ايتۋلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندەگى ەرەكشە ەستە قالعان وقيعالاردى سارالار بولساق, ەڭ الدىمەن ەرلەرمەن قاتار قازاق قىزدارىنىڭ قايسارلىعى كوزگە ۇرادى. كوتەرىلىستى كوزىمەن كورگەن جاندار دا, جەلتوقساندىقتاردىڭ وزدەرى دە قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ اق قار, كوك مۇز قۇرساۋىنداعى قىزىل جاعالىلاردىڭ ورەسكەل وكتەمدىگىنە قايمىقپاي قارسى تۇرىپ, قايرات كورسەتكەنىن ايتىپ ءجۇر.
ايتالىق, جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋراسىنداعى ەستەلىكتەردى, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماتەريالدارىن جانە ون تومدىق «كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ءىسىن» قاراعان ادامنىڭ مەنمۇندالاعان قازاق قىزدارىنىڭ ۇستامدىلىعىنا, ۇلتجاندىلىعىنا تاڭداناتىنى, سۇيسىنەتىنى انىق. بۇل سۇيىسپەنشىلىك شىعارماشىلىق ادامدارىنا شابىت سىيلادى, قانات ءبىتىردى. اقىندار ولەڭ ارنادى, سازگەرلەر ءان شىعاردى. تەك وسى قۇبىلىستى زەردەلەۋ, باعاسىن بەرۋ, ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ, جۇيەلەۋ – ۋاقىت تالابى.
جەلتوقسان جەندەتتەرى الاڭداعى اشىق ايقاستا ۇل, قىز دەمەدى. جانتالاس قۋعىندا ءنوپىردىڭ ارتىندا قالىپ قويعان نازىك جانداردى اياقتان شالىپ قۇلاتىپ, شاشتان سۇيرەپ اپارىپ, كولىككە توعىتۋ قىزىل جاعالىلاردىڭ تاپتىرماس ادىسىنە اينالدى. ال, وپ-وڭاي تىرسەكتەن تەۋىپ سۇلاتىپ, بۇرىمىنان بۇراپ شىڭعىرتىپ, تەپكىلەۋگە اككىلەنىپ العان اسكەريلەردىڭ تۇزاعىنان قىزداردى قۇتقارۋعا كەلگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى اراشالاي السا, ەندى ءبىرى ءوزى «تۇتىلىپ» قالدى. الاڭدا قازاق قىزدارىن ۇرىپ-سوعىپ جاتىر دەگەندى ەستي سالا جەتىپ, اتوي سالعان ەر جىگىتتەر از بولمادى. سونىڭ ءبىرى – حالىق قاhارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆ ءوزىنىڭ تۇرمەدە وتىرىپ جازعان حاتىندا اتالعان جايت تۋراسىندا تومەندەگىشە سىر شەرتەدى.
«…مەنىڭ تۇسىنىگىمشە, ەر ادامدار تۇرماق, اڭ ەكەش اڭدار دا ۇرعاشىسىنا ءمۇيىز يا بولماسا تۇياعىن كوتەرمەيدى. ال, ءبىز ءبارىمىز اڭ ەمەس, ادامزاتتىڭ ۇلى — ادامبىز, سوندىقتان, ەر ادام ايەل زاتىنا قول كوتەرىپ, قول جۇمساۋعا ءتيىس ەمەس, اۋەلى ەش پراۆوسى جوق. مىنە, قىسقاشا ايتقاندا, وسىنداي تۇسىنىكپەن, ايەل زاتىنا ەر بولىپ ءوز قولۇشىمدى بەرىپ, كومەكتەسۋ ءۇشىن بارعانىم راس. سول جەردە قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسكەنىم دە راس. ول ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن وكىنبەيمىن, كەرىسىنشە, ۇلكەن ماقتانىش تۇتامىن. بىراق, ءبىر قۇداي ءوزى كۋا, ادام بالاسىن ەشقاشان ولتىرگەنىم جوق. مۇنداي ايۋاندىق جاساۋ مەنىڭ كولىمنان كەلمەيدى. ەشقاشان… ەش ۋاقىتتا!..
ال, ايەل زاتىنا ايۋاندىقپەن قول كوتەرىپ, شاشىنان تارتىپ, كوكپارشا سۇيرەگەنى ءۇشىن ءبىر ميليتسيانى ۇرىپ-سوققانىم دا راس. ول ادام كۇنى بۇگىنگە دەيىن امان-ەسەن, زىر جۇگىرىپ ءجۇر. ءوز قولىممەن جاساعان بار تەرىس قىلىق, بار قىلمىسىم وسى عانا!..»
ارينە, قايراتتار اراشا تۇسكەنىمەن تاعدىر تالايىمەن جەندەتتەردىڭ تالاۋىنا تاپ كەلگەن قىزداردىڭ بارلىعىن قۇتقارۋ مۇمكىن بولمادى. ءلاززات اسانوۆا, ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا جانە كەنجەگۇل مولدانازاروۆا سىندى بىرقاتار قازاقتىڭ قايسار قىزدارى قاپيادا, ءتۇرلى جاعدايلاردا كوز جۇمدى.
ون تومدىق «كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ىسىندەگى» دەرەكتەر بويىنشا سوتتالعانداردىڭ سانى ءجۇز ادامنان اسادى. ال, ولاردىڭ جيىرما ەكىسى – قىزدار. ياعني, 20 جاس ارۋ باس بوستاندىعىنان ايرىلعان, ەكەۋى ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسىنا كەسىلگەن, بىرەۋى قارا جۇمىسقا جىبەرىلگەن. الاڭعا بارىپ ۇستالىپ, نەمەسە الاڭعا بارعاندارى ءۇشىن «ايىپكەر» اتانىپ, سوتتالعانداردىڭ ءجونى – ءبىر بولەك. ەندى وسى تۇستا كىمنىڭ قالاي, قانداي جاعدايدا ءىستى بولعاندىعى ەرەكشە نازار اۋدارتادى. بۇل رەتتە الماتىداعى №19 جۇمىسشى جاستار ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى جانسايا ءسابيتوۆانىڭ كوتەرىلىستەن كەيىنگى ۋاقىتتا بولعان قانقۇيلى جاعدايعا نارازىلىعىن اشىق بىلدىرگەنى ءۇشىن, ياعني كوزقاراسى ءۇشىن باۋىرىنداعى بوبەگىنە قاراماستان بەس جىلعا سوتتالعاندىعى, سونىمەن قاتار الماتى باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ بۋحگالتەرى ناعيما سالىقوۆا «الاڭعا بارۋعا بولمايدى» دەگەن باسشىلىعىنىڭ تىيىمىنا قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ, ءوز پىكىرىن قايتپاستان دالەلدەگەنى ءۇشىن ءۇش جىلعا سوتتالعاندىعى جانە تالدىقورعانداعى زاڭ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى, سول كەزدەگى ون سەگىز جاسار انار سەركەنوۆانىڭ مۇعالىمىنە جانە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسىنا الماتىداعى كوتەرىلىستىڭ ادىلەتتى ەكەنىن قايمىقپاي ايتقانى ءۇشىن ءبىر جىل التى ايعا سوتتالعاندىعى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك جۇيەگە قارسى شىققان قازاق قىزدارىنىڭ شىن مانىندەگى قايسارلىعىن بىلدىرسە كەرەك. ولاردىڭ ءتىپتى تەمىر ەسىكتى قاراڭعى قاپاسقا تۇسكەندە دە, پروكۋرور مەن تەرگەۋشىلەردىڭ توقپاعىنان قورىقپاستان, وزدەرىنىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىن قورعاۋ ارقىلى ۇلت نامىسىن تاپتاتپاۋلارى – ەرلەرگە ءتان ەرلىكتىڭ ەڭ بيىك ۇلگىسى. ءيا, ولار الاڭعا بارعان جوق. بىراق, الاڭعا بارعان مىڭ-سان جاستاردىڭ پىكىرىن, ارمان-اڭسارىن, ماقسات-مۇراتىن اشىق بىلدىرگەندەرى ءۇشىن جازالاندى. قاراپ تۇرساڭىز, تۇك كىنالەرى جوق. كىنالارى – «قوعامعا جات ويلارىندا, كوزقاراستارىندا; ەڭ باستىسى – سونى باتىل ايتا بىلگەندەرىندە».
بۇل – ءسوز جوق, قازاق قىزدارىنىڭ ەرلەرمەن قاتار, ەرلىك تاريحىمىزدى جاساۋعا قوسقان قوماقتى ۇلەسى. ءدال وسىنداي جانە ءبىر جادىمىزدا ماقتانىشپەن ساقتالاتىن, ءارى بۇگىنگى جاس ۇرپاق ۇلگى تۇتاتىن ونەگەلى ءىس – تاۋقىمەتتى جەڭگەن تاعىلىمعا تاعزىم ەتۋ. ول – جەلتوقسان شىرعالاڭىندا جازىقسىز سوتقا تارتىلىپ, وتقا ءتۇسىپ, يت جەككەنگە ايدالعان جىگىتتەرىنىڭ ارتىنان ىزدەپ بارىپ, تۇرمەنىڭ كەرمەك ءدامىن بىرگە تاتىسىپ, نەكەلەرىن تار قاپاستا قيعان قازاق قىزدارىنىڭ اسقاق رۋحى.
بەس جىلعا سوتتالعان عاشىعى راسۋلحان قۇدايبەرگەنوۆتى سوناۋ رەسەيدىڭ قيانداعى چيتا قالاسىنا ىزدەپ بارىپ قوسىلعان روزا اريپوۆا جانە ءۇش جارىم جىلعا سوتتالماي تۇرعاندا ءسوز بايلاسقان باقتىبەك يمانقوجاەۆپەن قىزىلجارداعى تۇرمەدە نەكەسىن قيعان ساپارگۇل قۇلداۋلەتوۆا, ءتورت جىلعا سوتتالىپ, جازاسىن رەسەيدە وتكەرگەن جولداسى قۇرمانعازى ايتمۇرزاەۆتىڭ جانىندا بولىپ, ەكىنشى ۇلدارىن تۇرمەدە بوسانعان الما اشىقباەۆا, ون ءتورت جىلعا سوتتالعان سۇيىكتىسى جامبىل تايجۇماەۆ تۇرمەدە وتىرسا دا, ونىڭ اۋىلى – جامبىل وبلىسى, جامبىل اۋدانى, «پيونەر» سوۆحوزىنداعى تايجۇماەۆتار اۋلەتىنىڭ بوساعاسىنا كەلىن بولىپ ءتۇسىپ, ءداستۇر بويىنشا بەتىن اشىپ, سوسىن جامبىل تايجۇماەۆپەن قوستانايداعى قۇسمۇرىن تۇرمەسىندە نەكەسىن قيعان شولپان – وسكەلەڭ ۇرپاققا شىن مانىندە ونەگە.
مىنە, «جەلتوقسان قارلىعاشتارىنىڭ» ءبىز بايقاعان ەرلىكتەرى. جوعارىدا اتالعان دەرەكتەردىڭ ءوزى قازاق قىزدارىنىڭ سىن ساتتە ەرلەرمەن قاتار تۇرىپ, ەل نامىسىن قورعاعاندىعىن, ودان كەيىنگى قيامەت ۋاقىتتا دا ەرلەرگە دەمەۋ, ەلدىككە تىرەۋ بولعاندىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى ىسپەتتى. جالپى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋراسىنداعى ەستەلىكتەردى, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماتەريالدارىن جانە ون تومدىق «كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ءىسىن» مۇقيات زەرتتەۋشىلەر بولاشاقتا بۇدان باسقا جەلتوقساندىق قىزداردىڭ اسقاق تاريحىمىزدى ايشىقتاي تۇسكەن دەرەكتەرىن تاباتىنىنا سەنىمدىمىز. تەك سول دۇنيەلەر شاڭ باسىپ جاتا بەرمەي حالقىمىزدىڭ رۋحاني اينالىمىنا قوسىلسا يگى. وسى تۇرعىدا ودان ءارى دە جاس ۇرپاق ۇلگى الار جەلتوقسان تاعىلىمىن كەڭىرەك تارازىلاۋ پارىز.
1986 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ سۋىق ىزعارى تانگە ءدىرىل ەگىپ, كوكىرەكتىگە قارس ايىرعان وكىنىش اكەلىپ قانا قويماي, سول كەزدەن بەرى قانشاما ۋاقىت وتسە دە قوس ۇرەي كۇيگە تۇسىرگەنى راس. بۇل رەتتە جەلتوقساندا ازاماتتىق كەيپىن ساقتاي بىلگەن از ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرىنىڭ: “قازىر جۇرت جەلتوقساننىڭ ۇرەيلى تۇستارىن عانا بىلەدى. ال ونىڭ ەرلىكتى, ەلدىكتى پاش ەتەتىن تۇستارىنان بەيحابار. جۇرتتىڭ ەسىنە جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۇسسە, بويلارىن ۇرەيلى سەزىمدەر بيلەيدى” دەگەن پىكىرىنىڭ جانى بار.
جەلتوقساندا جاستار الاڭعا تاۋەلسىزدىكتى تۋ ەتىپ شىقتى, كەلەر ۇرپاققا الاڭداعان ۇلاندار ۇلتتىڭ نامىسىن جانيتىن ۇراندار كوتەردى. ء“ار ۇلتقا – ءوز كوسەمى!” قاجەتتىگىن تالاپ ەتتى. الايدا, زايىرلى-دەموكراتيالى مەملەكەت بولۋعا دەگەن تالپىنىس قاتتى تويتارىسقا ۇشىرادى. امال نە, ولار ارمانداعان ءسوز بوستاندىعى, ادام قۇقىعى دەگەن قۇندىلىقتاردىڭ كۇلپارشاسى شىعىپ, اياۋسىز اياققا تاپتالدى. كىرشىكسىز پاك جاۋقازىن جاستار تاياققا جىعىلدى, تاعدىرلارى تالاپايعا ءتۇستى.
دەگەنمەن, ءۇمىت بار ەكەن. تانگە تۇسكەن جارا جازىلدى, تارىلعان تىنىس كەڭەيدى. ەڭ باستىسى, بيىك وپتيميزم مەن ءورشىل رۋحتىڭ سەنىمىن جوعالتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعان جەلتوقساندا شىڭدالعان ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ كورىنىستەرى ايقىن دالەل بولا الماق. قاداپ ايتقاندا, جەلتوقسانداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءوز ازاماتتىق ۇستانىمدارىن قايمىقپاي بىلدىرۋلەرى مەن باسقا دا قاراپايىم ازاماتتاردىڭ جاستارعا اراشا ءتۇسۋى, سونداي-اق جەلتوقساننىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ەرلىك ارەكەتتەرىمەن قاتار, ايرىقشا ايتارلىعى, سول كەزدەرى ەلدىكتىڭ ۇيتقىسى بولعان قازاق قىزدارىنىڭ قايسارلىعى – بۇگىنگى ۇرپاققا ونەگە.
بولاتبەك تولەپبەرگەن,
قر پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ يەگەرى, مادەنيەت قايراتكەرى
