مادەنيەت

تاسقا باسقان مۇراڭ باردا مۇڭسىزسىڭ

ادەبيەتىنىڭ ۇستىنى فولكلورعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق ءسوز ونەرىمىز اۋىزدان اۋىزعا كوشە-كوشە, كونەدەگى كوپ قازىنا كەيىنگىگە كوپتەگەن وزگەرىسكە تۇسە جەتەدى. سەبەبى سان-الۋان. ايىر كومەي, جەز تاڭدايدا تۋعان جۇمىر ءسوزىڭ بوگدە ءبىر ءتىل مەن جاققا كوشكەندە قاز-قالپىندا قايتا تۋى استە مۇمكىن ەمەس. جەتىلدىرىپ, جەتكىزىپ ايتقاننىڭ ءجونى باسقا. ايتۋشىسى كەلىسپەي, كەرەگى مەن دەرەگى جۇتاپ قالعانى قانشاما! بىراق, بارىنەن دە جەردە قالعاننان جامانى جوق. ال, ەگەر, مۇقيات مۇرا جيناۋشىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ, قاز-قالپىندا تاسقا باسىپ تارالسا, وندا ءتورت قۇبىلامىزدىڭ ءبىر كەرەگەسى بۇتىندەلگەنى…

ءبىر جاقسىسى, ەل ىشىندەگى جاتتام­پازدار شەجىرە تۇنعان ولەڭ-جىردىڭ جۇزدەگەن-مىڭداعان جولدارىن جادىنا ءتۇيىپ, بۇگىنگى كۇنگە مىسقالداپ بولسا دا, جەتكىزدى. «وسى اڭگىمەنىڭ ەكى نۇسقاسى بار ەدى, اتتەگەن-اي, ەكى اۋزىم بولعاندا سول ەكەۋىن قاتار ايتار ەدىم» دەگەن ەرەن ايتقىشتارى بار ەلدىڭ. سويتە تۇرا, قارا تانيتىندارىنىڭ قاراسى ازداۋ ەلدىڭ «اي, قاپ!» دەپ, سان سوققان كەزى كوپ. قارايعاننىڭ قايسىبىرى قادىم جا­زۋدى تۇتىنا المادى. بىلگەندەرىنىڭ ءبارى بىردەي ەستىگەن, توقىعاندارىن بۋىپ-ءتۇيىپ, حاتتاپ-شوتتاۋعا شورقاق. قاعازعا قارىپتەپ ءتۇسىرىپ, جازىپ قويسا, حات وشپەس-ءتى, جانى امانات پەندە بالاسى ءبىر كۇنى بولماسا, ءبىر كۇنى باقيعا اتتانار-ءدۇر. وندايدا «التىن ساندىقتىڭ» قازىناسى دا, كىلتى دە قول جەتپەسكە كەتتى دەپ ءبىلىڭىز. وسى ورايدا, حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناقتاپ جۇرگەن عالىمدار, ءتيىستى عىلىمي مەكەمەلەر مەن جەكەلە­گەن ازاماتتاردىڭ ۇسىنىقتىلىعى باعا جەتپەس ءسوز قازىناسىن ساقتاعانى دەپ سانايمىز.

اناۋ زامانعا اينالىپ بارا جا­تىر, ابىل, اقتان, نۇرىم, قالنياز, ارالباي, قاشاعان, ەسەت, شەرنياز, مۇرات, ىعىلمان, ايتۋعان, وگىزباي سىندى جىرشى, جىراۋلاردىڭ قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنداعى ورنى دا, اتى دا بولەك. ءوز جانىنان شىعارعان ولەڭ-جىرلارىمەن قاتار, وسىناۋ زەردەلى كوكىرەك يەلەرىنىڭ دەنى ەل اۋزىنداعى ءھام حات تانيتىن-تانى­مايتىن اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرىن جاتتاپ, تاراتقان. جىرشىلار بىرىنەن ءبىرى ۇيرەنىپ, بىرىنە ءبىرى ايلاپ-جىل­داپ ىلەسىپ, ەل ارالاپ ءجۇرىپ, ەستىگەن-بىلگەنىن كوپكە جايعان. ماسەلەن, اۋىز ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى مۇرىن جىراۋ ءوزى اقىن ەمەس, بىراق ەستىگەنىن جاتتاپ, جازۋلى حاتتاي توگىلتىپ, شە­بەر جىرلاي بىلگەن. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا الماتىعا بارعان ساپا­رىندا اي جاتىپ, جازدىرتىپ كەتكەن. عالىمدار سول ۋاقىتتا ايسا, شاپاي, راحمەت سياقتى جىرشى-جىراۋلاردان دا حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن الىپ قالدى. نۇرپەيىس, جامبىل, نارتاي, تولەۋ, قازانعاپ, جانە ومار, يمانجان اقىنداردان ءىلىپ قالعانى مەن الىپ قالعانى ادەبي-رۋحاني قازىنامىزدى ەسەلەدى. «نارعىز», «تورەحان», «قاراساي-قازي» اتتى كۇردەلى داستانداردى نارتاي مەن يسا جىرلاپ, جازدىرتپاسا, قايدا قالعانداي!؟ مىنە, سونداي-سونداي قۇيماقۇلاقتار مەن زەردەلى كوكىرەكتەر بولماسا, قازاق ادەبيەتى عىلىمىندا وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنا دەيىن XVIII—XIX عاسىر, XX عاسىر ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ, جازۋ ءھام سول زاماندا ءومىر كەشكەن اقىنداردىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى دايەكتەر تىم تاپشى ەدى. بۇل دەرەكتەردى جىرشى-جاتتامپازداردىڭ كومەگىمەن جيناپ, جۇيەگە كەلتىرىپ, زەرتتەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. سونىڭ يگى اسەرىنەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءتۇزىلدى.

1961 جىلى تامىزدىڭ 3–5-ءى ارالىعىندا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ الماتىدا حالىق اقىندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءماسليحاتىن وتكىزدى. قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىنان شاقىرىلعان ەلۋ اقىن-جىرشىنىڭ الدى 80-نەن اسقان, ال, جاس دەگەنى الپىستىڭ ۇستىنە شىققان اقىن-جىرشىنىڭ وتىز ءۇشى قاتىستى. ءۇش كۇن بويى وتكەن جيىندا ءمۇسىلىم بازارباەۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ جانە ءابدىلدا تاجىباەۆ ءسوز سويلەپ, اۋىز ادەبيەتىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن ونىڭ جازبا ادەبيەتى وكىلدەرىنە ۇلگى-ونەگە بولعانىن ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ, باياندادى. الىس-شالعايداعى اقىن, جىرشىلار ولەڭ-جىر عانا ەمەس, حالىق تاريحىنىڭ ءبىر جۇرناعىن تاڭدايىنا باسىپ, ۇرتىندا ساقتاپ جۇرگەنى ايتىلدى.

«حالىق اقىن-جىرشىلارىمىزدىڭ, ءانشى-ولەڭشىلەرىمىزدىڭ بىزگە كەلتىرگەن پايداسى – قولىمىزدا جوق, جينال­ماي جاتقان, تەك سوۆەت داۋىرىندە عانا قاعازعا ءتۇسىرىلىپ, زەرتتەلە باستاعان كەرەكتى ادەبي نۇسقالاردى سوڭعى وتىز جىل ىشىندە جيناپ بەرىپ كەلەدى»,– دەپ سويلەپتى عابيت مۇسىرەپوۆ ءماسليحاتتىڭ قورىتىندىسىندا.

قازاق ءسوزىنىڭ ھاس شەبەرى ايتقان «سوۆەت داۋىرىندە قاعازعا ءتۇسىپ, زەرتتەلە باستادى» دەگەن سوزىنە توقتاساق, وسىناۋ يگى شاراعا تەك عالىمدار عانا ەمەس, ەل ىشىندە ۇقىپتى, تياناقتى, اتامۇراعا جاناشىر ادامدار دا ءوز دەڭگەيىندە اتسالىستى. وسى ورايدا, قادىمشا حات تانىعان, كونە ءسوزدىڭ بىلگىرى, ەسىمى جەزقازعان, ۇلىتاۋ وڭىرىندە كەڭ تانىلعان جۇرسىنبەك سەيىلۇلىن ايتىپ وتكەن ءلازىم. ول 1915 جىلى ەسكىشە جىل ساناۋىمەن بارىس جىلى, ياعني ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزىندە قازىرگى قاراعاندى وبلىسى, ۇلىتاۋ اۋدانى, قىزىل تۋ ۋچاسكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. جۇرسىنبەك سەگىز جاسىنان اۋىل مولدالارىنان سا­ۋات اشىپ, حات تانىعان. ەلدەگى توڭكەرىس, اشارشىلىق, قيىن جاعداي جاستايىنان اۋىر جۇمىسقا جەگىلۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ون بەس جاسىنان ستاحانوۆشىلارمەن بىرگە قارساقپاي شاحتاسىندا جەر قازدى. شاحتادا اياعىنان اۋىر زارداپ الىپ, ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى تىلدا ەڭبەك ەتتى. وقۋعا تەك سوعىس اياقتالعان سوڭ عانا قولى جەتتى. جۇرسىنبەك 1947 جىلدان باستاپ وقي ءجۇرىپ, قۇلاعىنا قۇيعان حالىق مۇراسىن جيناپ, داپتەرگە جازۋعا كىرىسەدى. سول ءىستى 1988 جىلى دۇنيەدەن وزعانشا جالعاستىرادى.

جۇرسىنبەك سەيىلۇلىنىڭ بالالارىنىڭ قولىندا بۇگىندە 48 جەكە قولجازبا داپتەرى ساقتالىپتى. جوعالعانى, قولدى بولعانى دا بار. ۇلى شاحماراننىڭ قولىنداعى قولجازبالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن, 1947 جىلى باستالىپتى. سوڭعى داپتەرى 1988 – دۇنيە سالاتىن جىلى جازىلعان. وسى­لايشا, قىرىق جىلدان استام ۇزدىكسىز ەل اۋزىنان, كونە كىتاپتاردان, وزگەلەردىڭ قولجازبالارىنان ءدىني داستاندار مەن ولەڭ-جىرلاردى, شەشەندىك سوزدەردى, اي­تىستاردى, باتالاردى, ماقال-ماتەلدەردى تەرگەن. ول كىسى جيناعان مۇرالار ارا­سىنان حالىقتىڭ مادەنيەتى, رۋحاني مۇراسى, ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى, ءدىني نانىمى, دۇنيە تۋرالى حالىقتىڭ ۇلتتىق تانى­مىن كورۋگە بولادى. ەل اۋزىندا جۇرگەن اڭىز-اڭگىمەلەردى, قىزىقتى حيكايالاردى ءوزى عانا جازىپ قويماي, الماتىداعى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا جىبەرىپ تۇرعان.

… «بايلىق – قولدا ەرىگەن مۇز, بالا – ارتىڭدا قالعان ءىز», مۇرا جي­ناۋشى ءوز بالالارىن يماندىلىققا تاربيەلەگەنىنىڭ پايداسىن كوردى. ۇلكەن ۇلى ورازعالي سەيىلوۆ بىرنەشە جىل بويىنا اكەسىنىڭ اراب قارپىمەن جازىپ, تىزگەن ولەڭ, قىسسا, داستان, تولعاۋلاردى كيريلل جازۋىنا تۇسىرۋمەن اينالىس-تى. كوزدىڭ مايىن تاۋىسىپ, ءار ءارپىن تەرىپ, وتىرعان ورازعاليدىڭ ەڭبەگى دالاعا كەتكەن جوق. اكەسى جيناعان مۇرا «تاعىلىم تامشىلارى» دەگەن اتپەن ءبىر كىتاپ بولىپ وقىرماننىڭ قولىنا ءتيدى. ج.سەيىلوۆتىڭ قولجازباسى نەگىزىندە جارىق كورگەن وسىناۋ كىتاپتى پاراقتاپ وتىرساڭىز, جۇرسىنبەك سەيىلۇلىنىڭ جيعان-تەرگەن دۇنيەسىندە ءدىني-رۋحاني شىعارمالار باسىم ەكەنىن باعامدايسىز. كيريلليتساعا تۇسكەن دۇنيەلەردى ءتيىستى ماماندار, اتاپ ايتقاندا, شىعىستانۋشى-ارابيست, ءدىنتانۋشى, سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مۇراجايىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ءومىر تۇياقباەۆ بايىپتى ساراپتاۋدان وتكىزىپ, جيناققا قاجەتتى تىڭ ماتەريال-دار تاڭداپ الدى.

كىتاپتىڭ العىسوزىندە شاحما­ران سەيىلوۆ «مەنىڭ اكەمە كوبىنەسە اۋىل قارتتارى تۇتە-تۇتەسى شىققان كونە كىتاپتاردى اكەلىپ: «شىراعىم جۇرسىنبەك, مىنا كىتاپتى سەن وقىشى, ساۋاتىڭ بار عوي! وبال عوي! ءبىز بۇنىڭ ىشىڭدە نە جازىلعانىن وقي المايمىز, جاتىپ-جاتىپ ەسكىرىپ, ءشىرىپ كەتەدى. وبال عوي»,– دەپ ءوتىنۋشى ەدى. اكەي كەيبىر كىتاپتاردىڭ مۇقاباسىن وڭدەپ, يەسىنەن كايتىپ «ساقتاڭدار, بۇل التىن عوي» دەپ بەرىپ جاتۋشى ەدى. كەيبىرىن ۋاقىتشا, كوشىرىپ الۋعا, كەيبىرەۋىن وزىنە قالدىراتىن» دەپ جازادى.

جۇرسىنبەك اقساقال كوبىنە شارۋا-دان قولى بوساعان كەزدە, كەشقۇرىم ۋاقىتتا جۇمىس بولمەسىندە وتىرىپ, قولجازبالارىن وقيتىن. ۇنامدى, تاعىلىمدى ولەڭدەردى, داستاننان ۇزىندىلەردى بالالارىنا داۋىستاپ وقىپ بەرەتىن. كوڭىلى تاسىعان كەزدە ۇيگە كەلگەن قوناقتارعا, اعايىن-تۋىستى, كورشى-قولاڭعا دا تىڭداتاتىن كورىنەدى. جيناقتا سول ۋاقىتتاعى جۇرسىنبەك اقساقالدىڭ جيعان-تەرگەن مۇرالارى توپتاستىرىلدى.

ەل اۋزىنان, كونە كىتاپتاردان قايتا كوشىرىلگەن مۇرالار توپتاستىرىلعان بۇل كىتاپ جۇرسىنبەك اقساقالدىڭ ۇلى شاحماران سەيىلوۆتىڭ جانە اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ پەن اكادە­ميك تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ ءھام استاناداعى «شەيح كۋنتا» مەشىتىنىڭ باس يمامى ياحيا قاجى يسمايلوۆتىڭ العىسوزدەرىمەن اشىلعان.

راۋشان تولەنقىزى

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button