قوعامتاعزىم

توتاليتاريزم قۇرباندارىنا تاعزىم

ماڭ دالانى تۇلپارىنىڭ تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ, الىپ يمپەريا قۇرعان حالقىمىز ءوز تاريحىندا مەرەيى تاسىعان مارتەبەلى داۋىرلەرمەن قاتار تار جول تايعاق كەشۋگە تولى نەبىر قاسىرەتتى كەزەڭدەردى باستان وتكەردى. سولاردىڭ ءبىرى 1920-1950 جىلدارى ارالىعىنداعى بەيبىت حالىقتى باۋداي تۇسىرگەن اشارشىلىق پەن حالىقتى ءوز بولمىسىنان ايىرۋ ماقساتىندا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ەكەنى بەلگىلى. وسىناۋ سولاقاي رەجيم مەن قاندى توتاليتاريزم قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي اقمولا وبلىسىنىڭ اقمول ەلدى مەكەنىندەگى «الجير» مۇراجاي-مەموريالدىق كەشەنىندە سۇرقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانداردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىلىپ, گۇل شوعىن قويۋ ءراسىمى ءوتتى. ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتالىپ, ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىك جاريالاندى. ەسكە الۋ شاراسىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا, استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرمەك امانشاەۆ باستاعان قوناقتارمەن قاتار ازاپ لاگەرىندە تۇتقىندا بولعانداردىڭ ۇرپاقتارى مەن ەلوردا تۇرعىندارى قاتىستى. 

قارالى جيىندا ءسوز العان مەم­لەكەتتىك حاتشى تاريحىمىزداعى مۇنداي اقتاڭداق وقيعالاردىڭ ەشقاشان دا ۇمىتىلمايتىنىن جانە ەندى مۇن­داي قاسىرەتتىڭ قايتالانۋىنا جول بەرىلمەيتىنىن ايتتى. «1925 جىلى ەلىمىزدى باسقارۋعا كەلگەن گولوششەكين قا­زاقستاندا كىشى قازان توڭكەرىسىن جۇرگىزۋ ساياساتىن ۇستاندى. سونىڭ سالدارىنان ۇلت زيالىلارى جاپپاي قۋعىنداۋعا ۇشىرادى. گولوششەكين وزىنە قارسى شىققانداردى قازاق ەلىنەن قۋدالادى, ولاردىڭ كوزىن جويۋدى قولعا الدى. 1921-1954 جىلدارى كەڭەس ەلدەرىندە 3,7 ميلليون ادام سوتتالىپ, ولاردىڭ 640 مىڭنان استامى اتىلدى.
ال 1937-1938 جىلدارى رەسپۋبليكادا تاعى 100 مىڭنان استام ادام سوتتالىپ, 25 مىڭى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ونىڭ ىشىندە ەلدىڭ بۇكىل دەرلىك باسشىلىعى بار ەدى. قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قايماعى – ساكەن سەيفۋللين, ءىلياس جانسۇگىروۆ, بەيىمبەت مايلين, سونداي-اق, كەڭەستىك حالىق كوميتەتىنىڭ باسشىلارى, پارتيا وبكومدارىنىڭ حاتشىلارى, وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ توراعالارى سەكىلدى 650 تۇلعا جازىقسىز اتىلىپ كەتكەنىن ەشقاشان ۇمىتپايمىز» دەپ اتاپ ءوتتى.
الجير دەگەن اتاۋمەن جاھانعا بەلگىلى بولعان ازاپ لاگەرىندە 62 ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان 18 مىڭعا جۋىق ادام قاماۋدا بولعان ەكەن. ولاردىڭ 7 مىڭنان استامى ءوز مەرزىمدەرىن تولىقتاي وتەپ شىقتى. ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارى قازاقستاندا الجير-دەن باسقا كارلاگ, ستەپلاگ سەكىلدى تاعى 10 لاگەر جۇمىس ىستەپ جاتتى. بۇل ازاپ قورشاۋلارىندا بار­لىعى 2 ميلليونعا جۋىق تۇتقىن جاپا شەكتى.


بۇگىندە رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, تەك قازاقستاننىڭ وزىنەن 103 مىڭنان استام ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ەكەن. سولاقاي ساياسات بۇتىندەي ءبىر ۇلتتىڭ قايماعى عانا ەمەس جەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن تىپتەن قوراداعى مالىنا دا اۋىز سالعانى بەلگىلى. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن, اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇجىمداستىرۋ ۇرانىمەن ناۋقانعا كىرىسكەن بەلسەندىلەر رەسپۋبليكاداعى 40 ميلليوننان استام مال باسىنىڭ قىرىلۋىنا اكەپ سوقتىردى. ناتيجەسىندە حالىق جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرادى. اشارشىلىق جىلدارىندا ەلىمىزدە 1,5 ميلليونعا جۋىق ادام قايتىس بولدى. قازاق حالقى اشارشىلىققا دەيىنگى سانىنا اراعا جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت سالىپ, ازەر دەگەندە جەتتى» دەيدى گۇلشارا ناۋشاقىزى.
ەسكە الۋ شاراسىنا سونداي-اق, كەزىندە «الجير» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ازاپ لاگەرىنىڭ تۇتقىنى بولعانداردىڭ ۇرپاقتارى دا كەلىپ قاتىستى. سولاردىڭ ءبىرى – ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن قوناق – تاتيانا نيكولسكايا. لاگەر قابىرعاسىندا دۇنيەگە كەلىپ, 6 جاسقا دەيىنگى ءومىرىن اناسىمەن بىرگە تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتكىزگەن. «مەن بەس جارىم جاسىما دەيىن لاگەردە ءومىر ءسۇردىم. بالا بولسام دا ەسىمدە قالىپتى, ۇنەمى اش جۇرەتىن ەدىك. ءار ادامعا كۇنىنە 140 گرامم قارا نان بەرىلەتىن. انام جانە مەنىڭ ەگىز اعام ۇشەۋمىز وسى 140 گرامم ناندى ءبولىپ جەپ كۇن كوردىك. انام كسەنيا نيكولسكايا ماسكەۋدەگى حيميا ينستيتۋتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىن وقىپ جۇرگەندە قاماۋعا الىنىپ, دولينكا لاگەرىنە جونەلتىلەدى. لاگەردە 8 جىل جازاسىن وتەپ شىقتى. انام سول جەردە ءجۇرىپ مەنىڭ بولاشاق اكەممەن جولىعىپ وتباسىن قۇرادى. ەكى رەت 10 جىلعا سوتتالعان اكەمنىڭ ءىسى 1943 جىلى قايتا قارالىپ, جازا مەرزىمىنە تاعى دا 10 جىل قوسىلدى. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە شىداماعان اكەم كوپ كەشىكپەي دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ سۇيەگى دولينكا اۋىلىندا جەرلەندى. مەن وسى ساپار اياسىندا اكەمنىڭ باسىنا بارىپ, پەرزەنتتىك بورىشىمدى وتەپ, ءمىناجات ەتەمىن. وكىنىشكە قاراي, مۇنداي ەسكە الۋ شارالارى رەسەيدە وتكىزىلمەيدى» دەپ اتاپ وتكەن نيكولسكايا تاريحتىڭ اقتاڭداق جىلدارىن ۇمىتپاي, قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الىپ وتىرعان قازاق حالقىنا العىس ءبىلدىردى.
سول سەكىلدى 1938-1943 جىلدارى ارا­لىعىندا «الجير» مەن دولينكادا جازىقسىز تۇتقىندا بولعان ماعريفا قاز­بەكوۆانىڭ نەمەرەسى زاۋرە وسپانوۆا جينالعان قاۋىمعا اجەسى تۋرالى ەستەلىكتەرمەن ءبولىستى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا, ماعريفا قازبەكوۆا تۇت­قىندالعاننان كەيىن بەس جىلدان سوڭ تۋعان قىزىمەن العاش رەت وسى «الجير»-دە تابىسقان. «اجەمىز لاگەردەن بوساتىلعاننان كەيىن قارلاگ-تىڭ 26-نۇكتەسىندە قالىپ, دارىگەر بولىپ قىزمەت اتقاردى. ادال ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى اتاندى. ول جۇقپالى ىندەتتەردى ەمدەيتىن دارىگەر بولعان ەدى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن مەن دە ءدال سول ماماندىقتى مەڭگەرىپ, اجەمنىڭ جولىن جالعاستىرىپ كەلەمىن» دەگەن ز.وسپانوۆا ەلىمىزدە وسىنداي مەموريال-كەشەننىڭ جۇمىس ىستەۋى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ماڭگىلىك ساباق بولاتىنىنا نازار اۋداردى.
كەلۋشىلەرگە سونداي-اق, «الاش», «الجير», «ازاتتىقتىڭ ازاپتى جولى» اتتى مۇراجاي زالدارى بويىنشا ەكسكۋر­سيا­لار جۇرگىزىلىپ, «الجير»-ءدىڭ ىزعارلى سۋىعى» دەرەكتى ءفيلمى مەن «1937 جىل. ەرتە سولعان گۇلدەر» بەينەبايانى كورسەتىلدى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىنا ارنالعان ءىس-شارالار مۇنىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. استانا قالاسىنىڭ اباي داڭعىلى بويىندا ورنالاسقان 1932-33 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارى مونۋمەنتى جانىندا كوپشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن قارالى ميتينگ ۇيىمداستىرىلىپ, گۇل شوقتارىن قويۋ ءراسىمى بولدى.

بۇركىت نۇراسىل

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button