تازالاۋ – جازالاۋ ەمەس

قالا تازالىعى. جالپى, بۇل ءوزى – جازىلا-جازىلا جاۋىر بولعان تاقىرىپ. بىراق, ايتپاسقا تاعى امال جوق!..
ءار قالانىڭ تولقۇجاتى ءتارىزدى تانىمال جەرلەرى بولادى. جول ءتۇسىپ بارا قالساڭىز, ات باسىن الدىمەن سوعان تىرەيسىز.

ماسەلەن, الماتىدا ول – 28 پانفيلوۆشىلار ساياباعى, اباي ەسكەرتكىشى, مەدەۋ مۇز ايدىنى, ت.ب.
ال, استاناعا كەلسەك, بۇل – ءسوز جوق, «بايتەرەك» الاڭى.
سەنبىلىكتى ءساۋىر ءوتىپ, مەرەكەلى مامىر دا بىتۋگە تايادى. ازىرگە وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. كۇندەلىكتى جولىڭ وسى بولعان سوڭ جۇرمەي تۇرا المايسىڭ. جۇرگەن سوڭ, ارينە, كورەسىڭ!..
وتكەندە وسى اڭگىمە ارىپتەستەر اراسىندا اجەپتاۋىر پىكىرتالاس تۋدىردى. ءبىرى «ءبارى وزىمىزدەن» دەسە, ەكىنشىسى «ءتارتىپ جوق, جاعداي جاسالماعان» دەگەن قورىتىندى جاسادى. ءتىپتى, قىزا-قىزا وزگە ەلدەردىڭ ۇلگىسىن العا تارتتى…
«…دامىعان شەت ەلدىك مەملەكەتتەردە كوشەدەگى تازالىق ماسەلەسى قاتاڭ قاداعالانادى. بەيجىڭدە, مىسالى, كوشەدە تۇكىرگەنى, قوقىس تاستاعانى, ءتىپتى, ءيتىنىڭ «ءبۇلدىرىپ» كەتكەن «الەمەتى» ءۇشىن ارنايى ايىپپۇل سالىنادى. سينگاپۋردە ساعىز شايناماق تۇگىلى, ونى ساقتاۋعا, ءبىر-بىرىنە تاراتۋعا بولمايدى. ول ەسىرتكىمەن تەڭەستىرىلگەن جانە بۇل ءۇشىن ۇلكەن ايىپپۇل (1000 اقش دوللارى) سالىنادى. سونداي-اق, تاستالعان قوقىس ءۇشىن 500-دەن 1000 دوللارعا دەيىن, كوشەدە تۇكىرگەنى ءۇشىن 1000 دوللار, جەدەلساتىدا تەمەكى تارتقانى ءۇشىن 1000 دوللار ايىپپۇل قاراستىرىلعان. مالايزيادا اسفالتقا تاستالعان ساعىز ءۇشىن 1 اي قوعامدىق جۇمىس جانە 500 دوللار كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى. مۇنداي سالاقتىق ءۇشىن ۇلىبريتانيادا 90 فۋنت ستەرلينگ ايىپپۇل بەلگىلەنگەن. ال بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە كوشەدە تاستالعان ساعىز ءۇشىن كىنالى ادام – 137 دوللارعا, تەمەكى تۇقىلى ءۇشىن 55 دوللارعا ايىپتالادى…»
ارينە, «تازالىق جيناعان جەردە ەمەس, ساقتاعان جەردە بولادى»… وعان كىمنىڭ تالاسى بار؟! دەمەك, الدىمەن ءتارتىپ كەرەك جانە بارشاعا ورتاق ءتارتىپ!..
… ءبىز بۇگىن سوعان دايىنبىز با؟ كۇمانىم بار!..
بىرىنشىدەن, ءدال مۇنداي ايىپپۇلدى قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى.
ەكىنشىدەن, اقشا جۇرگەن جەردە ادالدىق جۇرمەيدى!
ۇشىنشىدەن, وڭايلىقپەن ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ول ءۇشىن ۋاقىت, دايىندىق قاجەت.
تورتىنشىدەن… قىسقاسى, تىزە بەرسەك سەبەپ كوپ. قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋ – تاعى قيسىنسىز!..
راس, «توقپاعى مىقتى بولسا, كيىز قازىق تا جەرگە كىرەدى…» تەك… ءيا, تازالاۋ – جازالاۋ ەمەس. شاش الامىز دەپ, باس الىپ جۇرمەيىك!..
وسى ارادا ەرتەدە ءوزىم كۋا بولعان ءبىر ءجايت ەسىمە ءتۇستى. الماتىدا. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن…
كوشەلەرگە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن جالتىراعان كونتەينەرلەر قويىلا باستادى. ءتىپتى, قوقىس جاشىگى دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. قاعاز, قالتا سالاتىن, تاماق قالدىقتارى مەن تاعى باسقا قاجەتسىز زاتتار سالىناتىن بولىكتەرى – بولەك-بولەك. وبالى نەشىك, «بارەكەلدى! دۇرىس!..» دەپ قۋانىپ قالدىق…
وكىنىشكە قاراي, قۋانىشىمىز ۇزاققا سوزىلمادى. جاز. كۇن ىستىق. ۋاقىتىلى تازارتىلماعان جال­تىر جاشىكتەر ءىرىپ-ءشىرىپ, ساسي باستادى. قالا­نىڭ قاق ورتاسى. قولاڭسا ساسىعان ءيىس قولقاڭدى ۇرادى!..
ايتپاقشى, سودان ءبىر-ەكى اي بۇرىن الماتىدا قالا قوقىسىن قايتا وڭدەۋگە ارنالعان كەرەمەت زاۋىت ىسكە قوسىلعان. ەڭ سوڭعى شەتەلدىك قۇرال-جابدىقتار مەن تەحنولوگيامەن قارۋلانعان كاسىپورىن ەندى ءبارىن كادەگە جاراتاتىن بولدى دەپ قۋانا جار سالعانبىز. ال الگى جاشىكتەر جاڭا زاۋىتقا «شيكىزات قورىن» جيناۋ ءۇشىن ارنايى قويىلعان…
اقىرى, «قور» ەمەس, سورعا اينالعان سوڭ, الىپ تاستادى. جالتىر جاشىكتەرمەن سولاي «قوشتاستىق»…
كەيىن زاۋىت پەن قالالىق كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ ءوزارا ءتىل تابىسا الماعانى بەلگىلى بولدى. ەستۋىمىزشە, باياعى سول – اقشا داۋى… ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولماعان سوڭ, ەشكىمدى ايىپتاعىمىز كەلمەيدى. نە كەرەك, ناتيجەسىندە كوپ ۇزاماي زاۋىت تا توقتادى!..
سونىمەن, بۇگىنگى ايتپاعىمىز نە؟ ءبىر كۇندە ەشتەڭە وزگەرمەيدى. اسىرەسە, قالىپتاسقان قوعامدىق قۇبىلىستى وزگەرتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن تەك قاتال زاڭ, قاتاڭ ءتارتىپ قانا ەمەس, كەشەندى ءىس-شارالار كەرەك.
«تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر…» نەگىزگى سالماق, ارينە, كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتارعا جۇكتەلەدى.
«بايتەرەك» مونۋمەنتى. استانا قالاسىنداعى باستى الاڭداردىڭ ءبىرى. بار الەم جادىراپ, جايناپ تۇر. بىراق…
كورىپ تۇرسىز, نە ارىق قازعانى, نە التىن ىزدەگەنى بەلگىسىز – ايتەۋىر, ويدىم-ويدىم. استى ۇستىنە كەلىپ, قوپارىلىپ جاتىر. دەمالۋعا ارناپ قويىلعان شەتكى ورىندىقتاردىڭ قاسىندا قوقىس سالاتىن جاشىكتەر دە جوق. جەگەن تاماق قالدىقتارى مەن بوساعان سۋسىن قۇتىلارى ءار جەردە جاتىر…
وسىنى كورىپ تۇرىپ, ءبارىن تەك قاتال زاڭ مەن ايىپپۇلمەن عانا شەشۋگە بولادى دەۋگە قالاي اۋزىڭ بارادى؟ ءسال جاڭبىر تامسا, اياق باسار جەر تاپپاي سەكىرىپ جۇرەتىنىمىزدى, ءتىپتى, ايتپاي-اق قويايىن!..
ءيا, دەگەنمەن, ويلاناتىن جاعداي!..

تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ