سۇحبات

تولىمبەك ابدIرايىم, جازۋشى: بالالار ادەبيەتiندە iلگەرiلەۋ بار

كەيiنگi كەزدەرi ەلiمiزدە بالالار ادەبيەتi كەنجەلەپ بارا جاتقانىنا ەشكiم داۋ ايتا قويماس. بۇل – شىندىق! بۇلدiرشiندەر تاقىرىبىنا قالام تارتاتىن جازۋشىلاردىڭ قاتارى نەكەن-ساياق. سولاردىڭ بiرi – تولىمبەك ءابدiرايىم. قالامگەرمەن سوڭعى جىلدارى كەرەگەسi تارىلا تۇسكەن تاقىرىپتا سىر تارتىپ, اڭگiمەلەسكەن ەدiك. بالا دەسە بازارلىعىن الا جۇگiرەتiن اعا ءالi بابىندا ەكەنiن بايقاتتى. قالامى ۇشتالا تۇسپەسە, مۇقالماعان. ءار ءسوزiنiڭ استارىندا عيبرات پەن ءتالiم, شىندىق پەن سىر بار. ءماندi-ماعىنالى سۇحباتقا سiز دە كۋا بولىڭىز…

– تولىمبەك اعا, جالپاق قازاققا, ونىڭ iشiندە, عۇمىرىنىڭ ەڭ باقىتتى ساتتەرiن داۋرەندەپ جۇرگەن بۇلدiرشiندەرگە ەسiمiڭiز كەڭiنەن ءمالiم. بالالار جازۋشىسىنىڭ بالالىق شاعى قالاي ءوتتi ەكەن؟
– راس, بالالىق شاعى كiمنiڭ ەسiنەن شىعىپتى. الايدا, مەن كiشكەنتايىمنان اۋرۋشاڭ, نازiك بولىپ ءوسiپپiن عوي. بار-جوعى ون ايلىعىمدا قاتتى ناۋقاستانىپ, اۋرۋحاناعا تۇسكەنiمدە كەزەكشi دارiگەردiڭ سالعىرتتىعىنان «ءولiپ-تiرiلگەنiمدi» انام ءالi كۇنگە جىر قىلىپ ايتىپ وتىرادى… ال ەسەسiنە, ءان مەن جىرعا, سوزگە سونشالىقتى قۇشتار بولعان ەكەنمiن. ول كەزدە ەس بiلiپ قالعام. بiرiنشi سىنىپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانشا دومبىرا تارتىپ, باياندا ويناۋدى ۇيرەنۋگە تالپىندىم. ەكiنشi سىنىپتان باستاپ, مارقۇم اكەمنiڭ وتiنiشiمەن كۇندە كەشكiلiك حالىق اقىنى ساپارعالي الiمبەتوۆتiڭ مۇقاباسى مىجىلىپ, پاراقتارى جۇقارىپ, جىرتىلۋعا جاقىن قالعان جىر كiتابىن وقيتىن ەدiم.
قازiر مەنiڭ ايتپاعىم – بiر ەسكiلiك,
ەل اۋزىنا تاراعان كوپ ەستiلiپ.
باسىندا ءوز اكەمنەن ۇققان ءسوزiم,
بەس-التىدا جۇرگەندە مەن ەس بiلiپ.
مەنiڭ اكەم سارابدال, ۇعىمدى ادام,
مالى تاپشى, قولى اشىق,
شىعىمدى ادام.
نە ۇرلىق, نە وتiرiك ايتپاي-تۇعىن,
قارىنداسقا قادiرلi, جۇعىمدى ادام… – دەپ باستالاتىن «مەيiر باتىر» اتتى پوەمانىڭ باستاپقى ەكi شۋماعى سانامدا بۇگiنگە دەيiن جاتتالىپ قالىپتى.
كەشقۇرىم. قاراڭعىلىق ورناپ, ەل iرگەسiندە تىنىشتىق باستالادى. بiزدiڭ ءۇيدiڭ سىعىرايعان وندىق شامىنىڭ جارىعى بولىمسىز ساۋلە شاشادى. دەسە دە, سەزiمگە كەرەمەت اسەر ەتەتiن. بار ىنتاسىمەن, زەيiنiمەن جىر وقىعان بالا… قۇلاقتارىن ءتۇرiپ, ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان اكە-شەشەم, اپكەلەرiم مەن اعا-iنiلەرiم… پوەما كەيiپكەرi مەيiردiڭ اسقان باتىرلىعى…
بiزدiڭ ۇيدە مۇقاباسى قالىڭ, پاراقتارى دا جالپاق قازاق ەرتەگiلەرiنiڭ جيناعى دا بولاتىن ەدi. بiراق, سول «مەيiر باتىر» مەنiڭ سوزگە دەگەن, جازۋشىلىققا دەگەن قۇشتارلىعىمدى وياتقان سياقتى.
…كەيiنiرەك بiزدiڭ اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپ جابىلىپ قالدى. مەن كەڭشار ورتالىعى قاراعاشتاعى ينتەرناتقا اۋىستىم. بەسiنشi سىنىپتان باستاپ ساحناعا شىعىپ, ءان ايتا باستادىم. تiپتi, ءانشi بولسام دەپ ارمان-دادىم عوي. بiراق سوزگە, ادەبيەتكە, جازۋعا دەگەن قۇشتارلىعىم جەڭiپ كەتە بەردi. نەگە؟..
سول جىلى بالالاردىڭ ءبارi ءاربiر سانىن اسىعا توساتىن, ءاربiر سانىنان رۋحاني ازىق الىپ, كەرەگiن iزدەيتiن «بالدىرعان» جۋرنالىنا ەل اۋزىنان العان, نەبارi ەكi جولدان تۇراتىن جۇمباعىم جاريالاندى. «بiر قازاننىڭ iشiندە, ەكi ءتۇرلi ءسۇت تۇرار». جاۋابى – جۇمىرتقا.
«بالدىرعان» وسىلايشا ماعان بەدەل اكەلدi. كوپ ۇزاماي مەكتەپتەگi قابىر-عا گازەتiنiڭ رەداكتورى التىنشى سىنىپتا وقيتىن سوتقار مۇراتحان تۋرا-لى ولەڭ شىعارىپ بەر دەپ قولقالادى. العاشىندا ىنتام بولماي, قىر سو-ڭىمنان قالماعان سوڭ, مىناداي تاقپاق قۇراستىردىم:
تەگiنباەۆ مۇراتحان,
قىزداردى شالىپ قۇلاتقان.
ۇلداردى ۇرىپ جىلاتقان…
نەگە بiزدiڭ مۇرتاتتىڭ,
اتى كەتپەيدi قۇلاقتان؟!
وسى شۋماقتان سوڭ, «اقىن بالا» اتاندىم. «ارتiستiكتi» قويىپ, جاتسام-تۇرسام جازۋشى بولۋدى ارماندادىم.
توعىزىنشى سىنىپتى اۋدان ورتالىعى اياگوزدەگi №2 مەكتەپتە وقىدىم. بۇگiندە بۇل بiلiم وشاعى دۋلات باباتايۇلىنىڭ اتىندا. مۇندا دا اۋ-داندىق «العا» گازەتiنە, ءوزiمiزدiڭ «قازاقستان پيونەرi» اپتالىعىنا (بۇگiنگi «ۇلان») مەكتەپ iشiنiڭ تىنىس-تiرشiلiگiن, حابار, جاڭالىقتارىن, سۋرەتتەمەلەر مەن ولەڭدەر جولداپ تۇردىم. بiردە «قازاقستان پيونەرiنە» ءۇش بiردەي شىعارمام جارق ەتە قالدى! بiرi – ولەڭ, بiرi – ماقالا, بiرi – سۋ-رەتتەمە. توبەم كوككە ەكi-اق ەلi جەتپەي قۋاندىم. سول-اق ەكەن, رەسپۋبليكا-مىزدىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندەگi ءوزiم قۇرالپى بالالاردان 36 حات الدىم. ونىڭ 35-iن قىزدار, 1-iن عانا ۇل جولداعان ەكەن. الماتى وبلىسى, ۇيعىر اۋدانىنداعى شونجى اۋىلىنان حات جازعان وقۋشى بالا كەيiننەن تانىمال بالالار اقىنى, تالانتتى سىقاقشى بولدى – بەيسەباي كiرiسبايۇلى…
تاسقا باسىلىپ, گازەت-جۋرنالعا اتى-ءجونiڭ شىققانى – بiر باقىت! ال رەداكتسيادان ازىن-اۋلاق قالاماقى العانىڭ – تاعى بiر قۋانىش! قالام-اقىنى مەنەن گورi كورشi سىنىپتا وقيتىن تاكەن مالiكوۆ دەگەن دوسىم اسىعا كۇتەتiن ەدi. «گونورار كەلدi مە؟», – دەيدi تاكەن. «كەلدi», – دەيمiن قۋانا جىمىڭداپ. سونداعى الاتىنىم – بiر-ەكi-اق سوم. سونىڭ ءوزi – بiزگە ۇلكەن اقشا! ونى العان سوڭ ۇيگە قايتار جولداعى دەپونىڭ اسحاناسىنا سوعىپ, بورشش, كiلەگەي قوسىلعان قۇيماق, ىستىق ءشاي iشiپ, بiر جاساپ قالامىز. ءۇش-ءتورت مارتە اسحاناعا باس سۇققان سوڭ, اقشا دا تاۋسىلادى. «قانشا قالدى؟», – دەيدi تاكەن دوسىم. «تيىندار عانا…» تاعى دا اسحاناعا تارتامىز. بۇل جولى جايلانىپ وتىرىپ تاماق iشپەسەك تە, ەكi-ەكiدەن ءتاتتi ءبالiش جەيمiز.
…جەتiنشi سىنىپتى بiتiرگەن جىلى جازعى دەمالىستا ۇلكەندەرگە ەرiپ, سە-مەيگە قوي ايداپ اپارۋعا iلەستiم. سونداعى ويىم, اقشا تابۋ ەمەس, رومان-تيكا قۋىپ, قاراڭعى تۇندە اربانىڭ ۇستiندە جاتىپ, جىمىڭداعان جۇلدىز-دارعا قاراپ, قيالعا باتۋ! سايىن دالادا سەرۋەندەپ ءجۇرۋ! اتقا مiنiپ, قوي باعۋ! سەزiمدi سەرگiتەر اسەر الۋ!.. بالا كەزدەگi بۇل ساپارىم تەككە كەتپەدi. اراعا جيىرما بەس جىل سالىپ, «دالا اۋەنi», «ورالۋ» دەگەن پوۆەستەر جاز-دىم. ءاپ دەگەننەن, شىعارما وقيعالارى كينو لەنتاسىنداي كوز الدىمنان ءوتiپ جاتتى, ءوتiپ جاتتى!..
– كەشەگiگە كوز جۇگiرتiپ, قيماس ساتتەرiڭiزدiڭ بiر پاراسىن ءسوز ەتتiڭiز… «مىقتى جازۋشى بولۋ ءۇشiن ونىڭ بالالىق شاعى باقىتسىزدىققا تولى بولۋ كەرەك» دەگەن ءسوز بار…
– بالالىق شاق – ادام ءومiرiنiڭ ەڭ باقىتتى, بەيمارال, الاڭسىز جىلدارى عوي. الايدا, مەن الگi سوزگە كەلiسپەيمiن. نەگە؟ قالامگەردiڭ بالالىق شاعى باقىتسىز بولسا, ول نە جازادى, نەنi ساعىنادى؟ الەمدە ەڭ كوپ وقىلاتىن, 500 اڭگiمە جازىپ, 8 مىڭ ادامنىڭ كوركەم بەينەسiن سومداعان اتاقتى جازۋشى انتون چەحوۆتىڭ ءسوزi بار: «ادام بالاسى ساعىنىش پەن مۇڭنان ايىرىلعان كەزدە, بارiنەن ايىرىلادى» دەگەن. تاماشا ءسوز ەمەس پە؟ ادام بالاسى ساعىنا بiلۋi كەرەك قوي.
– ماسەلەن… كiمدi? نەنi?..
– بالالىق شاعىن, كوپتەن كورمەگەن تۋىسىن, باۋىرىن, دوسىن, سىنىپتاسىن, كۋرستاسىن… ارينە, ولاردىڭ ساعىناتىن كوركەم مiنەزi, كiسiلiك كەلبەتi بولسا… مەنiڭ دە ساعىناتىن جاندارىم كوپ… ءدال قازiر… اياگوزدەگi دوستارىم – بازاربەك اعامدى, ءۋاليحاندى, الiمبەكتi, باقىتومiردi ساعىنىپ وتىرمىن… ولار – مەنiڭ تۇسiنiگiمدە ادال, جاقسى ازاماتتار.
بازاربەك اقساقالوۆپەن بiرگە جۇمىس iستەدiم. سەكسەنiنشi جىلداردا تەمiرجولدا جۇمىسشىلاردى جابدىقتاۋ ءبولiمi دەگەن مەكەمە بولعان. مەن ۆاگون-دۇكەندە ەكسپەديتور ەدiم. بازەكەڭ مەنiڭ كومەكشiم. تەمiرجول بويىنداعى شاعىن رازەزدەر مەن بەكەتتەرگە كۇندەلiكتi ازىق-تۇلiك, باسقا دا تۇرمىسقا قاجەتتi زاتتار تاسيمىز. اقتوعاي بەكەتiنە تۇنەيمiز. قىستىڭ كۇنi. سۋىق. ىزعار. «بۋرجۋيكا» دەپ اتالاتىن تەمiر پەشكە بابىن كەلتiرiپ ەتتi اسامىز دا, اڭگiمە سوعامىز. بازەكەڭ اقىن كiسi. دويبىدان وبلىس چەمپيونى بولعان كەزiندە. اڭگiمەنiڭ مايىن تامىزادى. كوبiنە قوزعاي-تىنىمىز – ادەبيەت, پوەزيا تاقىرىبى. قىتايدان 1962 جىلى بەرi وتكەن ول كiسiنiڭ كورمەگەن مەحناتى از. سول جاقتا مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقىعان. قۋدالاۋدى كوپ كورگەن… بازەكەڭنiڭ سول كەزدەگi تۇشىمدى اڭگiمەلەرiن ساعى-نامىن. مiنە, قازiر دە كوز الدىمدا… ءتۇن… ءارلi-بەرلi اعىلعان پوەزدار… دۇك-دۇك ەتكەن تەمiر دوڭگەلەكتەردiڭ تارسىلى مەن سىقىرى… شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەت», ورالحان بوكەيدiڭ «ءوز وتىڭدى وشiرمە» روماندارىنداعى كەيiپكەرلەردiڭ بەينەسi… جۇزدەرiن كۇن مەن جەل قاقتاعان شارۋا ادامدارى, سارى كۇرتەشە كيگەن تەمiرجولشىلار… مەكەمەدە التى جىل جۇمىس iستەگەن مەن ءۇشiن وسىنىڭ ءبارi ىستىق!
– ايتقانداي, تەمiرجولدا iستەگەن التى جىلىڭىز – از دا, كوپ تە ەمەس. سولاي عوي؟! دەسە دە, سول جىلدارى جازعان شىعارمالارىڭىز بار ما؟
– ءيا, بار. وسىدان ەكi-ءۇش جىل بۇرىن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريا-لانعان «اپات», جۋىردا «قازاق ادەبيەتiنە» باسىلعان «حات» اڭگiمەلەرiم, ونىڭ الدىندا وزگە باسىلىمداردا جاريالانعان «شەرلi جۇرەك», «جالعىز تىرنا», «قۇس قاناتى», «جالعىزدىق», «قارا ەشكi» ت.ب. شىعارمالارىم سول كەزدەردە تۋدى. «اپاتتاعى» ءمامiش اقساقالمەن كوپ اڭگiمەلەسەتiنمiن. تاعدىرى اۋىر كiسi ەدi. جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ, جازاسىن سiبiردە وتەگەن! سونداي تازا, كiسiلiكتi, يماندى جان ەدi, جارىقتىق!..
– ول شىعارمالارىڭىزدى نەگە ۇزاق جىل ساقتادىڭىز؟ تiپتi, وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى…
– بiر كەزدەرi ونشا ۇناي قويماعان ەدi. بiر قايناۋى كەمدەي كورiنگەن. كەيiن وقىپ ەدiم, بiرنارسەلەر بار سياقتى… ازداپ وڭدەدiم, سوسىن ۇسىندىم.
جالپى, مەن بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىمنان وزگەسiن ەرتەرەكتە, 23-25 جاسىمدا جازعانمىن. الگi «اپات», «حات» سەكiلدi اڭگiمەلەرiم جەتەرلiك… وسى جۋىردا عانا سوناۋ, 1979 جىلى قاعازعا تۇسكەن «اكە», «جۋاس», «جەڭ-گەتاي» دەگەن اڭگiمەلەرiمدi وقىپ شىعىپ, قۋانىپ قالدىم. اللا قالاسا, ولار دا جاريالانىپ قالار…
ءاسiلi, كوركەم شىعارما قاي كەزدە جازىلسا دا جاقسى دۇنيە بولۋى كەرەك. ويتكەنi, ادەبيەت دەگەنiمiز – ادامگەرشiلiككە سۇيiسپەنشiلiك! شىن مانiندەگi كوركەم ادەبيەت ازاماتتىق تەرەڭ ويدان, ادامگەرشiلiك اسىل يدەيادان, بيiك پاراساتتان تۋادى! كوركەم شىعارما وقىرماندى ويلاندىرۋى, تولعاندىرۋى كەرەك. جان دۇنيەسiن استان-كەستەن ەتiپ, قوپارۋى تيiس. جازۋشىدا تەرەڭ وي دا, كەستەلi, شۇرايلى تiل دە بولۋى كەرەك.
– قازiر – نارىق زامانى. كاسiپ بولسا عانا ءناسiبiڭ بار. وزiڭiزگە ءمالiم, تەك جازىپ, نان تابۋ مۇمكiن ەمەس… قاي كەزدە جازاسىز؟
– ءيا, كەڭەس زامانىندا قالامگەرلەرگە قولداۋ جوعارى بولدى عوي. بۇگiندە بiرىڭعاي شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ قيىن. سەنبi, جەكسەنبi كۇندەرi عانا جانە كەشكi ۋاقىتتا بiر-ەكi ساعات قانا جازۋعا تۋرا كەلەدi. لەۆ تولستوي ايتىپتى: «قاشان جازباۋعا مۇمكiندiگiڭ بولماسا, سول ۋاقىتتا عانا قولىڭا قالام ال» دەپ. ال, بۇگiنگiنiڭ مىقتى جازۋشىلارىنىڭ بiرi اكiم تارازي اعامىز «جازۋ قيىن ەمەس, تابۋ قيىن! جازۋ وڭاي! تاپتىم, مiنەكەي-مiنەكەي دەپ, باس-اياعى جينالعان كەزدە وتىراسىڭ دا جازاسىڭ. ياعني, اڭگiمە بولسىن, حيكايات بولسىن, رومان بولسىن, يلەۋi قانعان كەزدە وتىرا قالاسىڭ دا جازاسىڭ» دەيدi. قاي كەزدە دە ناشار شىعارمانى كوزiقاراقتى وقىرمان وقىمايدى. اق قاعازدى بوستان-بوسقا شيمايلاۋعا بولمايدى! «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار!» جازۋشى و دۇنيەدە, ەرتەڭگi قيامەت كۇنi جازعاندارى ءۇشiن اللانىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدi ەكەن.
– بۇگiن شە؟..
– بۇگiنگi سىنشىلار – وقىرمان عوي! ءوزi بايقاساڭىز, جاقسى شىعارمانى جۇرت اڭگiمەلەپ, ايتىپ كەتەدi.
– جازۋشى ءۇشiن باستى كريتەري نە بولۋى كەرەك؟ سiزدiڭ پiكiرiڭiزشە…
– ايتايىن دەگەنiم, جازۋشىلار مەن ادەبيەتشiلەر ءۇشiن جاڭالىق ەمەس, بەلگiلi تەوريا عوي! جازۋشىعا كەرەگi – ءتاڭiرi بەرگەن تالانت پەن بiلiم! وسى ەكەۋi قالامگەردiڭ بويىندا بولۋى تيiس! سوسىن, ەڭبەك, ەڭبەك, تاعى دا ەڭبەك! ۋاقىتتى تيiمدi پايدالانۋ – ەڭ الدىمەن ەڭبەكتi ۇيىمداستىرا بiلۋ كەرەك دەگەن ءسوز. بۇل – ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرiنiڭ بiرi. گەتە بار-جوعى ون توعىز جاسىندا كۇندەلiگiنە بىلاي دەپ جازىپتى: «بiز جاسپىز. سول سەبەپتi شيىر بولعان جولمەن جۇرمەك ەمەسپiز. توڭiرەگiمiزدەگiنiڭ ءبارiن ەرەكشە ىنتامەن زەردەلەپ, بارلىعىن دا قاپەرiمiزگە قانىقتىرامىز. بiز وتە ىقىلاستى بولامىز, پايدالى بiر نارسە يگەرمەي, بiر كۇندi دە بوس جiبەرمەيمiز». ال, اقىن ءومiرiنiڭ سوڭعى كەزەڭiندە «قانداي دا تالانت بولماسىن, بiلiممەن قاناتتانۋى قاجەت. سوندا عانا ول ءوزiنiڭ بارلىق قۋاتىن تانىتا الادى» دەگەن. سودان سوڭ, جازۋشى جازىپ وتىرعان تاقىرىبىن جاقسى بiلۋi شارت. ءاربiر قالامگەر ءۇشiن كەيiپكەردiڭ iشكi دۇنيەسiندەگi پسيحولوگيالىق سىر, مۇڭ, ارمان, ماقسات, تولىپ جاتقان كۇردەلi قۇبىلىستار ايقارا, جارقىراي اشىلىپ, حاراكتەر لوگيكاسىنا قاراي شەشiم تابۋ – باستى مۇرات! شىعارماداعى كوركەم بەينە, ياعني وبراز تولىق اشىلماسا, ول ادەبي تۋىندى ەمەس. جازۋشىعا ەڭ كەرەگi – سۋرەتكەرلiك!
– اعا, قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن بiرتۋار كومپوزيتورلاردىڭ بiرi – يليا جاقانوۆ. سازگەردiڭ بiرنەشە اندەرiنiڭ تاريحى جايلى دۇنيەلەرiڭiزدi ءباسپاسوز بەتتەرiنەن وقىرمان وقىدى, تانىسپىز. سول كiسiمەن قارىم-قاتىناسىڭىز جونiندە اڭگiمەلەپ بەرسەڭiز….
– 1990 جىلى بولاتىن. «قازاق ادەبيەتiندە» قىزمەت ەتiپ جۇرگەن كەزiم. ءتۇس الەتi بولىپ قالعان. بولمەگە يليا اعا كiردi. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ, ورىندىققا جايعاسىپ, ءوزiنiڭ «اسەل» ءانi جايلى اڭگiمە ايتا باستادى. شىڭعىس ايتماتوۆقا قالاي تىڭداتقانىن, تالعامى بيiك جازۋشىنىڭ قانداي كۇيدە قابىلداعانىن… ءۇنسiز تىڭداي بەردiم, قۇلاعىممەن ەستiگەندەرiمدi الدىمداعى قاعازعا جانە ءتۇرتiپ وتىردىم. ونىمدى يليا اعا بايقامادى…
اراعا كوپ ۋاقىت سالماي الگiنi كوركەمدەپ جازىپ, گازەتكە ۇسىندىم… يليا اعا تەلەفون سوعىپ, تاڭعالىسىن جاسىرمادى, جاقسى جازىلعانىن ايتىپ, العىسىن بiلدiردi. سودان كەيiن بiزدiڭ اعالى-iنiدەي رۋحاني دوستىعىمىز باستالدى.
بiرلەسiپ كوپ جۇمىس iستەدiك. كوكشەتاۋدا, اسەم بۋرابايدا بiرجان سال تۋرالى, سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ, بۇرىنعى بۋلاەۆ اۋدانىندا ماعجان جۇماباەۆ تۋرالى حابارلار تۇسiردiك… يليا اعانىڭ اندەرi تۋرالى جازىلعان «داريا شابىت» اتتى شاعىن كiتابىم 2003 جىلى «ەلوردا» باسپاسىنان جارىق كوردi. العى ءسوزiن «ءان كاۋسارى» دەگەن تاقىرىپپەن ەڭبەك ەرi, حالىق جازۋشىسى ءابiش كەكiلباەۆ جازعان. سوندا زاڭعار قالامگەر يليا اعانىڭ قايتالانباس بولمىسى, ادام جانىن تەربەپ, كەرەمەت اسەرگە بولەيتiن اندەرi جايلى ايتا كەلiپ, بىلاي دەپتi: «… تاريحتىڭ ءار باتىردىڭ ءار شايقاسىنىڭ جاي-جاپسارىن باجايلاي بايانداعانى سياقتى ءار سۋرەتكەردiڭ ءار تۋىندىسىنىڭ دا ەگجەي-تەگجەيiنە ەمiرەنە ۇڭiلە بiلگەنi لازىم ەكەن. تولىمبەك ءابدiرايىم ادەبيەتiمiزدە ءدال سونداي ماقساتپەن تىڭعا تۇرەن سالىپ, «داريا شابىت» دەرەكتi اڭگiمەلەر كiتابىن تۋدىرىپتى. بۇل – بiر وركەن جايار ونەگە بولسا كەرەك. ونىڭ بۇگiنگi تىڭدارمان قاۋىم مەن ەرتەڭگi زەرتتەۋشi قاۋىم تاراپىنان بiردەي ريزا-شىلىققا يە بولاتىنىنا كامiل سەنەمiز». ءيا, راسىندا, يليا جاقانوۆتىڭ جان-دۇنيەسi كوركەم, تالعامى ەرەك, بيiك. سوندىقتان, ونىڭ شىعارمالارى ءار زاماننىڭ بۋىنىمەن ۇندەسiپ, تىڭدالادى, ساعىندىرادى.
نەگiزiنەن, Iلەكەڭ ەكiنiڭ بiرiنە اقتارىلىپ, اشىلا بەرمەيتiن كiسi. ال, ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزدi ۇعىندىق, سىرىمىزدى تۇسiندiك. اعا مەن iنiدەي سىي-لاستىعىمىز ارتا ءتۇستi. يليا جاقانوۆ جايلى, ونىڭ اندەرi, اندەرiنiڭ تاريحى جايلى «ەگەمەن قازاقستان», «انا تiلi», «قازاق ادەبيەتi», «اي-قىن», «استانا اقشامى» سىندى باسىلىمداردا جاريالانعان دەرەكتi اڭگi-مەلەرiم, نوۆەللالارىم, سۇحباتتارىم مەن ەسسەلەرiمنiڭ ءوزi بۇگiندە ون بەس باسپا تاباعىن قۇراپ قالىپتى. ەندi سولاردىڭ باسىن قوسىپ, «اعىل-تەگiل» دەگەن اتپەن كiتاپ شىعارۋ ويىمدا بار. ابەكەڭنiڭ العى ءسوزiن ءوزiنiڭ رۇقسا-تىمەن قايتا بەرەمiن كiتاپقا. سوڭعى ءسوزدi فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوك-تورى, پروفەسسور سەرiك نەگيموۆ جازدى. بۇل باستاماعا يليا اعا قارسى ەمەس ەكەنiن ايتىپ, ساتتiلiك تiلەدi جانە قۋاندى.
«تولىمبەك, مەنiڭ ساعان ولە-ولگەنشە ايتارىم بار», – دەيدi كومپوزيتور. ءيا, راسىندا يليا جاقانوۆ اعىل-تەگiل اقتارىلعان بۇلاقتاي عوي. بىلتىر «اعىل-تەگiل» جيناعىمنىڭ جۇمىسىمەن اتىراۋعا ەكi رەت باردىم. ءار بارعان سايىن قۋانىشپەن كۇتiپ الادى. ءوزi ەلدiڭ ازاماتى, ادەبيەت پەن ونەردiڭ جاناشىرى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتiڭ قولداۋىمەن باتىسقا قونىس اۋدارعالى ون بiر جىلدىڭ iشiندە وقىرمانعا ون بiر كiتاپ ۇسىندى. عاجاپ ەمەس پە؟! ءار كiتابى – تۇنعان قازىنا, قۇندى دۇنيە! مۇنىمەن قوسا بiرنەشە جىلدان بەرi بiرتۋار كومپوزيتور, قازاق ۆالسiنiڭ كورولi ءشامشi قالداياقوۆ جايلى «ءشامشiنiڭ جۇرەگi» دەپ اتالاتىن رومان-نوۆەللا جازىپ ءجۇر. كولەمدi دۇنيەنiڭ بiراز ۇزiندiلەرi «جاس قازاق» اپتالىعىندا جاريالاندى.
يليا جاقانوۆ – ءارi كومپوزيتور, ءارi مۋزىكا زەرتتەۋشiسi, ءارi جازۋشى! رەتi كەلگەندە ءوز اندەرiن دە ادەمi ايتادى جانە كوپ اندەرiنiڭ ءسوزiن دە ءوزi جازعان! قۇداي-اۋ, نە دەگەن جادى, نە دەگەن ەڭبەك دەسەڭiزشi! كەيدە اپتالاپ, ايلاپ قوزعالماي, ۇيدەن شىقپاي جازىپ وتىرادى! اناۋ باتىس ولكەسiنiڭ بiزگە بەيمالiم اندەرiنiڭ سالا-سالا تاريحى, شەجiرەسi, ارقاداعى ءان پاديشالارى بiرجان سال, ۇكiلi ىبىراي, اقان سەرi تۋرالى تولىمدى, دەرەكتi دۇنيەلەر! تولىپ جاتىر! جيi حابارلاسىپ تۇرامىز. جۋىقتا عانا اقان سەرiنiڭ قۇلاگەرi حاقىنداعى دەرەكتi دۇنيەسiنە نۇكتە قويعانىن قۋانا جەتكiزدi.
– اعا, سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىنا تامان, بالالار ادەبيەتiنiڭ بۇگiنگi احۋالى جايلى بiرەر اۋىز اڭگiمە ايتا كەتەسiز بە؟ كەيiنگi تولقىن جاستاردان كiمدەر كورiنiپ ءجۇر؟
– بالالار ادەبيەتiندە قازiرگi تاڭدا iلگەرiلەۋ بار! وعان دالەل –تالدىقور-عاندىق كاسiپكەر باۋىرجان وسپانوۆ باسقاراتىن «ZHERSU» كورپوراتسياسى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى جىل سايىن ۇيىمداستىرىپ كەلە جاتقان «دارابوز» بايگەسi! «جۇزدەن – جۇيرiك, مىڭنان – تۇلپار» دەگەندەي, الامان بايگەنiڭ ارقاسىندا بالالار تاقىرىبىنا جازىلعان قانشاما اڭگiمەلەر, ولەڭدەر, پوەمالار, پوۆەستەر, ساحنالىق قويىلىمدار دۇنيەگە كەلدi! بۇل – ۇلكەن قۋانىش! ماسەلەن, جۇلدە العان شىعارمالار باسىلعان «كاۋسار بۇلاقتىڭ» بەسiنشi كiتابىنداعى جەمiسبەك تولىمبەكوۆتىڭ «جانتالاس», ەسەي جەڭiسۇلىنىڭ «مىناۋ عازيز دۇنيە», بەيبiت سارىبايدىڭ «اقتابان», نۇرعالي ورازدىڭ «ورالباي اتام ورالمان ەمەس», تۇرلىبەك مامەسەيiتتiڭ «مەن قازاق ەكەنمiن», رايحان ماجەنقىزىنىڭ «ەسiكتi قاققان ەڭبەك», جاس جەتكiنشەك التىناي امانگەلدiنiڭ «قالادان كەلگەن قىز» ساحنالىق قويىلىمى – مىقتى شىعارمالار! ناعىز بالالاردىڭ تۋىندىلارى! ول شىعارمالاردا مەيiرiم دە, قايىرىم دا, ۇلتقا دەگەن پاتريوتتىق سەزiم دە, ادامگەرشiلiك تە, مۇڭ دا, جۇرەكتi تەربەگەن ليريكا دا, ءبارi-ءبارi بار!
«دارابوزداعى» جۇلدە العان شىعارمالار ورىس تiلiنە دە اۋدارىلادى. بيىلدان باستاپ اعىلشىن تiلiنە دە ءتارجiمالاناتىن بولىپتى. بالالارعا ارنالعان كiتاپتار ونشا كوپ شىعىپ جاتقان جوق. بiراق سول كiتاپتار ادەمi بەزەندiرiلiپ, ءتۇرلi-ءتۇستi سۋرەتتەر سالىنىپ, كەمiندە 10 مىڭ تيراجبەن شى-عىپ جاتسا, نۇر ۇستiنە نۇر بولار ەدi!
– جاڭا جيناعىڭىز قاشان شىعادى؟
– قۇداي بۇيىرسا, بيىل بالالارعا ارنالعان «الابۇعا اۋلاعان كۇن» دەگەن كiتابىم شىعىپ قالار…
– اڭگiمەڭiزگە راحمەت, اعا!

سۇحباتتاسقان
اسحات رايقۇل

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button