەلەدى, – دەپ جازعان ەكەن «تەمىر ناركوم» 1935 جىلى, – سونىڭ وزىندە سوڭعى 60 جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىڭ ساۋاتى ون بەس-اق پروتسەنت ارتقان. ال بىزدە اينالدىرعان 15 جىلدىڭ ىشىندە 59% كوتەرىلىپ وتىر».
حV عاسىر اقىنى اسان قايعى, ءحىح عاسىر ءدۇلدۇلى ا.س.پۋشكين, حح عاسىر گومەرى – جامبىل شىعارماشىلىعى وعان مەيلىنشە تانىس بولعانى «ك زاداچام نوۆوگو پەدۆۋزا كسسر كورەنيزيروۆات ميروۆۋيۋ كۋلتۋرۋ», «ورىس حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسى جانە قازاق حالقى», «قازاقستانداعى مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى», «شاحنامە», «مەكتەپتىڭ ءتۇرى, ءتىلى تۋرالى (ايتىس رەتىندە)», «و پەسە «حان كەنە» ي ەە كريتيكاح», ت.ب. كىتاپتارى مەن ماقالالارىندا ايقىن كورىنىس تاپتى.
تاريح پەن مادەنيەتكە كوزقاراسى ماتەرياليستىك ۇستانىممەن, تاپتىق, پارتيالىق يدەولوگيامەن سۋعارىلعانى راس. بىراق بۇل تۇعىرناما تۋعان حالقىن, ەلىن, جەرىن شەكسىز سۇيۋگە, قالتقىسىز قىزمەت ەتۋىنە ەش بوگەسىن تۋعىزعان جوق. كەڭەستىك توتاليتاريزممەن تىلدەسە ءجۇرىپ, قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە نىعايىپ ىلگەرىلەۋىنە ۇلەس قوسقان, حالقىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق, ادامي كاپيتالىن بايىتقان, سونىسىمەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وتىن وشىرمەي, العىشارتتارىن قالىپتاستىرعان تۇلعا رەتىندە ايرىقشا قۇرمەتكە لايىق. مەملەكەتشىلدىگى, ەلشىلدىگى, حالىقشىلدىعىمەن ت.جۇرگەنوۆ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ قانداي عانا بولماسىن شوعىرىنا ەركىن كىرە الادى. تاپ وسى قاسيەتتەرىنە قاراپ, الاششىل احاڭ مەن جاحاڭ جاقسى ەدى, بولشەۆيك تەمىربەك, تۇرار, ساكەن جامان ەدى دەۋگە ەش نەگىز جوق. ءبىز الاششىل زيالىلاردى راديكالدى زيالىلارعا ءجون-جوسىقسىز قارسى قويا بەرسەك, عىلىمي تانىمداعى «سولشىلدىقتىڭ» بالالىق دەرتىنە شالدىعۋىمىز وپ-وڭاي.
بۇلاردىڭ تاريحي-مادەني كوزقاراستارىندا ورتاق پايىم-تۇجىرىمدار از ەمەس. ماسەلەن, ت.جۇرگەنوۆ قازاق تاريحىنىڭ ايتۋلى ۋاقيعالارى قاتارىنا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردى جاتقىزدى. يساتاي-ماحامبەت, كەنەسارى كوتەرىلىستەرىن, 1916 جىل وقيعالارىن زەردەلەگەندە پاتشالىق ەزگىنى, قازاقتىڭ اۋىر ءحالىن, جەر ماسەلەسىنىڭ اسقىنعانىن الدىمەن اۋىزعا الدى. تۇپكى ماقسات ازاتتىققا ۇمتىلىستا جاتقانىن باسا كورسەتەدى. «… ۆوسستانيە 1916 گودا, – دەپ دايەكتەيدى ت.جۇرگەنوۆ, – پرەجدە ۆسەگو كاك وبششەناتسيونالنوە دۆيجەنيە, بىلو ناپراۆلەنو گلاۆنىم وبرازوم نا وتدەلەنيە وت ۋگنەتايۋششەي ناتسيونالنوستي مەتروپولي, ەتو بىلو سۆوەگو رودا ۆىراجەنيەم توسكي كازاحسكوگو نارودا و نەزاۆيسيموستي اۋلا». راس, حانداردىڭ, سۇلتان-بيلەردىڭ ۇلتتىق تاريحتاعى ميسسياسىن تىم سىناپ جىبەرەتىنى بار. «قاندى شەلەك تورەلەر باس مانساپتارى ءۇشىن ءوزدى-ءوزى ىڭعاي ارازداسۋمەن» جۇرگەن سەبەپتى قازاقتار قوقان, بۇقار, حيۋا حاندىقتارىن ساعالاۋعا ءماجبۇر بولدى دەگەن كوزقاراستى ۇستاندى.
ۇلى دالانى وتارلاۋدا بەلسەندىلىك تانىتقان رەسەي پاتشالارى مەن جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرىن قاداۋ-قاداۋ اتاعانى استە كەزدەيسوقتىق ەمەس. ءىى ەكاتەرينانى, گورچاكوۆ پەن وبرۋچەۆتى, پەروۆسكيدى, چەرنياەۆتى ۇلتتىق تاريحتىڭ زورلىقشىلارى رەتىندە ايىپتاعان. قازىرگى قازاقستان تاريحناماسى دا وسى ۇستانىمدى قۋاتتايدى. رەسەي وتارلاۋشىلارى قۇرعان جەرگىلىكتى باسقارۋ اپپاراتىنداعى قازاق شەنەۋنىكتەرىن, اسىرەسە, ءتىلماشتاردى جەمقور, پاراقور ساناتىنا جاتقىزدى. «پەرەۆودچيكتىڭ قيالى» ولەڭىندە جاڭا الەۋمەتتىك قاۋىمدى بىلايشا سۋرەتتەيدى:
بۇرىنعى حانزادا, بي, تورە
كەلمەس ەندى ماعان تەڭ.
قۋلىق-سۇمدىق, ۇرلىقتى –
بۇل ۇشەۋىن اسىرىپ
وتەتۇعىن كوكەڭنەن
ءوزى دە بولار ازدى-كەم.
ت.جۇرگەنوۆ قازاقستاننىڭ سوتسياليستىك بولاشاعىنا قالتقىسىز سەندى. 1917 جىلعى پرولەتاريات رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن وركەنيەت جولىمەن ورلەي بەرەتىنىنىڭ كەپىلدىگىنە قازاق اۆتونومياسىنىڭ, كەيىندە قازاق كسر-ءنىڭ قۇرىلۋىن, اۋماق پەن شەكارانىڭ انىقتالۋىن, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدى, اسىرەسە, ءبىلىم, عىلىم, مادەنيەتتىڭ ىرگەلى تابىستارىن جاتقىزدى. مادەنيەت پەن ءبىلىمسىز سوتسياليزم ءىسى العا باسپايتىنىنا كۇمان-كۇدىك كەلتىرگەن جوق. ولكەنىڭ تابيعي بايلىقتارىن اشاتىن عالىمدار, حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتايتىن دارىگەرلەر, ارتتا قالۋشىلىقتى جوياتىن ماماندار قاجەت ەكەنىن ايتۋدان جالىقپادى. تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى قىزمەتىندە وتىرعان 1927 جىلى: «رازرابوتكا ناۋچنوي تەرمينولوگي, رازۆيتيە, وبوگاششەنيە يازىكا ي ليتەراتۋرى, وسۋششەستۆلەنيە نادلەجاششەگو رۋكوۆودستۆا ي ۋپراۆلەنيا سلوجنىم ورگانيزموم گوسۋدارستۆەننوي ماشينى, كورەنيزاتسيا اپپاراتا – ۆسيا ەتا گرۋپپا گوسۋدارستۆەننىح مەروپرياتي وكونچاتەلنو موجەت بىت زاۆەرشەنا پري ناليچي كازاحسكوگو ۆۋزا» دەگەن جولداردى جازسا, 1937 جىلى جارىق كورگەن سوڭعى ماقالالارىنىڭ بىرىندە مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ تۇپكى ماقساتى جاڭا ادامدى قالىپتاستىرۋعا تىرەلەتىنىن دايەكتەگەن.
ت.جۇرگەنوۆتىڭ تاريحي-مادەني كوزقاراسىن ءار زاتتى ءوز اتىمەن اتاۋ, كەمشىلىككە توزبەۋ ەرەكشەلەندىرەدى. ساۋاتسىزدىقتى جويۋدان تارتىپ مادەنيەتكە قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتقا دەيىنگى تەوريا مەن پراكتيكاداعى ولقىلىقتارعا باعاسىن بەرىپ وتىردى. ءوزى وقۋ-اعارتۋ ناركومى بولا تۇرا, «قازاقستان قۇرىلعالى قازىر 15 جىل بولدى, وسىعان قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن 10 جىلدىق جالعىز دا قازاق مەكتەبى جوق», «جوعارى وقۋ ورىندارىنا ازىرلىگى جوق, وقۋعا جارامسىز وقۋشىلار جيىلعاندىقتان ءىس ماڭىزىن كەتىردى: وقۋعا كىرۋشى قانشا بولسا, وقۋىن بىتىرمەي شىعىپ كەتۋشى دە سونشا بولدى. وقۋ ورىندارىن وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى كىرىپ, بىرەۋى شىعىپ جاتاتىن بازارعا اينالدىردى. سوڭعى جىلدارى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەردىڭ ءبىر قاتارلارىنىڭ شالا ساۋاتتى بولىپ شىعۋىنا دا وسى سەبەپ بولدى» دەپ, اششى اقيقاتتىڭ بەتىن اشۋى – بۇگىندە ەكى ءمينيستردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن باتىلدىق.
تاريح پەن مادەنيەتتەگى ءتىلدىڭ ماڭىزدى ورنىن قاپىسىز بىلگەن ت.ءجۇرگەنوۆ – قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز جاناشىرى بيىگىنە كوتەرىلگەن تۇلعا. ول الەمدىك ءبىلىم, عىلىم, ادەبيەت تابىستارىن قازاقشا سويلەتۋدى ارماندادى, رۋحاني-مادەني ىقپالداستىقتىڭ يگى ناتيجەلەرىن حالىققا جەتكىزۋگە قىزمەت ەتتى. حالىقارالىق تەرميندەردى تۇتىنۋدا قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن تازالىعىن ساقتاۋ ەستەن شىقپاۋىن قاداعالادى, الەم مادەنيەتىنە ەتەنە ارالاسۋ مىندەتىن شەشكەندە تەرميندەردى جويداسىز قازاقشالاۋ ءوزىن اقتاي بەرمەيتىنىن ەسكەرتتى. «جەر ۇستىندەگى جۇرتتىڭ بارلىعىندا ءبىر سوزبەن ايتىلىپ جۇرگەن تۇسىنىكتەردى قازاقشاعا اۋدارىپ, قازاق سوزىمەن ايتقاننان ول جاڭا ءسوز الگى تۇسىنىكتى بەرە المادى, قايتا حالىقتى شاتاستىرىپ, جازبا ءسوزدىڭ بارلىعىن تۇسىنبەيتىن قىلدى, ويتكەنى, «جاڭا» دەپ تاپقان ءسوز … ەسكىدەن كەلە جاتقان ءوز تۇسىنىگىنەن اجىراي المادى» دەگەن ەكەن.
جاقىندا ۇلىتاۋ تورىندە بەرگەن سۇحباتىندا ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ «پيانينو», «پيانو» تەرمينىن «كۇيساندىق» دەپ اۋدارۋدىڭ وراشولاقتىعىن سىناعان ەدى. ت.جۇرگەنوۆ تە «حيرۋرگيانى» – «سىلۋ», «سوپەرنيچەستۆونى» – «كۇندەستىك» دەپ العانعا كەلىسپەيتىنىن ءبىلدىردى. «ارينە, – دەپ جازىپتى ول, – مۇنى كۇندەستىك دەۋگە بولمايدى, ويتكەنى, قازاق تىلىندە بۇل ءسوزدىڭ ارناۋلى ايتىلاتىن جەرى بار, ول – بۇرىن بىرەۋدىڭ ەكى قاتىنىنىڭ اراسىندا بولاتىن, بايعا تالاسقاننان تۋاتىن وقيعانىڭ تۇسىنىگى. ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنىڭ اڭگىمەسىن, ارينە, ءبىر كىسىنىڭ كوپ قاتىنىنىڭ حالىمەن تۇسىندىرۋگە بولمايدى».
ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ مەن عىلىمي-تانىمدىق زەردەلەۋگە قوسقان ت.جۇرگەنوۆ ۇلەسىن زامانداستارى جوعارى باعالادى. ع.مۇسىرەپوۆ ونىڭ تاباندىلىعى مەن ىسكەرلىگىن, ق.جانداربەكوۆ قازاق ونەرى مەن ادەبيەتى بويىنشا بىلىمدارلىعىن, ق.بايسەيىتوۆ ەڭ ءزارۋ, ەڭ جەدەل قاجەت ماسەلەلەردى قولما-قول شەشە الاتىن باسشىلىعىن ەستەلىكتەرىندە جازعان. كومپوزيتور ا.زاتاەۆيچ سىرداريا ولەڭدەرىن وتە كوپ بىلەتىن ينتەلليگەنت, بايسالدى ت.جۇرگەنوۆ حيۋاداعى قوڭىرات رۋىنىڭ ولەڭدەرىنەن ەرەكشە باعالى حابار بەرگەنىن, الايدا, تۋعان وتانىنىڭ ەسكى ولەڭدەرىنەن كوپ بىلەتىن, وزىنەن كوپ نارسە الۋعا بولاتىن وسى ادامدى, قانشا تىرىسقانىنا قاراماستان, پايدالانا الماعانىنا وكىنىش بىلدىرگەن ەدى. بۇل پىكىرلەر تۇلعانىڭ ءسوزى مەن ىسىندەگى بىرلىكتى, دۇنيەتانىمى مەن قىزمەتىندەگى تۇتاستىقتى ايعاقتاپ تۇر.
جاڭىلمايتىن جاق, سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق. قازاقستاننىڭ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمدارى ەندى قالىپتاسىپ جاتقان, ادەبيەت پەن ونەردەگى يدەيالىق-كوركەمدىك ۇدەرىستەر ءبىر ارناعا تۇسپەگەن وتپەلى كەزەڭدە ت.جۇرگەنوۆتىڭ تاريح پەن مادەنيەتكە كوزقاراسىندا تەوريالىق- مەتودولوگيالىق جاڭساقتىق ورىن العانىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى. ماسەلەن, قازاقتىڭ 5 عاسىرلىق تاريحى عانا قاعازعا ءتۇستى, ار جاعى اۋىزشا تاريح, فولكلور تۇرىندە ساقتالعان دەپ ەسەپتەدى. ساقتار, عۇندار, بايىرعى تۇركىلەر جايىنان ءبىر اۋىز ءسوز قوزعامايدى. ءار حالىقتا ەكى مادەنيەت – قاناۋشىلار جانە قانالۋشىلار مادەنيەتى بار دەگەن لەنيندىك-ستاليندىك تەزيستى ۇلتتىق تاريح پەن رۋحانيات مىسالىندا دايەكتەۋگە تىرىستى. الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىنە بەرگەن باعاسى دا سىن كوتەرمەيدى. قازاقستاننان باسقا جەردەگى قازاقتىڭ مادەنيەتى جوق دەگەنگە ساياتىن پىكىرىمەن كەلىسۋ قيىن. «بۇحار مەن حورەزمنىڭ ەكەۋىندە دە, جۇرگەنوۆتىڭ پىكىرىنشە, قازاق ادەبيەتى دەگەننىڭ ءيىسى جوق». ەسەسىنە ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قازاق الەمىنە ىقپالىن اسىرا باعالادى.
تۇتاستاي العاندا, ت.جۇرگەنوۆتىڭ تاريحي-مادەني ۇستانىمدارىنا رەليزم ءتان. ونىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالارى حالقىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەسەيۋ جىلدارىن بەينەلەيدى, اقپاراتتىق-دەرەكتىك مول الەۋەتكە يە. «تەمىر ناركوم» تاريحشىلارعا ءادىل تالاپ قويا ءبىلدى. شىندىقپەن جازىلماعان تاريح كىتاپتارىن پايدالانۋدان شىعارۋدى, كەرى كەتكەن كونەنى بوياپ, جاڭارتىپ بەرگىسى كەپ جۇرگەندەرگە جول بەرمەۋدى اماناتتادى. «وسى كۇنگە دەيىن, – دەدى ول, – بىزدە تاريح كىتابى جوق … بىزگە قازاقستاندا بولعان رەۆوليۋتسيا تاريحى, قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى تاريحى, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ تاريحى كەرەك».
سودان بەرى 80 جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. وتاندىق تاريح عىلىمى ىرگەلى تابىستارعا جەتتى. دەگەنمەن, تاريحقا دەگەن سۇرانىس پەن ىقىلاس ارتپاسا, كەمىگەن جوق, ياعني, ت.جۇرگەنوۆ اماناتى ءبارىمىزدىڭ موينىمىزدا.
حانكەلدى ءابجانوۆ,
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى
