تۇلعا مۇراتى
ءار ادام ءوز ءومىرىنىڭ ساۋلەتشىسى دەيتىن بولساق, وندا وسى ءبىر قاعيدالى ءسوز ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ تۇلعاسىنا تولىق ۇيلەسپەك. بۇگىندە مەرەيلى جاسقا اياق باسقان امانگەلدى قۇسايىنوۆ – ءوزىنىڭ تاعدىرىن تاۋداي تالابىمەن, قايىسپاس قاجىرىمەن, ەرەن ەڭبەگىمەن ءوزى جاساعان تۇلعا. بالالىق شاعى بۇكىل ادامزاتقا اۋىرتپالىق اكەلگەن سوعىسقا جانە سوعىستان كەيىنگى قيىن-قىستاۋ جىلدارعا كەلگەن ابەكەڭ قارشادايىنان باستاپ ەڭبەكتىڭ نە ەكەنىن, بەينەتپەن كەلگەن ناننىڭ ءدامى قانداي بولاتىندىعىن ساناسىمەن دە, جۇرەگىمەن دە سەزىنگەن ازامات.
سول اۋىرتپالىقتى جىلدارداعى بالالىق شاعىن ەسكە تۇسىرگەندە امانگەلدى قۇسايىنۇلى, ەڭ الدىمەن, ءازيز اناسىن ويىنا الادى. «ءار كەزەڭنىڭ ءوز قىزىعى, ءوز شىجىعى بار. ءالى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا ساقتالعان, جۇرەگىمنەن وشپەي قالعان ءبىر قىمبات بايلىق – شەشەمنىڭ راقىم نۇرى توگىلگەن جارىق ءجۇزى, ماعان دەگەن مەيىرىمدىلىگى, ماحابباتى. شەشەم تاڭنىڭ اتىسىنان تۇنگى 10-11-گە دەيىن كولحوزدا جۇمىس ىستەدى. سونداعى كۇندىك تابىسى – ءار كۇن سايىن 1 ەڭبەك كۇن, 1 كگ. بولكە نان. سول كەزدە كولحوزدا «1 ترۋدودەن» دەگەن ۇعىم بولاتىن. تۇندە انامدى اپكەم اعيشا ەكەۋمىز قاراسۋدىڭ جيەگىندە كۇتەمىز. قايىقپەن بەرى وتكەن انامدى سۋدىڭ جيەگىنە قارا سازعا وتىرعىزا سالىپ, الىپ كەلگەن نانىن كويلەگىنىڭ ەتەگىنىڭ استىندا جاتىپ جەي باستايتىنىم ءالى كوز الدىمدا. ءوزى كۇندىزگى جۇمىستان قۇر سۇلدەسى عانا قالىپ ورالعان سورلى انام بەتىمدى قاقپاي, باسىمنان سيپاپ, مەن قاشان نانىمدى جەپ بولىپ, باسىمدى كوتەرگەنشە وتىرعان جەرىنەن تىرپ ەتپەيتىن. مەن تۇرەگەلگەندە عانا باسىمنان ءبىر يىسكەپ: «ال ەندى كەتەيىك», – دەپ, مەنى جەتەلەپ ۇيگە بەتتەيتىن. جۇماق, اناڭنىڭ الاقانىندا ەكەندىگىنە قالاي سەنبەسسىڭ» دەپ تولعانادى بۇگىندە اتا جاسىنا جەتكەن ابەكەڭ. اكەسى قۇسايىن 1942 جىلى ۇلى امانگەلدى تۋا سالا ءبىر كۇننەن كەيىن, ياعني, 30 جەلتوقسان كۇنى تالايدى جازىقسىز سانسىراتقان 58-ستاتيامەن گەرمانيانىڭ, جاپونيانىڭ, يراننىڭ تىڭشىسى دەگەن جەلەۋمەن حالىق جاۋى اتانىپ, سوتتالىپ كەتەدى. تۇرمىستىڭ قيىنشىلىعى مەن ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىگىن بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ كورگەن ول ەرتە ەسەيەدى. بالالىق شاقتىڭ قيىندىعى امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ بويىنا ەڭبەكقورلىق, قاجىرلىلىقپەن بىرگە ادامعا جاقسىلىق جاساۋعا دايىن تۇراتىن ۇلكەن مەيىرىم مەن ادامگەرشىلىكتى تە دارىتتى. سونداي-اق, ول وقىعان كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ شالعايىنداعى ۇلگىلى مەكتەبىنىڭ بەرگەن ءبىلىمى مەن تاربيەسى دە ابەكەڭنىڭ بۇكىل ومىرىنە يگى ىقپال ەتىپتى. الاشتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى يسا بايزاقوۆ تۋعان اۋىلداعى وسى مەكتەپتەن بەس عىلىم دوكتورى, 21 عىلىم كانديداتى شىققان ەكەن. امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ عىلىم جولىن تاڭداۋى دا وسىدان بولسا كەرەك.
كەڭەستەر وداعى ىدىراپ تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردىڭ الەۋمەتتىك, تۇرمىستىق قيىنشىلىقتارى كوپشىلىكتىڭ ەسىنەن بۇگىندە شىعا قويماسا كەرەك. مىنە, وسىنداي كەزدە 1992 جىلدىڭ ساۋىرىندە ابەكەڭ ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى تسەلينوگراد پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا رەكتور بولىپ تاعايىندالدى. جوعارى وقۋ ورنىنا باسشى بولىپ كەلە سالىسىمەن كوپ نارسەنى قولىنا الدى. اسىرەسە, وقىتۋشىلار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولدى.
قازىرگى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە تانىمال عالىمداردىڭ كەلۋى ۋنيۆەرسيتەتتى امانگەلدى قۇسايىنۇلى باسقارعان كەزەڭنەن باستالدى. اتاپ ايتساق, سول كەزدە كورنەكتى فولكلورتانۋشى عالىم, ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەيىت قاسقاباسوۆ, ءتىلشى عالىم امانگەلدى قوشقاري, تاريحشى پروفەسسورلار قادىر احمەتوۆ, حانگەلدى ءابجانوۆ, تىلەگەن سادىقوۆ, پروفەسسور بيولوگ نۇركەن مىرزاحانوۆ, ول كەزدە جاس عالىم, بۇگىندە ەلىمىزگە بەلگىلى تۇلعاعا اينالعان الاشتانۋشى وقىمىستى ديحان قامزابەكۇلى ابەكەڭنىڭ شاقىرۋىمەن وسى وقۋ ورنىنا كەلگەن بولاتىن. ءسويتىپ, بۇل كىسى رەكتور بولىپ كەلگەندە ينستيتۋتتا 2 عىلىم دوكتورى, 27 عىلىم كانديداتى بولسا, امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن عىلىم دوكتورلارىنىڭ سانى 43-كە جەتىپ, سوعان وراي كاسىبي مامان دايىنداۋدىڭ دا ساپاسى ەداۋىر ءوستى.
مەملەكەتتىك ءتىلىمىز قازاق ءتىلىنىڭ ورىستەۋىنە دە امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ قوسقان ۇلەسى زور. ايتالىق, ينستيتۋتتاعى بارلىق ماماندىقتار بويىنشا وقىتىلاتىن قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋ ساباعىن 120 ساعاتتان 300 ساعاتقا ۇزارتىپ جانە مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ەمتيحانعا كىرگىزۋ تۋرالى عىلىمي كەڭەستىڭ شەشىمىن قابىلداتتى. وسى كەزدە ءسابيت كارىمۇلى اعامىز جەتەكشىلىك ەتكەن «قازاق ءتىلى» قوعامى دا رەكتوردىڭ قولداۋىمەن بىرقاتار جۇمىستار اتقاردى. سونىمەن بىرگە ول ارنايى مەملەكەتتىك ءتىل ءبولىمىن اشتى. بۇل ءبولىم ءىس قاعازدارىنىڭ مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك تىلدە بولۋىنا, ولاردىڭ ساپالىق مازمۇنىنىڭ ارتۋىنا وزىندىك ۇلەس قوستى. وكىنىشكە قاراي, ابەكەڭ ۋنيۆەرسيتەتتەن باسقا قىزمەتكە اۋىسقاندا بۇل ءبولىم جابىلىپ قالدى. قازىرگى كەزدە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە بولسىن, باسقا جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولسىن وسىنداي ءبولىمنىڭ قاجەتتىلىگىن ءومىردىڭ ءوزى ايعاقتاپ وتىر. سونداي-اق, ابەكەڭ سپورت پەن ونەرگە دە ۇلكەن جاناشىرلىق تانىتتى. وقۋ ورنىندا قازاقستاننىڭ جوعارعى ليگاسىندا وينايتىن «ۋنيۆەرسيتەت» كومانداسى قۇرىلىپ, ول بىرنەشە دۇركىن ەل بىرىنشىلىگىنىڭ جۇلدەگەرى بولدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جازعى جانە قىسقى سپارتاكيادالارى كەزىندە بارلىق وقىتۋشىلار مەن قىزمەتكەرلەر سپورت زالدارى مەن الاڭداردان تابىلاتىن. كەزىندە سپورتپەن كاسىبي تۇردە اينالىسقان سپورت شەبەرى ابەكەڭنىڭ ءوزى باستاپ الاڭعا شىققان سوڭ بارلىق وقىتۋشىلار جاسىنا قاراماستان سپورت كيىمدەرىن كيەتىن. كەيبىرەۋلەر باستاپقىدا رەكتوردىڭ اسىرە سپورتشىلدىعىنا تاڭىرقاي قاراپ, ىقىلاسسىز ەرىنە باسقانىمەن, بىرتە-بىرتە سپورت كوپشىلىكتىڭ ناعىز مەرەكەسىنە اينالدى. وسىنداي رەكتورىمىز باستاماشى بولعان قىزۋ شارالار ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىن بىرىكتىردى, ارىپتەستەردىڭ ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تانۋىنا, بىلىسۋىنە, سىيلاسۋىنا يگى ىقپال ەتتى. ونىڭ تۇسىندا ۋنيۆەرسيتەتتە مادەنيەت پەن ونەر دە كەڭ قانات جايا باستادى. قۇلتۋما اتىنداعى فيلارمونيا قۇرىلدى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى كەنجەعالي مىرجىقباەۆ, بۇگىندە تانىمال ونەرپازدارعا اينالعان گ.حامزينا, گ.بايعازينوۆا, تاعى دا باسقا ونەر ادامدارى شاقىرىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتە وتكىزىلەتىن بارلىق شارالارعا ابەكەڭنىڭ ءوزى قاتىسىپ, ۇنەمى قولداۋ ءبىلدىرىپ تۇراتىن. وسى شاقىرىلعان ازاماتتاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا ۋنيۆەرسيتەت باسشىسى ايتارلىقتاي قامقورلىق جاسادى. قامقورلىق دەمەكشى, سول جىلدارى ابەكەڭنىڭ قامقورلىعىن بارلىعىمىز دا جاقسى سەزىندىك. باسشى رەتىندە ول كىسى ۇستازداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە قاراپايىم جۇرگىزۋشىنىڭ دە, ەدەن جۋشىنىڭ دا قال-جاعدايىن سۇراپ, كىممەن بولسا دا توقتاي قالىپ سويلەسۋشى ەدى. ونىڭ وسىنداي جايساڭدىعى مەن قاراپايىمدىلىعى وقۋ ورنى ۇجىمىندا كەرەمەت ادامي كليمات قالىپتاستىردى. قازىرگى كەيبىر رەكتورلارداي ەمەس, ابەكەڭنىڭ قابىلداۋىنا كىرۋ وڭاي بولاتىن. قابىلداۋ بولمەسىنە ەنسەڭ-اق بولدى, قولى بوس بولسا, بەينەكامەرادان سەنى كورىپ, ءوزى-اق شاقىرىپ الاتىن دا ءاپ-ساتتە كەلگەن شارۋاڭدى تىندىرىپ بەرەتىن. شەشىمدى تەز ءارى باتىل قابىلدايدى, ەڭ باستىسى, سوزباقتاماي ءۋادەسىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. سول ءۇشىن دە ءبىز ونى ەرەكشە قۇرمەتتەدىك, ونىڭ شەشىمتالدىعىن, ادامعا دەگەن مەيىرىمدىلىگى مەن ادامگەرشىلىگىن, اسىرەسە, جاستار جىر قىلىپ ايتاتىنبىز, باسىمىز قوسىلا قالسا ءالى كۇنگە دەيىن رەكتورىمىزدى ۇمىتپاي ىلتيپاتپەن ايتىپ جۇرەمىز. قاشاندا قاراپايىم حالىقتىڭ باعاسى ءوزگەرمەيتىن شىنايى باعا دەسەك, امانگەلدى قۇسايىنۇلىنا دەگەن ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز ەشقاشان ورتايعان ەمەس, ونى ءالى كۇنگە دەيىن ماقتانىش ەتەمىز, سول كەزدە بىرگە جۇمىس ىستەگەن ءارىپتەستەر باس قوسا قالساق, رەكتورىمىزدىڭ وڭ قۇلاعىن شۋىلداتىپ تا قويامىز, وسىنداي ازاماتتىڭ قولاستىندا جۇمىس ىستەگەنىمىزگە ءوزىمىز دە مارقايامىز. ول رەكتور كەزىندە ءوزىن ۇجىمنان ەشقاشان وقشاۋلاعان ەمەس. سەنبىلىكتەردە, مەرەكەلىك كۇندەردە ۇجىمنىڭ ورتاسىنان تابىلىپ, ەركىن سۇحباتتاسىپ, ورايلى تۇسىندا ازىلدەسىپ, كوڭىلىمىزدى ءبىر كوتەرىپ تاستايتىن. اسىرەسە, سەنبىلىك كۇندەرى حالىقپەن بىرگە ەڭبەك ەتىپ, ءوزى تازالىق ساقتاۋعا ۇلگى بولاتىن. ستۋدەنتتەردىڭ جاتاقحاناسىن وقىتۋشىلارعا ارنالعان مەيلىنشە جايلى جاتاقحانا ەتىپ, قايتا ءجوندەپ جاتقاندا رەكتور باسىمەن قالىڭ شاڭنىڭ اراسىندا ءوزى جۇرەر ەدى. جالپى, تازالىق پەن ءتارتىپتى امانگەلدى قۇسايىنۇلى قاتتى قاداعالايتىن. سونىڭ ارقاسىندا باس-اياعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ينستيتۋتتىڭ ءىشى دە, سىرتى دا تاپ-تۇيناقتاي بولىپ رەتكە كەلتىرىلدى, وقۋ عيماراتتارىنىڭ ماڭايىندا نەشە ءتۇرلى اعاشتىڭ تۇرلەرى بۇرشىك جاردى.
وسىناۋ ماعىنالى ومىرىندە ەڭبەك جولىن قاراپايىم اۋىل مۇعالىمدىگىنەن باستاعان امانگەلدى قۇسايىنۇلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى, جوعارى اتتەستاتتاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى, ىبىراي التىنسارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارەجەسىنە دەيىن جەتىپ, وسى لاۋازىمدى قىزمەتتەردىڭ قاي-قايسىن دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقاردى. وسى قىزمەتتەردىڭ بارشاسىن دا ول ءوزىنىڭ تابيعي مىنەزىنەن اينىماي, تاق پەن مانساپقا مالدانباي, ازاماتتىق تۇلعاسىن ەش الاسارتپاي ادال اتقاردى. ەلدىڭ العىسىن الدى, كوپشىلىكتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. عىلىمدا دا وزىندىك جولىن تاپتى, پروفەسسور, اكادەميك رەتىندە بىرنەشە مونوگرافيا, جۇزدەگەن ماقالالار جازدى, ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءتورت دوكتورلىق, ون التى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى.
امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ ءومىر جولىمەن مەيلىنشە تانىس ادام ونىڭ قاشاندا باعى مەن نەسىبەسىن ءوزىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا تاپقانىن اڭعارار ەدى. بالا كەزدەن بويىنا سىڭگەن وسى ەرەكشە ەڭبەكقورلىق قاسيەت ونىڭ بويىنا ادالدىق, مەيىرىمدىلىك, ادامگەرشىلىك, كوپشىلدىك, تاباندىلىق سياقتى باستى قاسيەتتەردى قوسا دارىتتى. «ەڭبەك ءبىزدى ءۇش نارسەدەن قۇتقارادى: ءىش پىسۋدان, بۇزىلۋدان جانە جوقشىلىقتان» دەپتى ايگىلى ۆولتەر. سول فرانتسۋز فيلوسوفى ايتپاقشى, ادامزاتتى يگىلىككە جەتكىزگەن تازا دا ادال ەڭبەك بۇگىندە امانگەلدى قۇسايىنۇلىنا ءومىر بويى جاساعان ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن سىيلادى. ول ەلىمىزگە تانىمال تۇلعاعا اينالدى, مەملەكەتتىك ماراپاتتارعا يە بولدى, قازاقستاننىڭ ماڭدايالدى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرىنە اينالعان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلۋىنىڭ باسىندا تۇردى, سانداعان ءشاكىرتتەر دايىندادى, ءارىپتەستەرىنىڭ قۇرمەتىنە ءبولەندى. وسىنىڭ بارىنە جاراتۋشىنىڭ القاۋىمەن ابەكەڭ ءوزىنىڭ ءومىر بويعى تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ, قاجىرلى قايراتىنىڭ, ادامي دارىنىنىڭ ارقاسىندا كەلدى. تۇلعانىڭ مۇراتقا جەتۋى دەگەن وسى دا. ونىڭ ءومىرى وزىنەن كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولارلىق ناعىز ازاماتتىق عۇمىر. ەندەشە, وسىناۋ مەرەيلى شاقتا اسا قادىرمەندى امانگەلدى قۇسايىنۇلىنا شىن جۇرەكتەن ۇزاق ءومىر, وتباسىنا باقىت پەن شاتتىق تىلەگىمىز كەلەدى. جاقسىلاردىڭ كوپ بولىپ, ورتا تولتىرىپ جۇرگەنى بارىمىزگە دە ابىروي عوي!
ەربول تىلەشوۆ,
استانا قالاسى تىلدەردى
دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى