جاڭالىقتار

تۇلعا مۇراتى

ءار ادام ءوز ءومىرىنىڭ ساۋلەتشىسى دەيتىن بولساق, وندا وسى ءبىر قاعيدالى ءسوز ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ تۇلعاسىنا تولىق ۇيلەسپەك. بۇگىندە مەرەيلى جاسقا اياق باسقان امانگەلدى  قۇسايىنوۆ – ءوزىنىڭ تاعدىرىن تاۋداي تالابىمەن, قايىسپاس قاجىرىمەن, ەرەن ەڭبەگىمەن ءوزى جاساعان تۇلعا. بالالىق شاعى بۇكىل ادامزاتقا اۋىرتپالىق اكەلگەن سوعىسقا جانە سوعىستان كەيىنگى قيىن-قىستاۋ جىلدارعا كەلگەن ابەكەڭ قارشادايىنان باستاپ ەڭبەكتىڭ نە ەكەنىن, بەينەتپەن كەلگەن ناننىڭ ءدامى قانداي بولاتىندىعىن ساناسىمەن دە, جۇرەگىمەن دە سەزىنگەن ازامات. 

سول اۋىرتپالىقتى جىل­دار­داعى بالالىق شاعىن ەسكە تۇسىرگەندە امانگەلدى قۇسايىنۇلى, ەڭ الدىمەن, ءازيز اناسىن ويىنا الادى. «ءار كەزەڭنىڭ ءوز قىزىعى, ءوز شىجىعى بار. ءالى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا ساقتالعان, جۇرەگىمنەن وشپەي قالعان ءبىر قىمبات بايلىق – شەشەمنىڭ راقىم نۇرى توگىلگەن جارىق ءجۇزى, ماعان دەگەن مەيىرىمدىلىگى, ماحابباتى. شەشەم تاڭنىڭ اتىسىنان تۇنگى 10-11-گە دەيىن كولحوزدا جۇمىس ىستەدى. سونداعى كۇندىك تابىسى – ءار كۇن سايىن 1 ەڭبەك كۇن, 1 كگ. بولكە نان. سول كەزدە كولحوزدا «1 ترۋدودەن» دەگەن ۇعىم بولاتىن. تۇندە انام­دى اپكەم اعيشا ەكەۋمىز قاراسۋدىڭ جيەگىندە كۇتەمىز. قايىقپەن بەرى وتكەن انامدى سۋدىڭ جيەگىنە قارا سازعا وتىرعىزا سالىپ, الىپ كەلگەن نانىن كويلەگىنىڭ ەتەگىنىڭ استىندا جاتىپ جەي باستايتىنىم ءالى كوز الدىمدا. ءوزى كۇن­دىزگى جۇمىستان قۇر سۇلدەسى عانا قالىپ ورالعان سورلى انام بەتىمدى قاقپاي, باسىمنان سيپاپ, مەن قاشان نانىمدى جەپ بولىپ, باسىمدى كوتەرگەنشە وتىرعان جەرىنەن تىرپ ەتپەي­تىن. مەن تۇرەگەلگەندە عانا باسىمنان ءبىر يىسكەپ: «ال ەندى كەتەيىك», – دەپ, مەنى جە­تە­لەپ ۇيگە بەتتەيتىن. جۇ­ماق, اناڭنىڭ الاقانىندا ەكەن­دىگىنە قالاي سەنبەسسىڭ» دەپ تولعانادى بۇگىندە اتا جا­سىنا جەتكەن ابەكەڭ. اكەسى قۇسايىن 1942 جىلى ۇلى امانگەلدى تۋا سالا ءبىر كۇننەن كەيىن, ياعني, 30 جەلتوقسان كۇنى تالايدى جازىقسىز سان­سىراتقان 58-ستاتيامەن گەر­ما­نيانىڭ, جاپونيانىڭ, يران­نىڭ تىڭشىسى دەگەن جەلەۋمەن حالىق جاۋى اتا­نىپ, سوتتالىپ كەتەدى. تۇر­مىستىڭ قيىنشىلىعى مەن ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىگىن بە­سىك­تەن بەلى شىقپاي جاتىپ كورگەن ول ەرتە ەسەيەدى. بالالىق شاقتىڭ قيىندىعى امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ بويىنا ەڭبەكقورلىق, قاجىر­لىلىقپەن بىرگە ادامعا جاق­­سى­­لىق جاساۋعا دايىن تۇ­را­تىن ۇلكەن مەيىرىم مەن ادامگەرشىلىكتى تە دارىتتى. سونداي-اق, ول وقىعان كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ شال­عايىنداعى ۇلگىلى مەكتەبىنىڭ بەرگەن ءبىلىمى مەن تاربيەسى دە ابە­كەڭنىڭ بۇكىل ومىرىنە يگى ىقپال ەتىپتى. الاشتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى يسا بايزاقوۆ تۋعان اۋىلداعى وسى مەكتەپتەن بەس عىلىم دوكتورى, 21 عىلىم كانديداتى شىققان ەكەن. امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ عىلىم جولىن تاڭداۋى دا وسىدان بولسا كەرەك.

كەڭەستەر وداعى ىدىراپ تاۋەل­سىزدىك العان العاشقى جىل­دار­دىڭ الەۋمەتتىك, تۇر­مىستىق قيىنشىلىقتارى كوپشىلىكتىڭ ەسىنەن بۇگىندە شىعا قويماسا كەرەك. مىنە, وسىنداي كەزدە 1992 جىلدىڭ ساۋىرىندە ابەكەڭ ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى تسەلينوگراد پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا رەكتور بولىپ تاعايىندالدى. جوعارى وقۋ ورنىنا باسشى بولىپ كەلە سالىسىمەن كوپ نارسەنى قولىنا الدى. اسىرەسە, وقىتۋشىلار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولدى.

قازىرگى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋني­ۆەرسيتەتىنە تانىمال عالىمداردىڭ كەلۋى ۋني­ۆەر­سيتەتتى امانگەلدى قۇس­ايىنۇلى باسقارعان كەزەڭنەن باستالدى. اتاپ ايتساق, سول كەزدە كورنەكتى فولكلورتانۋشى عالىم, ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەيىت قاسقا­باسوۆ, ءتىلشى عالىم امانگەلدى قوش­قاري, تاريحشى پروفەسسورلار قادىر احمەتوۆ, حانگەلدى ءابجانوۆ, تىلەگەن سادىقوۆ, پروفەسسور بيولوگ نۇركەن مىرزاحانوۆ, ول كەزدە جاس عالىم, بۇگىندە ەلىمىزگە بەلگىلى تۇل­عاعا اينالعان الاشتانۋ­شى وقىمىستى ديحان قام­زابەكۇلى ابەكەڭنىڭ شاقى­رۋىمەن وسى وقۋ ورنىنا كەل­گەن بولاتىن. ءسويتىپ, بۇل كىسى رەكتور بولىپ كەلگەندە ينستيتۋتتا 2 عىلىم دوكتورى, 27 عىلىم كانديداتى بولسا, امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن عىلىم دوكتورلارىنىڭ سانى 43-كە جەتىپ, سوعان وراي كاسىبي مامان دايىنداۋدىڭ دا ساپاسى ەداۋىر ءوستى.
مەملەكەتتىك ءتىلىمىز قازاق ءتىلى­­نىڭ ورىستەۋىنە دە امانگەلدى قۇ­سايىنۇلىنىڭ قوسقان ۇلەسى زور. ايتالىق, ينستيتۋتتاعى بارلىق ماماندىقتار بويىنشا وقىتىلاتىن قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋ ساباعىن 120 ساعاتتان 300 ساعاتقا ۇزارتىپ جانە مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ەمتيحانعا كىرگىزۋ تۋرالى عى­لى­مي كەڭەستىڭ شەشىمىن قا­بىلداتتى. وسى كەزدە ءسابيت كارىمۇلى اعامىز جەتەكشىلىك ەتكەن «قازاق ءتىلى» قوعامى دا رەكتوردىڭ قولداۋىمەن بىرقاتار جۇمىستار اتقاردى. سونىمەن بىرگە ول ارنايى مەملەكەتتىك ءتىل ءبولىمىن اشتى. بۇل ءبولىم ءىس قاعازدارىنىڭ مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك تىلدە بولۋىنا, ولاردىڭ ساپالىق مازمۇنىنىڭ ارتۋىنا وزىندىك ۇلەس قوستى. وكىنىشكە قاراي, ابەكەڭ ۋنيۆەرسيتەتتەن باسقا قىزمەتكە اۋىسقاندا بۇل ءبولىم جابىلىپ قالدى. قازىرگى كەزدە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە بولسىن, باسقا جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولسىن وسىنداي ءبولىمنىڭ قاجەتتىلىگىن ءومىردىڭ ءوزى ايعاقتاپ وتىر. سونداي-اق, ابەكەڭ سپورت پەن ونەرگە دە ۇلكەن جاناشىرلىق تانىتتى. وقۋ ورنىندا قازاقستاننىڭ جوعارعى ليگاسىندا وينايتىن «ۋنيۆەرسيتەت» كومانداسى قۇرىلىپ, ول بىرنەشە دۇركىن ەل بىرىنشىلىگىنىڭ جۇلدەگەرى بولدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جازعى جانە قىسقى سپارتاكيادالارى كەزىندە بارلىق وقىتۋشىلار مەن قىزمەتكەرلەر سپورت زال­دارى مەن الاڭداردان تابىلاتىن. كەزىندە سپورتپەن كاسىبي تۇردە اينالىسقان سپورت شەبەرى ابەكەڭنىڭ ءوزى باستاپ الاڭعا شىققان سوڭ بارلىق وقىتۋشىلار جاسىنا قاراماستان سپورت كيىمدەرىن كيەتىن. كەيبىرەۋلەر باستاپ­قىدا رەكتوردىڭ اسىرە سپورت­شىلدىعىنا تاڭىرقاي قاراپ, ىقىلاسسىز ەرىنە باسقانىمەن, بىرتە-بىرتە سپورت كوپشىلىكتىڭ ناعىز مەرەكەسىنە اينالدى. وسىنداي رەكتورىمىز باستاماشى بولعان قىزۋ شارالار ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىن بىرىكتىردى, ارىپتەستەردىڭ ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تانۋىنا, بىلىسۋىنە, سىيلاسۋىنا يگى ىقپال ەتتى. ونىڭ تۇسىندا ۋنيۆەرسيتەتتە مادەنيەت پەن ونەر دە كەڭ قانات جايا باستادى. قۇلتۋما اتىنداعى فيلارمونيا قۇرىل­دى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى كەنجەعالي مىر­جىقباەۆ, بۇگىندە تانىمال ونەرپازدارعا اينالعان گ.حامزينا, گ.بايعازينوۆا, تاعى دا باسقا ونەر ادامدارى شاقىرىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتە وتكىزىلەتىن بارلىق شارالارعا ابەكەڭنىڭ ءوزى قاتىسىپ, ۇنە­مى قولداۋ ءبىلدىرىپ تۇرا­تىن. وسى شاقىرىلعان ازا­ماتتاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا ۋنيۆەرسيتەت باسشىسى اي­تار­لىقتاي قامقورلىق جاسادى. قامقورلىق دەمەكشى, سول جىلدارى ابەكەڭنىڭ قامقورلىعىن بارلىعىمىز دا جاقسى سەزىندىك. باسشى رە­تىندە ول كىسى ۇستازداردى ايتپا­عاننىڭ وزىندە قاراپايىم جۇرگىزۋشىنىڭ دە, ەدەن جۋشى­نىڭ دا قال-جاعدايىن سۇراپ, كىممەن بولسا دا توقتاي قا­لىپ سويلەسۋشى ەدى. ونىڭ وسىنداي جايساڭدىعى مەن قاراپايىمدىلىعى وقۋ ورنى ۇجىمىندا كەرەمەت ادامي كلي­مات قالىپتاستىردى. قا­زىر­گى كەيبىر رەكتورلارداي ەمەس, ابەكەڭنىڭ قابىلداۋىنا كىرۋ وڭاي بولاتىن. قابىلداۋ بولمەسىنە ەنسەڭ-اق بولدى, قولى بوس بولسا, بەينەكامە­رادان سەنى كورىپ, ءوزى-اق شا­قىرىپ الاتىن دا ءاپ-ساتتە كەلگەن شارۋاڭدى تىندىرىپ بەرەتىن. شەشىمدى تەز ءارى باتىل قابىلدايدى, ەڭ باستىسى, سوزباقتاماي ءۋا­دەسىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. سول ءۇشىن دە ءبىز ونى ەرەك­شە قۇرمەتتەدىك, ونىڭ شەشىمتالدىعىن, ادامعا دە­گەن مەيىرىمدىلىگى مەن ادام­گەرشىلىگىن, اسىرەسە, جاستار جىر قىلىپ ايتاتىنبىز, باسىمىز قوسىلا قالسا ءالى كۇن­گە دەيىن رەكتورىمىزدى ۇمىتپاي ىلتيپاتپەن ايتىپ جۇرەمىز. قاشاندا قاراپايىم حالىقتىڭ باعاسى ءوز­گەر­مەيتىن شىنايى باعا دەسەك, امانگەلدى قۇسايىنۇلىنا دەگەن ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز ەشقاشان ورتايعان ەمەس, ونى ءالى كۇنگە دەيىن ماقتانىش ەتەمىز, سول كەزدە بىرگە جۇمىس ىستەگەن ءارىپ­تەس­تەر باس قوسا قالساق, رەك­تورىمىزدىڭ وڭ قۇلاعىن شۋىلداتىپ تا قويامىز, وسىنداي ازاماتتىڭ قولاستىندا جۇمىس ىستەگەنىمىزگە ءوزىمىز دە مارقايامىز. ول رەكتور كەزىندە ءوزىن ۇجىمنان ەش­قا­شان وقشاۋلاعان ەمەس. سەنبىلىكتەردە, مەرەكەلىك كۇن­دەردە ۇجىمنىڭ ورتاسىنان تابىلىپ, ەركىن سۇحباتتاسىپ, ورايلى تۇسىندا ازىلدەسىپ, كوڭىلىمىزدى ءبىر كوتەرىپ تاستايتىن. اسىرەسە, سەن­بىلىك كۇندەرى حالىقپەن بىرگە ەڭبەك ەتىپ, ءوزى تازالىق ساقتاۋعا ۇلگى بولاتىن. ستۋدەنتتەردىڭ جاتاقحاناسىن وقىتۋشىلارعا ارنالعان مەيلىنشە جايلى جاتاقحانا ەتىپ, قايتا ءجون­دەپ جاتقاندا رەكتور باسى­مەن قالىڭ شاڭنىڭ اراسىندا ءوزى جۇرەر ەدى. جالپى, تازالىق پەن ءتارتىپتى امانگەلدى قۇسايىنۇلى قات­تى قاداعالايتىن. سونىڭ ارقاسىندا باس-اياعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ينستيتۋتتىڭ ءىشى دە, سىرتى دا تاپ-تۇيناقتاي بولىپ رەتكە كەلتىرىلدى, وقۋ عيماراتتارىنىڭ ماڭايىندا نەشە ءتۇرلى اعاشتىڭ تۇرلەرى بۇرشىك جاردى.

وسىناۋ ماعىنالى ومىرىندە ەڭ­بەك جولىن قاراپايىم اۋىل مۇعالىمدىگىنەن باستاعان امانگەلدى قۇسايىنۇلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى, جوعارى اتتەستاتتاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى, ىبىراي التىن­سارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارەجەسىنە دەيىن جەتىپ, وسى لاۋازىمدى قىز­مەتتەردىڭ قاي-قايسىن دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقاردى. وسى قىزمەتتەردىڭ بارشاسىن دا ول ءوزىنىڭ تابي­عي مىنەزىنەن اينىماي, تاق پەن مانساپقا مالدانباي, ازاماتتىق تۇلعاسىن ەش الاسارتپاي ادال اتقاردى. ەلدىڭ العىسىن الدى, كوپشىلىكتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. عىلىمدا دا وزىندىك جولىن تاپتى, پروفەسسور, اكادەميك رەتىندە بىرنەشە مونوگرافيا, جۇزدەگەن ماقالالار جازدى, ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءتورت دوكتورلىق, ون التى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى.

امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ ءومىر جولىمەن مەيلىنشە تانىس ادام ونىڭ قاشاندا باعى مەن نەسىبەسىن ءوزىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا تاپقانىن اڭعارار ەدى. بالا كەزدەن بويىنا سىڭگەن وسى ەرەكشە ەڭبەكقورلىق قاسيەت ونىڭ بويىنا ادالدىق, مەيى­رىم­دىلىك, ادامگەرشىلىك, كوپ­شىلدىك, تاباندىلىق سياق­تى باستى قاسيەتتەردى قوسا دارىتتى. «ەڭبەك ءبىزدى ءۇش نارسەدەن قۇتقارادى: ءىش پى­سۋدان, بۇزىلۋدان جانە جوقشىلىقتان» دەپتى ايگىلى ۆولتەر. سول فرانتسۋز فيلوسوفى ايتپاقشى, ادامزاتتى يگىلىككە جەتكىزگەن تازا دا ادال ەڭبەك بۇگىندە امانگەلدى قۇسايىنۇلىنا ءومىر بويى جاساعان ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن سىيلادى. ول ەلىمىزگە تانىمال تۇلعاعا اينالدى, مەملەكەتتىك ماراپاتتارعا يە بولدى, قا­زاق­ستاننىڭ ماڭدايالدى جو­عارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى­نە اينالعان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەر­سيتەتى قۇرىلۋىنىڭ باسىندا تۇردى, سانداعان ءشا­كىرتتەر دايىندادى, ءارىپ­تەستەرىنىڭ قۇرمەتىنە ءبو­لەندى. وسىنىڭ بارىنە جارا­تۋشىنىڭ القاۋىمەن ابەكەڭ ءوزىنىڭ ءومىر بويعى تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ, قاجىر­لى قايراتىنىڭ, ادامي دارى­نى­نىڭ ارقاسىندا كەلدى. تۇل­عانىڭ مۇراتقا جەتۋى دەگەن وسى دا. ونىڭ ءومى­رى وزىنەن كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولارلىق ناعىز ازاماتتىق عۇمىر. ەندەشە, وسىناۋ مەرەيلى شاقتا اسا قادىرمەندى امانگەلدى قۇسايىنۇلىنا شىن جۇرەكتەن ۇزاق ءومىر, وتباسىنا باقىت پەن شاتتىق تىلەگىمىز كەلەدى. جاقسىلاردىڭ كوپ بولىپ, ورتا تولتىرىپ جۇرگەنى بارىمىزگە دە ابىروي عوي!

ەربول تىلەشوۆ,
استانا قالاسى تىلدەردى
دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button