تەاتر الەمىنىڭ تىلەكتەسى

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, پروفەسسور تىلەكتەس مەيراموۆ – اكتەر رەتىندە عانا ەمەس, رەجيسسەر, اۋدارماشى, ۇستاز رەتىندە دە تەاتر ونەرىنىڭ ورلەۋىنە ۇلكەن ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتقان تۇلعا. «حاس سۇلۋدىڭ كوز جاسىنداي ءمولدىر ونەردىڭ» (عابيت مۇسىرەپوۆ) ءوز ادامىنا اينالعانىنا دا جارتى عاسىردان استى. ايگىلى ءارتىس مەرەيلى 75 جاسقا كەلىپ وتىر. ارىپتەسى, بەلگىلى تەاتر جانە كينو رەجيسسەرى تالعات تەمەنوۆ ايتپاقشى, وسى جاسقا ول «ەشكىمگە جار سالماي, ايقايلاماي, اتتانداماي» جەتتى.

توقپانوۆتىڭ توقپاعى, شولپاننىڭ شۋاعى

بالا ارمانى ءانشى بولۋ ەدى. جالپى جۇرەگى سول كەزدەن ونەر دەپ سوقتى. الايدا اتا-انانىڭ, اعايىندارىنىڭ قالاۋى باسقادا ەدى. ولارعا قارسى كەلمەگەن ءجاسوسپىرىم تىلەكتەس جانى قالاماسا دا, الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. ءۇش ايدان كەيىن تاستاپ كەتتى. كەلەسى جىلى اكەسى ۋاحيت قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا الىپ كەلدى. ەمتيحانعا كىرگەلى وتىرعاندا قولىنا وبلىستىق «ورتالىق قازاقستان» گازەتى تۇسپەسى بار ما. باسىلىمنان «ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق تەاترى جانىنان اشىلاتىن ستۋدياعا قابىلداۋ باستالادى» دەگەن حابارلاندىرۋدى وقىپ, قولىنداعى «گەومەتريا» وقۋلىعىن قاق ءبولىپ جىرتتى دا, سوندا تارتتى. كوميسسيا مۇشەلەرى كوزىندەگى ۇشقىندى, تالانتىن بايقاعان بولۋى كەرەك, بىردەن وقۋعا قابىلدادى. وسىلايشا قازاق ءبىر ينجەنەرىن جوعالتىپ, ەسەسىنە ءبىر تاماشا ارتىسكە يە بولدى.

ستۋديانى تامامداعاننان كەيىن الماتىعا اتتاندى. قۇرمانعازى اتىنداعى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىندا ۇستازدارى, قازاق ساحناسىنىڭ ساڭلاقتارى اسقار توقپانوۆتىڭ توقپاعىنان ءوتىپ, شولپان جانداربەكوۆانىڭ جىلى شۋاعىنا شومىلدى. شولپان يسابەكقىزى ىشىندە تىلەكتەس بار ءتورت-بەس شاكىرتىن قارا شاڭىراق اۋەزوۆ تەاترىنا الىپ كەلدى.

قوزىدان ابايعا دەيىن

كاسىبي ساحنادا سومداعان العاشقى بەينەسى – ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش–بايان سۇلۋ» سپەكتاكلىندەگى قوزى. بۇل قويىلىمدى قازاق تەاترىنىڭ رەفورماتورى ءازىربايجان مامبەتوۆ ساحنالادى. وسىلايشا قوزى بولىپ جارق ەتىپ, اقان سەرى, ءبىرسىمباي, جاراس, ەركىن, توقپاەۆ, ۆالتەر, جانتاي سياقتى ءار جانرداعى كۇردەلى بەينەلەردى وزىنە عانا ءتان مانەرمەن الىپ شىعا ءبىلدى. جالپى تىلەكتەس مەيراموۆ اۋەزوۆ تەاترىندا وتىز جىل ەڭبەك ەتىپ, 100-دەن اسا كەيىپكەردى سومدادى. سوندا ءازىربايجان مامبەتوۆ, ەسمۇحان وباەۆ سىندى شەبەرلەردىڭ مەكتەبىنەن شىڭدالىپ شىقتى. ساحنا ساڭلاعى ءانۋار مولدابەكوۆتەن كەيىن ۆوينيتسكي, جانتىق, كەرىم بەينەلەرى تىلەكتەس مەيراموۆقا بەرىلۋى دە تەگىن ەمەس. مۇنداي سۇبەلى بەينەلەردىڭ قاتارىنا شىڭعىس حان, جاڭگىر حان, ەدىل پاتشا, بەدەل, سورين, بەكتەر, انتوني رولدەرىن دە قوسۋعا بولادى.

قامال الار جاسىندا مادە­نيەت مينيسترلىگى تەاتر ءبولىمىنىڭ ­جەتەكشىسى قىزمەتىنە شاقىرىلدى. جاڭا عاسىر كەلگەندە التى جىل ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ ديرەكتورى-كوركەمدىك جەتەكشىسى بولدى. وسى ۇجىمدى باسقارعان جىلدارى تەاتر ۇجىمى حالىق­ارالىق فەستيۆالدەردىڭ ەكى دۇركىن باس جۇلدەگەرى اتانىپ, قازان قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق «تۇركسوي» فەستيۆالىندە ەرەكشە ىقىلاسقا بولەندى. بىراق مينيسترلىكتە دە, تەاتردا دا باسشىلىقتا جۇرگەندە ساحنادان قول ۇزبەدى, وزىنە تيەسىلى رولدەردى سومدادى.

تىلەكتەس مەيراموۆ قازاق تەاترىندا كەنجە قالىپ كەلە جاتقان مونوسپەكتاكل جانرىن العاش قولعا العانداردىڭ ءبىرى بولىپ, ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى-اقتوقتى» تراگەدياسىن, ر.سەيسەنباەۆتىڭ «مايدان اندەرى», ن.گوگولدىڭ «جىندىنىڭ جازبالارى» اڭگىمەلەرىن, ۋ.شەكسپير, ا.گريبوەدوۆ, ع.مۇسىرەپوۆ شىعارمالارى بويىنشا دايىندالعان «اقىلدان ازاپ» سپەكتاكلدەرىن جالعىز ورىنداپ شىقتى

بىلتىر استانا قالاسىنىڭ «جاستار» تەاترى ءوزىنىڭ 15 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس وسى ونەر وشاعىنىڭ باسىندا دا تىلەكتەس مەيراموۆ تۇر. بۇل تەاتر اشىلعاندا ءتورت جىل ونىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى قىزمەتىن اتقاردى. ودان كەيىن ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترىنا قابىلدانىپ, كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى تەاتردا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. وسى كۇندەرى تەاتر تالىمگەرى, ءتىپتى اقىلشى اقساقالى دەسەك تە جاراسادى.

بۇل جىلدارى استانالىق تەاتر ساحناسىنا سان الۋان وبرازداردى الىپ شىقتى. اتاپ ايتقاندا, ع.مۇسىرەپوۆ «قوزى كورپەش–بايان سۇلۋ» – قاراباي, ە.جۋاسبەك «انتي­ۆيرۋس» – اسان, ت.دجيۋدجەنوگلۋ «كوشكىن» – اقساقال, ع.مۇسىرەپوۆ «اقان سەرى–اقتوقتى» – ناۋان, م.اۋەزوۆ «اباي» – اعا اباي, ر.وتارباەۆ «كولەڭكەسىز جولاۋ­شى» – اكە, د.رامازان «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» – تولە بي, ج.انۋي «جالىن جۇتقان جاننا د`ارك» – كوشون, ۆ.ەجوۆ «تىراۋلاپ ۇشقان تىرنالار» – لۋكيانوۆ, ر.سەيسەنباەۆ «مايدان اندەرى» مونوسپەكتاكلى – سادىر, ۋ.شەكسپير «وتەللو» – برابانتسيو, ف.بوردون «قارداعى كوگەرشىننىڭ ءىزى…» – ول, ا.ۆامپيلوۆ «اق جاۋىن» – ساكەن تاۋاساروۆ, ح.التاي, ح.ورالتاي «التايدان اۋعان ەل» – حاليفا التاي.

ادەبي-شىعارماشىلىق الەمى

تىلەكتەس مەيراموۆ تەاتر جانە كينو سالاسىنداعى ەڭبەگىمەن قاتار ادەبي-شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن دە اينالىسادى. اكتەر ماماندىعىمەن قاتار قىر­عىز مەملەكەتتىك ب.بەيشەناليەۆ اتىنداعى ونەر ينستيتۋتىندا وقىپ, رەجيسسەر ماماندىعىن يگەردى. ا.گەلماننىڭ «بارىمەن وڭاشادا», ن.ابدۋللوەۆتىڭ «ەكەۋ», ي.ۆوۆنيانكونىڭ «ستريپتيزەردىڭ ءولىمى» پەسالارىن قازاقشالاسا, ءى.ەسەنبەرليننىڭ «عاشىقتار», ش.ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» روماندارىن, ر. وتارباەۆتىڭ «دۇنيەعايىپ» پوۆەسىن, و’ گەنريدىڭ «ۇندىستەردىڭ كوسەمى» اڭگىمەسىن ساحناعا, ال م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن تەلەارناعا لايىقتاپ ينستسەنيروۆكالار جاسادى.

تىلەكتەس مەيراموۆ قازاق تەاترىندا كەنجە قالىپ كەلە جاتقان مونوسپەكتاكل جانرىن العاش قولعا العانداردىڭ ءبىرى بولىپ, ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى–اقتوقتى» تراگەدياسىن, ر.سەيسەنباەۆتىڭ «مايدان اندەرى», ن.گوگولدىڭ «جىندىنىڭ جازبالارى» اڭگىمەلەرىن, ۋ.شەكسپير, ا.گريبوەدوۆ, ع.مۇسىرەپوۆ شىعارمالارى بويىنشا دايىندالعان «اقىلدان ازاپ» سپەكتاكلدەرىن جالعىز ورىنداپ شىقتى.

قۇرمانعازى اتىنداعى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىندا العان ماماندىعى – كينو جانە تەاتر اكتەرى. بىراق كينودان كوپ كورىنبەدى. ەڭ العاش رەت 1979 جىلى «كۇمىس ءمۇيىز الاتاۋ» فيلمىندە بازارباي بەينەسىن سومدادى. ودان كەيىن «ءۇش كۇن مەرەكە» كينوسىندا ەپيزودتىق رولدەن كورىندى. «ابىلقايىر حان» فيلمىندە باراق سۇلتاندى كەيىپتەدى. قازاقستان مەن موڭعوليا بىرىگىپ تۇسىرگەن «اتقىش حومۋچي», «جەرۇيىق», «سىزدەرگە دارىگەر احمەتوۆا كەلە جاتىر» فيلمدەرىندە وينادى. «كوشباسشى جولى» كينوەپوپەياسىنىڭ «وتتى وزەن» جانە «تەمىرتاۋ» بولىمدەرىندە مەملەكەت قايراتكەرى بايكەن ءاشىموۆتى كەسكىندەدى. كينو ونەرىندە ەڭ ەستە قالاتىن بەينەسى – «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندەگى نازار.

جارتى عاسىرلىق ۇستازدىق جول

قازىر تىلەكتەس مەيراموۆ تەاترداعى قىزمەتىمەن قاتار قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ەڭبەك ەتەدى. وسى وقۋ ورنىنىڭ «تەاتر جانە كينو, تد» فاكۋلتەتىنىڭ «اكتەرلىك ونەر جانە رەجيسسۋرا» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى. جالپى ۇستازدىققا ەرتە كەلدى. اۋەزوۆ تەاترىنا اكتەر بولىپ قابىلدانعانىنا ەكى جىل بولعاندا تەاتر جانىنداعى اكتەرلىك ستۋدياعا ءسابيت ورازباەۆتىڭ اسسيستەنتى قىزمەتىنە شاقىرىلدى. 1983-2007 جىلدارى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىسى, اعا وقىتۋشىسى, دوتسەنتى, پروفەسسورى بولدى. بيىل ۇستازدىق قىزمەتىنە دە تۋرا 50 جىل تولىپ وتىر. شاكىرتتەرى دە وتە كوپ. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى باۋىرجان يبراگيموۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى داناگۇل تەمىرسۇلتانوۆا, بەكجان تۇرىس, مەرۋەرت تۇسىپباەۆا, عاني قۇلجانوۆ, نۇركەن وتەۋىلوۆ, كەڭەس نۇرلانوۆ, جۇماعالي ماحانوۆ ەسىمدەرىن اتاپ وتۋگە بولادى.

ماسكەۋ دە مويىنداعان

تىلەكتەس مەيراموۆتىڭ ونەر­دەگى جەتىستىكتەرىنە توقتالساق, وسىدان وتىز جىل بۇرىن ي.عايىپتىڭ «شىڭعىسحان» سپەكتاكلىندەگى شىڭعىسحان بەينەسى ءۇشىن «ۇزدىك ەر ادام ءرولى» اتالىمىن جەڭىپ الدى. 1996 جىلى «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى» قۇرمەتتى اتاعىنا يە بولدى. 2004 جىلى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش–بايان سۇلۋ» سپەكتاكلىندەگى قاراباي بەينەسىنە «ۇزدىك ەر ادام بەينەسى», 2012 جىلى ورال قالاسىندا وتكەن ءا.مامبەتوۆتىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان قازاقستان دراما تەاتر­لارىنىڭ XX رەسپۋبليكالىق ­فەستيۆالىندە ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى–اقتوقتى» تراگەدياسىنداعى ناۋان بەينەسى ءۇشىن «ەڭ ۇزدىك ەر بەينەسى» جۇلدەسىن الدى. ال 2015 جىلى XIII حالىقارالىق «زولوتوي ۆيتياز» تەاتر فورۋمىندا (ماسكەۋ) «تىراۋلاپ ۇشقان تىرنالار» ليريكالىق دراماسىنداعى پولكوۆنيك لۋكيانوۆ ءرولى ءۇشىن «زولوتوي ءۆيتيازدىڭ التىن ديپلومانتى» اتاندى.

تەاتر ونەرىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. ءوز ىشىندەگى سىنشىسى دا مىقتى. ماسەلەن, ف.بوردوننىڭ «قار ۇستىندەگى كوگەرشىننىڭ ءىزى» پەساسىن اۋدارىپ, باس كەيىپكەردى ءوزى ويناپ شىقتى. بەس جىل بۇرىن بەنەفيسىن دە وسى سپەكتاكلىمەن وتكىزدى. الايدا كەيىن كەيبىر ساتىنە كوڭىلى تولماي, ءوزى ءوتىنىپ رەپەرتۋاردان العىزىپ تاستادى. كەيىنگى اۋدارعانى – فرانتسۋز دراماتۋرگى ف.زەللەردىڭ «اكە» پەساسى. 75 جىلدىعىن وسى قويىلىممەن اتاپ وتپەك. بۇيىرسا, بيىلعى كۇزدە كورەرمەن وسى سپەكتاكلدى كورىپ قالار. تەاتر الەمىنىڭ تىلەكتەسى مۇنىمەن توقتامايدى دەپ ويلايمىز. تالعات تەمەنوۆ ونى «ۇندەمەس» دەپ اتايدى. رەجيسسەر وسىنداي ماقالا دا جازدى. تىلەكتەس مەيراموۆ, شىنىندا دا, ۇندەمەي ءجۇرىپ, قىرۋار ءىس ءبىتىرىپ جۇرەدى. «تالانت – قاراپايىمدىقتا» ­دەيدى, اكتەردىڭ بولمىسى وسى ءسوزدىڭ اقيقاتتىعىنا تاعى كوز جەتكىزەدى.