ءار ۇلتتىڭ دامۋ تاريحىندا اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالاتىن, وتكەنى مەن بۇگىنىن جالعاستىراتىن وزىندىك ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بولادى. قازاق دەگەندە ەسكە بىردەن تۇسەتىن, حالقىمىزدىڭ تاريحىنان سىر شەرتەر ءدال وسىنداي ماڭدايالدى دۇنيەلەردىڭ قاتارىنا جامبى اتۋ, قازاق كۇرەسى, التىباقان, توعىزقۇمالاق سىندى ۇلتتىق ويىندارىمىز جاتادى.
سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ساناگەرلىك سايىسى – توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ جاي جاپسارىن, بۇگىنگى كۇنگى حال-احۋالىن ءبىلۋ ءۇشىن قر ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماقسات شوتاەۆپەن اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
– ماقسات مىرزا, بۇگىنگى تاڭدا ءوزىڭىز دايىنداپ جاتقان ۇلتتىق قۇرامانىڭ الداعى جوسپارلارى مەن دايىندىعى جايلى ايتا وتىرساڭىز…
– ۇلتتىق قۇراما بيىلعى 17-22 قاراشا ارالىعىندا تۇركيادا وتەتىن ازيا چەمپيوناتىنا تىڭعىلىقتى دايىندىق ۇستىندە. جالپى, ازيا چەمپيوناتىن دا, الەم چەمپيوناتىن دا ەكى جىلدا ءبىر رەت وتكىزۋ جوسپارلانعان. وسىعان سايكەس تۇڭعىش ازيا چەمپيوناتى 2009 جىلى شىمكەنت قالاسىندا ءوتتى. ازيا چەمپيوناتىن ەكىنشى مارتە وتكىزۋ مىندەتى قىرعىز اعايىندارىمىزعا جۇكتەلگەن ەدى. قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكالىق داعدارىسىنا بايلانىستى ول جارىس وتپەي قالدى.
بيىلعى جارىستىڭ ەرەكشەلىگى – العاش رەت جاسوسپىرىمدەر مەن جاستار اراسىندا جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي جارىستار وتكىزىلەدى. ناقتىراق ايتساق, 14 جاسقا دەيىنگى ۇلدار مەن قىزدار, 15-18 جاس ارالىعىنداعى ۇلدار مەن قىزدار جەكەلەي جانە توپ بولىپ سايىسقا تۇسەتىن بولادى. قازاقستاندىق قۇرامانىڭ بۇل جارىسقا دايىندىعى وتە جوعارى دەڭگەيدە دەپ ايتا الامىن.
ەل ىشىندە وتكەن جاسوسپىرىمدەر جانە جاستار چەمپيوناتىنىڭ ەڭ مىقتى, تاڭداۋلى سپورتشىلارى قاتىسادى. ولاردىڭ قاتارىندا ەرەسەكتەر اراسىندا وتكەن ازيا ءبىرىنشىلىگىنىڭ چەمپيونى ايدوس سەيىتجان دا بار. بۇل جولى دا قازاقستان جەڭىس تۋىن جەلبىرەتەر دەپ ۇمىتتەنەمىز.
– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «توعىزقۇمالاق» اتاۋى ءبىر جاعىنان قارابايىر, ويىننىڭ ءمانىن اشپايدى, ەكىنشى جاعىنان تۇرپايىلاۋ» دەپسىز. سوندا بۇنى ويىننىڭ اتاۋى وزگەرەدى دەپ تۇسىنەمىز بە؟
– جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرىنە, ويناعان كەزەڭدەرىنە بايلانىستى توعىزقۇمالاقتىڭ بىرنەشە اتاۋى بار. ماسەلەن, بۇل ويىننىڭ «شوپان», «توعىز ات» دەگەن اتاۋلارى بولعان. ونىڭ شاعىن تۇرلەرىن «بەستەمشە», «قوزاتۋ» دەپ اتاسا, ءبۇگىنگى ءبىزدىڭ ويناپ ءجۇرگەنىمىز «توعىزقۇمالاق» اتالادى.
قازىردىڭ وزىندە بۇل ويىننىڭ ءبىرنەشە اتاۋى بار. ءبىز سولاردىڭ ءىشىندەگى ەڭ قارابايىر ءتۇرىن تاڭداپ العانبىز, ياعني «توعىزقۇمالاق». ال بۇل اتاۋ ويىننىڭ بارلىق ءمۇمكىندىگىن, ماعىناسىن, تانىمىن اشىپ كورسەتە المايدى. اسىرەسە, شەت مەملەكەتتەرگە بارعاندا, بۇل ويىننىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرەردە وتە قاتتى قينالامىز. كەيدە, ءتىپتى, قۇمالاق قويدىڭ قيى ەكەنىن ايتقان ساتتە كۇلكى-كەلەكە قىلاتىندارى دا بولادى. ءدال وسىنداي جاعدايلار شىمبايعا باتادى, ءارى ىڭعايسىزدانۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
قازاقستاندا «توعىزقۇمالاق» اتاۋىنىڭ قالا بەرگەنى دۇرىس شىعار. ال الەمدىك دەڭگەيدە بۇل ويىننىڭ تاريحي اتاۋىنىڭ ءبىرى – «توعىز ات» دەگەن نۇسقاسىن العانىمىز ابزال. «توعىز ات» اتاۋى ەڭ العاش زاگرياجسكي ەسىمدى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە سارسەن امانجولوۆ, تالاپ سۇلتانبەكوۆ, ماۋلەن بالاقاەۆ سىندى عالىم اعالارىمىز توعىزقۇمالاق جايلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. وسى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە «توعىز ات» اتاۋى بىلاي دەپ تۇسىندىرىلەدى: «ويىن بارىسىندا «ات» تەرمينى وتە كوپ قولدانىلادى جانە دە قۇمالاقتىڭ ءوزىن كوپ جاعدايدا «ات» دەپ اتايمىز, «قانشا اتىڭ بار, قانشا ءجۇرىسىڭ بار؟» دەگەن تىركەستەردى كوپ قولدانامىز. توعىزقۇمالاق ويىنىندا كوپتەگەن وتاۋلاردىڭ اتاۋى دا اتپەن بايلانىستى, مىسالى «اتسىراتار», «اتوتپەس». ياعني, قۇمالاقتان گورىاتقا بايلانىستى اتاۋلار وتە كوپ, مۇنىمەن قوسا ماڭداي, بەل, بەلباسار, كوك مويىن دەگەن اتاۋلار دا اتتىڭ ۇعىمدارىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. سوندىقتان دا ويىن اتاۋىن «توعىز ات» دەپ ءوزگەرتىپ, قازاقستاندا «توعىز ات» دەپ, جاقشانىڭ ىشىندە «قۇمالاق», تۇركيادا «توعىز ات» دەپ, جاقشانىڭ ىشىندە «تاش», قىرعىزستاندا «توعىز ات» دەپ, جاقشانىڭ ىشىندە «قورعول» دەپ كورسەتەتىن بولساق, ونىڭ ەشقانداي قاتەلىگى بولمايدى.
– جاپونيادا توعىزقۇمالاق تەكتەس «گو» ويىنىن ويناۋشىلاردىڭ سانى وتىز ميلليوننان اسىپ جىعىلادى ەكەن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى توعىزقۇمالاق ويناۋشىلار كوپ پە؟ ويىننىڭ تارالۋى قالاي؟
– ءار حالىقتىڭ رۋحاني دەڭگەيى, ونىڭ بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستارعا, ءوزىندىك قۇندىلىقتارعا دەگەن باعاسى سول حالىقتىڭ رۋحانياتىمەن ءولشەنەدى. وكىنىشكە قاراي, ءازىرگە ءبىز جاپونداردىڭ دەڭگەيىنە دە, تۇرىكتەردىڭ دەڭگەيىنە دە جەتە الماي وتىرمىز. جاپونياداعى گو ويىنى ءوزىندىك تابيعاتىمەن, ويىن ەرەجەسىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ويىندى ويناۋشىلار سانى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى جانە وعان تىگىلەتىن ۇتىس كولەمى وتە جوعارى. سوندىقتان الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بۇل ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ وتىر. بۇگىندە توعىزقۇمالاق وينايتىنداردىڭ سانى رەسپۋبليكا بويىنشا ءجۇز مىڭنان اسسا, ەكى مىڭعا تارتا باپكەرىمىز بار. تۇرىك مانگالادەسىن مەڭگەرگەندەردىڭ سانى ءبىر ميلليوننان اسادى. بۇل ويىندى دامىتۋ 2009 جىلدان باستاپ قولعا الىنعانىن ەسكەرسەك, وتە قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى. تۇرىكتەردىڭ ۇلتشىلدىعى, ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن قۇرمەتى بىزدىكىنەن جوعارىراق ەكەنىنە قىزىعا قارايسىڭ.
قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكامىزداعى باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – توعىزقۇمالاق پەن شاحماتتى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ بولىپ وتىر. شاحمات – قازاقستاندا جوعارى دەڭگەيدە دامىعان ويىنداردىڭ ءبىرى. ال, توعىزقۇمالاق شاحماتتىڭ دەڭگەيىنە جەتە الماي تۇر.
توعىزقۇمالاق ۇلتتىق برەندكە اينالۋى ءۇشىن ونى الدىمەن مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ كەرەك. جوعارىدا وتىرعان شەنەۋنىكتەردىڭ وسى ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ, نازارىن اۋدارتقانىمىز ءجون. ءبىز ءالى دە ويىننىڭ ەرەكشەلىگىن, كەرەمەتتىلىگىن حالىق ساناسىنا سىڭىرە الماي جاتىرمىز.
سۇحباتتاسقان
دوسجان سقاقوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ ستۋدەنتى
