«ءبىز ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ جۇمىسىن جالعاستىرۋىمىز كەرەك». پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسىلاي دەدى. تاريحي قۇجاتتا – «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا ايتتى بۇل سوزدەردى. سول ءسوز ايتىلعالى بەرگى جارتى جىلداي عانا ۋاقىتتىڭ وزىندە ەلىمىزدە ۇلت رۋحىن اسقاقتاتاتىن ءىرى ءىس-شارا ويلاستىرىلىپ, ول ناقتى ناتيجەگە دە ۇلاستى.
مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ كەشە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا جاساعان بايانداماسىندا: «ناعىز ۇلتتىق قادىر-قاسيەت ناعىز ۇلتتىق تاريحتان باستالادى», دەگەن ءسوز ايتىلعاندا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى اۋديتورياسىنا جينالعان جۇرتشىلىق رازىلىقپەن قول سوقتى. ولاي بولاتىن ءجونى دە بار.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ: «تاريح – كىم-كىمنەن دە جوعارى ۇعىم», دەگەن ويى كەشە مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بايانداماسىندا بارىنشا تاراتىلىپ ايتىلدى.
وتىرىسقا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ, مينيسترلىكتەردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى, وبلىستار, استانا جانە الماتى قالالارى اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارلارى, بەلگىلى تاريحشىلار, جازۋشىلار, تاريح فاكۋلتەتتەرىنىڭ دەكاندارى, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسشىلارى قاتىستى.
«بۇگىنگى قازاقستان – قالىپتاسقان مەملەكەت. ءبىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە شىقتىق.
مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قوعام دامۋىنىڭ جاڭا بەلەسىندەگى باستى سۇراقتارعا, اتاپ ايتقاندا, ءبىز قايدا بارامىز جانە 2050 جىلى قايدا بولعىمىز كەلەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى» دەگەن مارات مۇحامبەتقازىۇلى ماسەلە ەل بولاشاعىنىڭ دۇنيەتانىمدىق جاڭا مودەلىن جوبالاۋ, باستى قۇندىلىقتار مەن باعدارلاردى ايقىنداۋ تۋرالى بولىپ وتىرعانىنا نازار اۋداردى.
مەملەكەت باسشىسى «بۇكىلقازاقستاندىق بىرەگەيلىك ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىنىڭ وزەگىنە اينالۋعا ءتيىس» دەپ باسا كورسەتىپ وتىر. ماسەلەنىڭ بۇلايشا قويىلىسى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ۇلتتىق تاريحتى زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە وبەكتيۆتى تۇردە شوعىرلاندىرادى.
باياندامادا عىلىمنىڭ ءرولى وزگەرگەنى قاداپ كورسەتىلدى. تاريح عىلىمىنا فەنومەنولوگيا مەن گەرمەنەۆتيكا ادىستەرىنىڭ ەنۋى تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ سيپاتىنىڭ ءوزىن ەداۋىر وزگەرتىپ جىبەردى. ەندىگى جەردە تاريحشى فاكتىلەردى تىزبەلەپ, سۋرەتتەپ وتىرۋشى, وقيعالاردى تەك «تىركەۋشى» ەمەس. ەندىگى جەردە تاريحشى «پايىمداۋشىعا» – زەرتتەلەتىن ۋاقىتتىڭ ىشكى ماعىناسىنا وي جىبەرەتىن عالىمعا, فاكتىلەردى جاي زەرتتەپ قانا قويمايتىن, ناقتى قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىن, ءجون-جوسىقتارىن, ءمورالىن «تۇسىنۋگە» قول جەتكىزەتىن عالىمعا اينالۋعا ءتيىس.
«ءبىزدىڭ تاريحنامامىز ءوزىنىڭ ادىستەمەلىك جانە تىلدىك قۇرالىن قاتتى وزگەرتۋگە ءتيىس. قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا ناقتى سىناق تۇر, ول سىناقتىڭ جاۋابىن تابۋعا ابدەن-اق بولادى», دەگەن مەملەكەتتىك حاتشى ۇلتتىق تاريح ماسەلەلەرىمەن تالايدان جانە ناقتىلى اينالىسىپ جۇرگەن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» دەگەن اتپەن تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ارناۋلى باعدارلاماسىن جاساۋدى ۇسىنعانىن جەتكىزدى.
بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى رەتىندە قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ءادىسناما مەن ادىستەمە ارقاۋىندا ساپالىق سەكىرىستى جۇزەگە اسىرۋىنا جاعداي جاساۋدى; قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ, ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدى; قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىنىڭ جيىرما جىلىنىڭ ءمانىن پايىمداۋدى ايتۋعا بولادى.
تاريحقا ارقا سۇيەمەسە, بولاشاق بۇلدىر. پلانەتادا ءمان-ماعىنا مەن قۇندىلىقتاردىڭ مىلتىقسىز مايدانى كۇن سايىن ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى كۇندە تاريحي جادىنى ساقتاپ قالۋ – جالپى ءوزىڭدى ءوزىڭ ساقتاپ قالۋدىڭ جالعىز جولى.
ۇلتتىق تاريحقا ستراتەگيالىق تۇرعىداعى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن مەملەكەت باسشىسى 1999 جىلى شىققان «تاريح تولقىنىندا» كىتابىندا بايان ەتىپ بەردى. 2003 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن باستايتىنىن جاريالادى. باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلعان جەتى جىلدا – 2004-2011 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ تاريحى, ارحەولوگياسى مەن ەتنوگرافياسى بويىنشا 26 ارناۋلى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. دەگەنمەن, مۇنىڭ ءبارى – تاريحي جادى مەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى اۋقىمدى جۇمىستىڭ باسى عانا.
قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعى نەگىزىنەن قازاق ەتنوسىن قالىپتاستىرعان تايپالاردىڭ تارالۋ اۋماعىنا سايكەس كەلەدى. ول تايپالاردىڭ XV عاسىردا اياق استىنان قالىپتاسا قالماعانى ايدان انىق. قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋى تالاي مىڭجىلدىقتارعا سوزىلعان ۇدەرىس, وكىنىشكە قاراي, ول جەتكىلىكتى دەڭگەيدە زەرتتەلمەگەن. عالىمدارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن كونە تۇركىلىك دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى ەرتەدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قۇرىلۋى مەن ىدىراۋى, تۇركى-قىپشاق جۇرتىنىڭ تارالۋ ايماعى, ەۋرازيا توپونوميكاسىنىڭ تاريحى سياقتى تاعى باسقا دا اسا كۇردەلى ءارى اۋقىمدى تاقىرىپتاردى جاڭا ادىسنامالىق تۇرعىدان قاراستىرعان جوق.
«تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جازعانىنداي, «ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز قيىر شىعىستان باتىس ەۋروپاعا دەيىنگى, سىبىردەن ۇندىستانعا دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ دامۋىندا ەكى مىڭ جىل بويى ەلەۋلى ءرول اتقارىپ كەلدى. وراسان زور كەڭ-بايتاق اۋماقتا قونىس اۋدارۋمەن بولعان كوشپەلىلەر ەۋرازيانىڭ ەتنوستىق جانە مەملەكەتتىك بەت-بەينەسىن ءبىر ەمەس, بىرنەشە رەت وزگەرتتى».
بۇل قۇرىلىمداردىڭ قازىرگى قازاقستان مەن ورتالىق ازيا اۋماعىندا تۇرىپ جاتقان جالپى (ارعى تۇركىلىك) انتروپولوگيالىق تيپ پەن ارعى تۇركىلىك تىلدىك توپتى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى قانداي؟
ولاردىڭ قىتاي, ريم, كۋشان يمپەريالارىمەن, پارفيامەن جانە باسقالارمەن ءوزارا قاتىناسىنىڭ (ساياسي, ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستارىنىڭ) جۇيەسى قانداي بولعان؟
ۇلى جىبەك جولىنىڭ, اسىرەسە ونىڭ ءبىزدىڭ ەل اۋماعى ارقىلى وتەتىن بولىگىنىڭ – دالا جولىنىڭ ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ءرولى قانداي ەدى؟ ول جول مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا كىرىگۋى مەن ءبىرىن ءبىرى بايىتۋىنا, ورتالىق ازيا مەن ەۋرازيانىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرىنىڭ, اسىرەسە شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەني-وركەنيەتتىك قارىم-قاتىناسىنا قالايشا سەپتەسكەن؟
مارات ءتاجين تاريحشىلار الدىنا قويعان بۇل ماسەلەلەردىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە, سالا-سالا زەرتتەۋلەردى تالاپ ەتەتىنى تالاسسىز.
وكىنىشكە قاراي, قازىرگى تاريحنامادا ەۋروپاتسەنتريزمنىڭ ىقپالىمەن ءبىر-بىرىمەن كەرەعار كۇشتەر – كوشپەلىلەر («ۆارۆارلار») مەن وتىرىقشى حالىقتار («وركەنيەتتىلەر») كۇرەسۋمەن وتكەن دەگەن تۇسىنىك باسىم. الايدا, ۋاقىت وتە كەلە زەرتتەۋشىلەر مۇنداي تۇسىنىكتىڭ دۇرىستىعىنا بارعان سايىن كوبىرەك كۇدىك كەلتىرە باستاۋدا.
تۇركى-سلاۆيان ءوزارا بايلانىستارىنىڭ تاريحى تەك قانا سوعىستاردان, اسكەري جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردەن تۇرمايدى. بۇل ەڭ الدىمەن سانقىرلى ساۋدا, ساياسي, اسكەري, مادەني ءوزارا بايلانىستاردىڭ تاريحى ەكەندىگى ەستەن شىعارىلا بەرەدى.
قازاقتار ەۋرازيانىڭ ەڭ بايىرعى اۆتوحتوندى حالىقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە, قازاقستاننىڭ تاريحى – وسى جەردى كەيىنىرەك مەكەندەگەن, بىرقاتارى ەركىنەن تىس قونىستانعان باسقا ەتنوستىق توپتاردىڭ دا تاريحى. ەلىمىزدىڭ كوپەتنوستى سيپاتىن قالىپتاستىرۋدا بۇل ۇدەرىستەردى ءبىز وبەكتيۆتى تۇردە زەردەلەۋىمىز قاجەت. قازاقستاننىڭ تاريحى – ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىز, دەپ اتاپ ايتتى مەملەكەتتىك حاتشى.
باياندامادا قازاقستاننىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى تاريحى كوپ جاعدايلاردا ۇلتتىق پەن توتاليتارلىق قاقتىعىسىنىڭ تاريحى ەكەندىگى قاداپ كورسەتىلدى. وتكەن داۋرەندى دارىپتەۋدىڭ قاجەتى جوق. باياعى ءبىر ءتارتىپتى اڭساي بەرمەي, جيىرماسىنشى عاسىرداعى قيىنشىلىققا تولى تاريح تۋرالى اشىق ايتۋ كەرەك. سول ءتارتىپتىڭ تۇسىندا ميلليونداعان اتا-بابالارىمىزدىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحى – تاريح عىلىمىندا سالىستىرمالى تۇردە العاندا جاڭا باعىت.
ءبىر جاعىنان قاراعاندا, ول تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جانە جاڭا مەملەكەت قۇرۋ تاريحى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا جاڭا تاريحتىڭ باستالار تۇسى – كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋى جانە سوعان بايلانىستى ەلەۋلى گەوساياسي داعدارىس كەزەڭى.
ەكىنشى جاعىنان قاراعاندا, قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحى بۇكىل ادامزاتتىڭ دامۋىنداعى جاڭا بەلەسپەن سايكەس كەلىپ وتىر. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قاعيداتتى تۇردە جاڭا الەمدىك ءتارتىپ قالىپتاسىپ جاتىر. وسىلاي دەگەن مارات مۇحامبەتقازىۇلى تاياۋ بولاشاقتاعى تاريحشىلار جۇمىسىنىڭ باسىمدىقتارىن قولمەن قويعانداي ايقىنداپ تا بەردى.
جاڭا تاريح ماسەلەلەرى بويىنشا زەرتتەۋلەردىڭ تاقىرىپتىق اياسىن كەڭەيتۋ كەرەك. ولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بەن قوعامىمىزدىڭ وتپەلى كەزەڭىنىڭ كوزگە تۇسەر ەرەكشەلىگى رەتىندەگى ءۇش ەسەلەنگەن ترانزيت; مەملەكەتتىك مەنەدجمەنت پەن ستراتەگيالىق باسقارۋ جۇيەسى; مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءار بەلەسىندەگى الەۋمەتتىك-ساياسي ۇدەرىستەر; قوعامنىڭ جاڭا الەۋمەتتىك قۇرىلىمى; جاھاندانۋدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتكە ىقپالى جانە باسقا دا كوكەيكەستى تاقىرىپتاردى بولە ايتۋعا بولادى.
مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ءوزىمىزدىڭ, قازاقستاندىق مودەلى, مەملەكەت باسشىسى تۇلعاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحتىڭ جاڭا بەلەسىندەگى ءرولى عىلىمي تۇرعىدان بايسالدى پايىمداۋدى قاجەت ەتەدى.
م.ءتاجين بۇعان دەيىن ۇلتتىق تاريحتا شەشىلمەي كەلگەن اۋقىمى جاعىنان اسا ۇلكەن مىندەتتەر رەتىندە مىنالاردى اتادى.
بىرىنشىدەن, جيناقتالعان تاريحي فاكتىلەر مەن كۋاگەرلىكتەر, ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ جادىگەرلىكتەرى, نىشاندىق ءمانى بار پىشىندەر مەن ادەت-عۇرىپتاردى زەرتتەۋ, فيلولوگيا مەن لينگۆيستيكانىڭ مالىمەتتەرى, تاريحي گەوگرافيا مەن دەموگرافيا, تاريحي زەرتتەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى, پانارالىق كوزقاراستار بىزگە قازاقتاردىڭ ەتنوگەنەزى بۇعان دەيىن تاريح عىلىمى ءدايىم پايىمداپ كەلگەن كەزدەن اناعۇرلىم ەرتە قالىپتاسقان دەپ بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەتنوس كوكجيەگىن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى مىڭجىلدىعىنا دەيىن كەڭەيتۋ جانە ونى عىلىمي تۇرعىدان ورنىقتىرۋ بۇكىل ۇلتتىق تاريحقا جاڭاشا قاراۋعا, ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ پلانەتانىڭ وسى الىپ وڭىرىندەگى الاتىن ناقتى ورنى تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق سايكەستىكتىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالىپ, ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدى قاعيداتتى تۇردە وزگەرتەدى. ەكىنشىدەن, ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازىرگى تاريحىمىزدىڭ باستى ءمان-ماعىناسىن جۇيەلى, عىلىمي نەگىزدە ءتۇسىنىپ الۋعا ءتيىسپىز. تاۋەلسىز ەگەمەن مەملەكەتتىڭ ومىرىندە ءۇشىنشى ونجىلدىق باستالدى. وسى جىلدار ىشىندە راسىندا دا عاسىرلارعا تەڭ جولدان وتتىك. ويىمىزدى جيناقتايتىن كەز جەتتى. قازاقستاننىڭ وتپەلى كەزەڭىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە ەدى, قالىپتاسقان مەملەكەت دەگەنىمىز نە, ناقتى تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى بەلەستەرى قانداي, قانداي قاۋىپ-قاتەرلەردەن وتتىك, قوعامنىڭ ەكونوميكالىق, ساياسي جانە مادەني جۇيەسى قالاي قۇرىلدى؟ وسى سۇراقتاردىڭ بارىنە دايەكتى ءارى انىق جاۋاپ بەرۋ – تاريحشىلاردىڭ كاسىبي قوعامداستىعىنىڭ مىندەتى.
قازاقستاندىق مەملەكەتتىك باسقارۋ مودەلىنىڭ ماڭىزدى نەگىز قالاۋشىسى – كوشباسشىنىڭ ءرولىن ايرىقشا اتاپ كورسەتكىم كەلەدى. بۇل جەردە قازاقستان باسشىسى قىزمەتىنىڭ بىرقاتار قىرلارىنا عىلىمي تۇرعىدا تالداۋ جاساۋ قاجەت ەتىلەدى, دەدى مەملەكەتتىك حاتشى.
بىرىنشىدەن, 20 جىلدان استام ۋاقىتتا ءبىز ستراتەگيالىق پايىمىمىز تۋرالى اشىق ايتا الامىز. وسى جىلدار ىشىندە ءبىز الەمنىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە مەتەور ءتارىزدى جىلت ەتە قالعان كوپتەگەن جارقىن ساياساتكەرلەردى كوردىك. الايدا, ەلدىڭ دامۋ ستراتەگياسىن ونداعان جىلدارعا الدىن الا ايقىنداپ جانە وعان بولجام جاساپ قانا قويماي, سول جوسپاردى ىسكە اسىرا ءبىلۋ – بۇل ستراتەگيالىق پايىمداي الاتىن ساياساتكەرگە ءتان قاسيەت. بۇعان قوسا, كوشباسشى وزىمەن بارلىق جاعدايدا كەلىسە بەرمەيتىنىن ۇعىنا وتىرىپ, ونىڭ تابىستى بولاشاعىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن وزىنە ارتىپ, كەي جاعدايلاردا قوعامدىق پىكىرگە قارسى جۇرە الاتىن كۇش-جىگەرى جەتكىلىكتى بولۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن, ايقىندىلىق. كوشباسشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك مۇنداي قاسيەتكە يە ەمەس. ولاردىڭ كوپشىلىگى ونى سايلاۋالدى ناۋقان كەزىندە بەرىلەتىن جالاڭ ۋادەلەرمەن شاتاستىرادى. ءبىزدىڭ ەلباسى ەشقاشان الەۋمەتتىك قيال-عاجايىپتاردى ۋادە ەتكەن ەمەس, ال ۋادە بەرگەن جاعدايدا ءدال ەسەپتەي بىلەدى جانە ونى ءاردايىم ىسكە اسىرادى.
ۇشىنشىدەن, باسقارۋدىڭ يننوۆاتسيالىق ءستيلى. كومىرسۋتەگىنە باي كوپتەگەن ەلدەر مۇناي قاينارىنىڭ اينالاسىندا داعدارىپ قالدى. قازاقستان پرەزيدەنتى كۇش-جىگەردى يننوۆاتسيالىق دامۋعا, تەحنولوگيالىق ۇدەرىسكە باعىتتاپ كەلەدى. ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تەك قانا جەدەل تەحنولوگيالىق دامۋىندا.
تورتىنشىدەن, ينتەللەكتۋالدىق اۋقىم. اوسشك-تەن الەمدىك دىندەر فورۋمىنا دەيىنگى, ەقىۇ سامميتىنەن ەكسپو-2017-گە دەيىنگى, ەلوردانى كوشىرۋدەن «2030» جانە «2050» ستراتەگيالارىنا دەيىنگى ىشكى جانە سىرتقى سيپاتتاعى بارلىق ءىرى جوبالاردىڭ نەگىزىندە ناق ەلباسىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇش-قۋاتى جاتىر. ال وسى جوبالاردىڭ ارقايسىسى قازىرگى زامانعى كەز كەلگەن ءىرى ساياساتكەردى قۇرمەتكە بولەي الار ەدى.
بارلىق وسى دەرەكتەر, يدەيالار, وقيعالار جۇيەلى ءارى وبەكتيۆتى باعاعا يە بولۋى ءتيىس. بىراق, بۇل ادەتتەگى كەزەكتى بايانداۋدى ەمەس, بايىپتى عىلىمي تالداۋدى قاجەت ەتەدى. مەنىڭ ويىمشا, بۇل ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتىڭ ماڭىزدى بولىگى, دەپ ويىن تۇيىندەدى مەملەكەتتىك حاتشى.
بۇدان كەيىن ءسوز كەزەگى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بۇركىتباي اياعانعا بەرىلدى. قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىن زەردەلەۋ ادىستەمەسىنىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى ءسوز قوزعاعان عالىم جيىن ءوتىپ وتىرعان وسى كۇندى قازاقستان تاريحشىلارى ءۇشىن ەرەكشە كۇن دەپ اتادى. ويتكەنى, مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋگە ارنالعان بۇل جيىننىڭ شەشىمدەرى ەندىگى كەزەكتە تاريحشىلار ءۇشىن اتالعان ماسەلەدە باعدارشام سەكىلدى اسەر ەتپەك.
وسى رەتتە عالىم ەلىمىزدىڭ تاريحىن تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا سايكەس, جاڭا زامان بيىگىندە قايتا قاراستىرۋ ىسىندە ەلباسىنىڭ اتالعان ماسەلەدەگى ەڭبەكتەرى مەن سويلەگەن سوزدەرى باسشىلىققا الىناتىندىعىن تاعى ءبىر اتاپ كورسەتتى. ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىنە يە بولعاننان كەيىن وتاندىق تاريحتى شىنايى دا جان-جاقتى زەرتتەۋ ىسىندە تاريحشىلار الدىندا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلدى. ەلباسىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ» تۇجىرىمداماسى, «مادەني مۇرا», «عىلىمي قازىنا» باعدارلامالارى قابىلدانىپ, قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلدى. كوپتەگەن قازاقستان عالىمدارى شەتەلدەرگە بارىپ جۇمىس ىستەپ, ولارداعى قازاقستانعا قاتىستى تاريحي قۇجات-تاردى جارىققا الىپ شىعىپ, اينالىمعا قوستى.
دەگەنمەن, قازاق مەملەكەتتىلىگى سياقتى تاقىرىپتار بويىنشا ورتاق ءبىر تۇجىرىم ءالى قالىپتاسا قويعان جوق. مەملەكەتتىك تاريحىمىزدى قاي كەزەڭنەن باستايمىز, كونە ساق-عۇن داۋىرىنەن بە, تۇركى قاعاناتىنان با, اقوردا كەزەڭىنەن بە دەگەن سۇراقتارعا اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ بەرىپ كەلگەن ەدى. بۇگىن سونىڭ جاۋابى تابىلعانداي.
ەكىنشىدەن, تاريحشىلار ءۇشىن قازاق حالقىن تاريحي تۇرعىدان سيپاتتاۋدىڭ دا وزىندىك قىرلارى بار. قازاقتار – ەشكىمگە قارسى سوعىس اشپاعان حالىق. تاريحشىلار الداعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەگە دە ءمان بەرگەنى ورىندى سەكىلدى.
مىنبەرگە كوتەرىلگەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ ەل اۋزىنداعى اڭىزداردان اقيقاتتى تارازىلاعان وتاندىق تاريح پەن تاۋەلسىزدىك يدەياسى قاشاندا بولسىن تامىرلاس ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى.
– الەمدىك جانە وتاندىق تاريحتىڭ ساباقتارىن تەرەڭنەن تولعاۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى – ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» جولداۋى, – دەي كەلە قازىرگى تاريح عىلىمىنىڭ الدىنداعى بىرقاتار پروبلەمالى ماسەلەلەردى كورسەتە كەتتى. سونىڭ ءبىرى, كادرلىق-ۇيىمدىق ماسەلەدە تاريحتان PhD دايارلاۋ قارقىنى وتە تومەن. ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە, 10-15 جىلدان كەيىن جوو-لار مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا (عزي) قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ نەگىزگى دەنىن ماگيسترلار قۇراۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن, سوڭعى 3 جىلدا ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ بىردە-ءبىر ماگيسترى PhD-عا وقۋعا تۇسكەن جوق.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا, تاريحتان عزي-لار ەكى قالادا عانا – استانا مەن الماتىدا شوعىرلانعان. ال وبلىستارداعى عىلىمي-ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتتى يگى ىسكە جۇمىلدىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك قولداۋى قاجەت ەكەنىن ءارى ول تاماشا ناتيجەلەرمەن كومكەرىلەتىنىن قاراعاندى, باتىس قازاقستان, وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرلەرىنىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر. ولكەتانۋعا سەلت ەتپەيتىن اكىمدەر دە بار. قوزعاۋسىز جاتقان وسى الەۋەتتى جەر-جەردە ىسكە قوسۋ تەك ورتالىق بيلىكتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. تاريحي ولكەتانۋ جاندانباي, وتان تاريحىنىڭ ءبىرتۇتاس جاڭا كەلبەتىن ءتۇزۋ بەكەر اۋرەشىلىك.
ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى الەكساندر گاركاۆەتس قىپشاق جازبالارىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتتى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە, ەجەلگى تۇركى جازۋلارى جالپى تۇركى الەمىنىڭ جەتىستىگى, سوندىقتان دا ونى ءبولىپ-جارا قاراۋعا بولمايدى. وسى رەتتە شەشەن بىرقاتار جازبالاردىڭ قىپشاقتىق نەگىزى بار ەكەنىن دەرەكتەرمەن دايەكتەۋگە تىرىستى. ونىڭ ايتۋىنشا, ەۆرەي جازبالارىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى قازىر قىرىم قىپشاقتارىنا تەلىنىپ ءجۇر. وندا حازارلار مەن قىپشاقتار مەكەن ەتكەندىكتەن مۇندا قىپشاق ءتىلى ءورىس العان كورىنەدى. ال قازىر ول قارايىم جازباسى رەتىندە, وندا دا تەك شەكتەلگەن تۇرىندە شامالى لاتىن تىلىندە ماسكەۋدە كيريلليتسا قارىپتەرىمەن جازىلىپتى. ونى ەلدىڭ كوبى قارايىم ءتىلى دەپ تۇسىنگەن. ولاي بولسا, قارايىم ءماتىنىن جاريالاۋ كەرەك, دەيدى عالىم. جازبا ماتىندەرى كوبىنە شەتەلدەردە جاريالانىپ ءجۇر. ولار – وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى بويىنشا قىرىمنان شىققان قارايىمدار ءتىلى. ا.گاركاۆەتس كوپتەگەن تۇرىك جانە قىپشاق تىلدەرىن, ولاردىڭ ديالەكت سوزدەرىن دە بىلە وتىرىپ, اراب جازباسىنداعى قىپشاق تىلدەرىن, ەسكەرتكىشتەرىن ءبىز وسى زامانعى عىلىمي تىلدە جاريالاۋىمىز قاجەت دەگەندى دە العا تارتتى. ول ءۇشىن پارسى, اراب جانە تۇرىك تىلدەرى ديالەكتىلەرىن ءبىلۋ قاجەت. ەكىنشى كەزەڭ – ارميان جازبا ەسكەرتكىشتەرى, دەي كەلىپ ءوزىنىڭ ارميان ماتىندەرىمەن جازىلعان كىتاپتارىنىڭ جالپى سالماعى 30 كيلوگرامعا جەتكەندىگىنەن حاباردار ەتتى. وسى ماتىندەردى جاقسى ءتۇسىنىپ وقۋ ءۇشىن 1800 بەتتەن تۇراتىن قىپشاق سوزدىگىن دە جاساپتى. كىتاپتى وقىعان ادام تۇسىنەدى, وندا ەشقانداي پروبلەما جوق, دەپ سەندىردى بايانداماشى.
وتپەلى كەزەڭدەگى قيىنشىلىقتاردى تىلگە تيەك ەتكەن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان بايتاناەۆ دالالىق ارحەولوگيا جۇمىستارىن قارجىلاندىرۋدىڭ ماردىمسىزدىعىنا قاراماي, بۇل تمد ەلدەرى ارحەولوگتارىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا اسەر ەتە الماعاندىعىن العا تارتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان باستاپ جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن بايلانىستار ورناعان. ەلىمىزگە الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن عالىمدار مەن ەكسپەديتسيالار كەلە باستاعان. بۇعان 90-شى جىلدارداعى قازاق-ورىس, قازاق-امەريكا جانە قازاق-فرانتسۋز ەكسپەديتسيالارى مىسال. ينستيتۋت باسشىسى وسى رەتتە 2004 جىلدان بەرى قازاقستان ارحەولوگياسى دامۋدىڭ جاڭا قارقىنىنا يە بول-عاندىعىمەن بولىسە كەتتى. وعان باستى سەرپىن بەرگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىن اشۋ, ونىڭ ىشىندە قازاق ەتنوگەنەزىن تەرەڭ زەرتتەۋ ءۇشىن سالاارالىق عىلىمي جۇمىستاردى نىعايتۋ قاجەت, دەپ وي بولىسكەن عالىم انتروپولوگيا عىلىمى بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە دۇرىس جولعا قويىلماي وتىر دەگەن قىنجىلىسىن دا جاسىرمادى.
ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ وتە ماڭىزدى دا تەرەڭ جانە بولاشاقتىڭ ماسەلەسىنە باعىتتالعان بايانداماسى ءۇشىن مەملەكەتتىك حاتشى مارات تاجينگە العىسىن بىلدىرە كەلە, بۇگىنگى جيىنداعى اڭگىمە كەلەسى كۇنى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىندا جالعاساتىندىعىن ايتتى.
كەڭەس وتىرىسىن مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين قورىتىندىلادى.
ەل تاريحشىلارىنىڭ ىرگەلى جۇمىستارىن تيىسىنشە باعالاي سويلەگەن مارات مۇحامبەتقازىۇلى قول جەتكەنگە قاناعاتتانۋعا ەشقانداي نەگىز جوقتىعىن دا اتاپ كورسەتتى. وسىندا العا قويىلعان مىندەتتەردىڭ ءبارىن شەشۋ ءۇشىن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تاريحتى وقىتۋدىڭ وسى زامانعى جانە شىن مانىندەگى عىلىمي ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ستاندارتىن جاساۋ كەرەك.
ۇلتتىق تاريح قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا ورتالىق بۋىنعا اينالۋعا ءتيىس. ءبىز ساپالىق جاڭا دەڭگەيدە قازاقستان تاريحىنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسىن جاساپ شىعۋعا ءتيىسپىز. ول تۇجىرىمداما بۇكىل الەمدىك تاريحپەن تىعىز بايلانىستا بولۋعا, قازاقستاننىڭ اسا اۋقىمدى تاريحي ۇدەرىستەردەگى, ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن عىلىمي كەزەڭدەنۋ جۇيەسىندەگى ورنىن انىق كورسەتۋگە ءتيىس. قازاقستان تۋرالى بىزدەگى جانە شەتەلدەردەگى تاريحي ماتەريالداردىڭ بارلىعىن جيناۋعا, جۇيەلەۋگە جانە جىكتەۋگە باسا كوڭىل ءبولۋ دە وتە ماڭىزدى.
تاريحشىلار قاۋىمىنىڭ نازارى ورتالىقازيالىق نومادتىق وركەنيەتتى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا ەرەكشە اۋدارىلدى, قازىرگى تاڭدا ول وركەنيەتتىڭ ساقتاۋشىسى قازاق ەتنوسى بولىپ وتىر. قازاق ەتنوسىنىڭ ارحەولوگياسىن, انتروپولوگياسىن, ەتنوگرافياسىن, فولكلورىن, مادەنيەتى مەن داستۇرلەرىن زەرتتەۋگە كۇش سالا وتىرىپ, قازاقتاردىڭ نومادتىق وركەنيەتىن زەرتتەۋ سالاسىندا عىلىمي جانە عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەر باعدارلاماسىن دايىنداۋدى, تىڭ تۇرپاتتاعى تاريح وقۋلىقتارىن جازۋدى تاپسىردى مەملەكەتتىك حاتشى.
زيالى قاۋىمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن, تاريحشى عالىمدار ءۇشىن شىن مانىندە بەلەستى وقيعاعا اينالعان كەشەگى كەڭەيتىلگەن وتىرىستىڭ ءمان-ماڭىزىن نەگىزگى بايانداماداعى مىنا سوزدەر ءدال جەتكىزە الادى دەپ ويلايمىز: «ۇلتتىق تاريحقا قىزىعۋشىلىق نەمەسە نەمقۇرايدىلىق – حالىق مادەنيەتىنىڭ ايقىن جانە ناقتى ولشەمى. ءوزىنىڭ وتكەنىن ۇمىتاتىن قوعامدى بولاشاق تا ۇمىتادى. بەينەلەرى بەيبەرەكەت اۋىسىپ جاتقان مىنا اسا اۋقىمدى ءارى ۇشقىر الەمدەگى ەڭ ماڭىزدى قۇبىلناما مەن اداستىرماس باعىت-باعدار – ءوزىڭنىڭ اتا-باباڭنىڭ كىمدەر بولعانىن, مىناۋ تاريح تولقىنىندا ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ءبىلۋ جانە ۇمىتپاۋ».
كەزىندە ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەپ ايتقانى حالقىمىزدىڭ ابىرويىن اسىرعانى ەسىمىزدە. ءيا, ۇلتتىق تاريحىمىز ۇلتتىق ماقتانىشتى كۇشەيتۋدىڭ, وتانشىلدىقتى ارتتىرۋدىڭ قۋاتتى تەتىگى. ال وتانشىلدىق سەزىم – ۇلى ىستەردىڭ باستاۋى. كەشەگى كەلەلى كەڭەس ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋدە سونى سەرپىلىس بولاتىندىعىنا سەندىرىپ وتىر.
سۇڭعات ءالىپباي,
اسقار تۇراپبايۇلى
(«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى,
6 ماۋسىم 2013 جىل)
