ەلىمىزدە اقشا تولەۋ مەن اۋدارۋ بارىسىندا تۋىندايتىن قارىم-قاتىناستار 1998 جىلعى 29 ماۋسىمدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى «اقشا تولەمدەرى مەن اۋدارىمدارى تۋرالى» زاڭىمەن رەتتەلەدى. اقشا تولەمدەرىن جانە (نەمەسە) اۋدارىمدارىن جۇزەگە اسىرۋ تاسىلدەرىن قولدانۋ ەرەجەلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى, كورسەتىلىمدەردىڭ مازمۇنىنا قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتار زاڭي اكتىلەرمەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ نورماتيۆتىك قۇجاتتارىمەن ايقىندالادى.
تولەمدەر مەن اۋدارىمدارعا قاتىستى وپەراتسيالارعا باقىلاۋ جاساۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى قولما-قول اقشاسىز تولەم جۇيەسى بولىپ تابىلادى. بۇكىل الەم ەلدەرىندەگى سياقتى قازاقستاندا دا بولشەكتى قولما-قول اقشاسىز تولەم جۇيەسىن وڭتايلى ءتۇردە دامىتۋعا باسا كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە زاڭسىز جولمەن الىنعان كىرىستەردى زاڭداستىرۋعا (جىلىستاۋعا) جانە تەرروريزمدى قارجىلاندىرۋعا جانە اقشانى قولما-قول اقشاعا اينالدىرۋعا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» 2012 جىلعى 21 ماۋسىمداعى زاڭىمەن «اقشا تولەمدەرى مەن اۋدارىمدارى تۋرالى» زاڭنىڭ 21-بابىنىڭ 4-1 تارماعىنا وزگەرىس ەنگىزىلىپ, زاڭي تۇلعالار اراسىنداعى مامىلەلەر بويىنشا تولەمدەر رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا بەلگىلەنگەن ءارى تولەم جاسالاتىن كۇنى قولدانىستا بولعان 1000 ەسەلىك مەك مولشەرىنەن اسىپ كەتسە, تەك قولما-قول ەسەپ ايىرىسۋ ەسەبىمەن عانا جۇزەگە اسىرىلادى. بۇرىنعى بەرىلگەن ليميت 4000 مەك شاماسىندا ەدى. سونىمەن قاتار, قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكىمشىلىك ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتار تۋرالى كودەكسىنىڭ وزگەرىس ەنگىزىلگەن 203-بابى دا سوماسى 1000 مەك-تەن اسىپ كەتەتىن ازاماتتىق-قۇقىقتىق مامىلە بارىسىندا وزگە زاڭي تۇلعانىڭ پايداسىنا قولما-قول اقشا تولەگەن رەتتە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ, تولەم جاساعان زاڭي تۇلعادان تولەنگەن قارجىنىڭ 5% مولشەرىندە ايىپپۇل ءوندىرۋدى قاراستىرادى.
بۇعان قوسا, 2013 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ «اقشا تولەمدەرى مەن اۋدارىمدارى تۋرالى» زاڭنىڭ تولەم كارتوچكالارىن پايدالانىپ, ەسەپ ايىرىسۋعا ارنالعان جابدىقتاردىڭ بولۋىنا قاتىستى وزگەرىس ەنگىزىپ, قويىلار تالاپتار شەگى بەلگىلەندى. وسى وزگەرىستەرگە سايكەس ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى بەكىتكەن جەكەلەگەن قىزمەت تۇرلەرىن جۇزەگە اسىراتىن جەكە كاسىپكەرلەر مەن زاڭي تۇلعالار وزدەرى قىزمەت جاسايتىن ورىنداردا تولەم كارتوچكالارىن پايدالانىپ, اقشا تولەيتىن جانە الاتىن جابدىقتاردى (قوندىرعىلاردى) ورناتۋعا ءمىندەتتى. بۇل تالاپتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سالىق زاڭدارىنا ساي شاعىن بيزنەس سۋبەكتىلەرىنە ارنالعان سالىق رەجيمىن قولداناتىن جانە (نەمەسە) ورتاق پايدالانىمداعى تەلەكوممۋنيكاتسيالار جەلىسى جوق جەرلەردە جەكەلەگەن قىزمەت تۇرلەرىن اتقاراتىن تۇلعالارعا قويىلمايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى» كودەكسىنە دە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ونىڭ 161-2-بابىنىڭ 1-تارماقشاسىنا سايكەس, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا ساۋدا قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ (جۇمىستاردى ورىنداۋ, قىزمەت كورسەتۋ) بارىسىندا تولەم كارتوچكالارىن پايدالانا وتىرىپ تولەم قابىلداۋعا مىندەتتى جەكە كاسىپكەردىڭ نەمەسە زاڭي تۇلعانىڭ ارناۋلى تولەم جابدىعى (قوندىرعىسى) بولماعان جاعدايدا, جەكە كاسىپكەرلەر – قىرىق, شاعىن نەمەسە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىسى سانالاتىن زاڭي تۇلعالار – الپىس, ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى بولىپ سانالاتىن زاڭي تۇلعالار سەكسەن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالىنادى. مۇندايدا جابدىق (قوندىرعى) قىزمەت كورسەتۋشى بانكپەن نەمەسە جەكەلەگەن بانك وپەراتسيالارى تۇرلەرىن جۇزەگە اسىرۋشى ۇيىممەن جاسالعان كەلىسىمشارت نەگىزىندە ورناتىلادى.
قولما-قول اقشاسىز ەسەپ ايىرىسۋدى كەڭىنەن ورىستەتۋ قولما-قول اقشانىڭ قوزعالىس اياسىن ەداۋىر شەكتەپ, ولاردىڭ اينالىمىنداعى دايىنداۋ, تاسىمالداۋ, ساقتاپ, ەسەپتەۋ شىعىمدارىنا قاتىستى ىركىلىستەردى قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قولما-قول اقشاسىز تولەمدەردىڭ ءتيىمدى پىشىمدەرىن ەنگىزۋ ەسەپ ايىرىسۋ ىسىندەگى اقشا تولەمى مەن اينالىمىن جەدەلدەتۋ ەل ەكونوميكاسىنىڭ اشىقتىعى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جول اشادى.
ا.كەنجەعوزينوۆا,
قر ۇلتتىق بانكى ورتالىق
فيليالىنىڭ ەكونوميسى, باس مامان
