ماريام سالاحوۆا رەسەيدىڭ كەمەر وبلىسىندا تۋىپ-وسكەن. ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى. ۇلتى شور. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن استاناعا كوشىپ كەلگەن بولاتىن. بۇگىندە بيزنەسىن ورلەتكەن كاسىپكەر. شورلار دەپ اتالاتىن, جەر جۇزىندە بار-جوعى 16 مىڭنان اسپايتىن ءسىبىر حالقىنىڭ جۇزگە تارتا وكىلى بۇگىندە ەلوردادا تۇرىپ جاتىر. ات توبەلىندەي از بولسا دا, ولار اسسامبلەيا جۇمىسىنان تىسقارى قالعان ەمەس.
جىل سايىن قالا كۇنى مەرەكەسى اياسىندا وتەتىن «استانا ارقاۋ» تۇركى مۋزىكاسىنىڭ فەستيۆالىنە شور ونەرپازدارى بەلسەنە قاتىسۋدا. كونە تۇركى ونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى كومەيدەن سالاتىن ءاندى جانە ءۇش ىشەكتى قوبىزبەن ورىندايتىن ەپوستىق جىرلاردى العاش رەت استانالىقتار شورلاردىڭ ورىنداۋىندا تىڭدادى.
«وكىنىشكە قاراي, مول مادەني مۇرامىزدى ساقتاي الساق تا, انا ءتىلىمىزدى ۇمىتقان حالىقپىز. الەمدەگى از ساندى ەتنوستاردىڭ جۇتىلۋ پروتسەسىنە بۇگىنگى جاھاندانۋ دا ىقپالىن تيگىزۋدە. بۇل – وتە قاۋىپتى ءۇردىس. مۇنداي ماڭگۇرتتىككە ۇشىراعاندار نە وزدەرىنىڭ, نە ورىستىڭ مادەنيەتىن تەرەڭ بىلمەيدى. تۋعان ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىماعانداردىڭ ۇلتتىق دىڭگەگى ءالسىز كەلەدى. ولار وزدەرىنىڭ دۇبارالىعىنان قورىنادى. ال, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاعان وتباسىلارىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتىڭ نەگىزى دە مىقتى, ءومىردىڭ قيىندىقتارىنا ءتوزىمدى كەلىپ, ومىردەن ورنىن اداسپاي تابادى» دەيدى كوڭىلدە جۇرگەن ويلارىمەن بولىسكەن ماريام اپاي.
شورلار جايىندا العاشقى دەرەكتەر 1604 جىلعى ورىس جازبالارىندا كەزدەسەدى. وندا باتىس ءسىبىردىڭ توم ارنالارىندا تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن تاتارلار تۇراتىنى جازىلعان. شورلاردىڭ ەجەلگى كاسىبى جونىندە ەپوستىق جىرلاردا ايتىلادى. ىستىق تەمىردى قوس قولىمەن يلەپ, جۇدىرىعىمەن سوققان ەرليك باتىر تۋرالى جىرى – سونىڭ ءبىر دالەلى.
ءحVىىى عاسىرعا دەيىن حالىقتىڭ نەگىزگى كاسىبى بولعان تەمىر قورىتۋ ءىسى جويىلىپ, ونىڭ ورنىنا ءسىبىر تايگالارىنان اڭ اۋلاۋ كاسىبى پايدا بولعان ەكەن. بۇل كۇندە شورلار تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ رەسەيدىڭ وزگە حالىقتارىنان ەشقانداي ايىرماشىلىعى بايقالمايدى. سالاحوۆا قينالا شەرتكەن مىنا ءبىر سىر دا ءارتۇرلى ويلارعا جەتەلەيدى:
– ەستۋىمشە, قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن شور حالقىنىڭ بەلدى وكىلدەرى جينالىپ, «تىلىمىزگە, جەرىمىزگە يەلىك بەرىڭىز» دەپ ستالينگە بارعان كورىنەدى. بىراق, ماسكەۋدەن ەشقايسىسى ورالماپتى. وسى وقيعادان كەيىن شورلاردى «ورىستاندىرۋ» ءۇردىسى قارقىن الا باستاعان. شالعايداعى مەكەندەردەن جاس بالالاردى ورتالىقتارداعى ينتەرناتتارعا جيناپ, وقىتىپتى. اتا كاسىبىن ءناسىپ ەتكەن اڭشىلاردىڭ ولجالارىن اراققا الماستىرىپ, مورالدىق قۇلدىراۋعا جول بەرىپتى. مەن دە سول ەكپىنمەن ورىسشا وقىپ, ءوز ءتىلىمدى مانسۇق ەتكەن جانمىن. جاسىراتىنى جوق, ورتا جاسقا جەتكەنگە دەيىن جاراتىلىسىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرگەن ەمەسپىن. بۇنىڭ ءبىر جاعىنان ءتيىمدى تۇستارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. از ساندى ەتنوستاردىڭ ۇستەم ءتىلدى مەڭگەرىپ, سونىڭ مادەنيەتىنە بەيىمدەلۋدىڭ جاقسى جاعى دا بار. ادام ومىرىنە قاجەتتى ورتاق يگىلىكتەرگە تەڭدەي قولىڭ جەتەدى. دەگەنمەن دە, ەجەلگى حالىقتىڭ انا ءتىلى تۇگىل, تۇتاس ۇلتتىڭ جوق بولىپ كەتۋىنە ارقايسىمىزدىڭ تىكەلەي قاتىسىمىز بارىن ۇمىتپاعان ءجون.
بىلتىر ماريام سالاحوۆانىڭ ومىرىندە ەستە قالار وقيعا بولدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى سەسسياسىنىڭ جۇمىسىندا ادەتتەگىدەي تورگە قازاقستان حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى جايعاسادى. ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ماريام اپاي كەمەر وبلىسىنداعى تۋىستارىنان ارنايى الدىرعان ۇلتتىق كيىمىمەن كوزگە ءتۇستى. بايىپتاپ قاراعاندا, قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىنە ۇقسايدى, قوس ەتەك, جەلبىرلى جىبەك كويلەك, قىناما بەل كامزولى بار. وزگەشەلىك تەك ويۋ-ورنەكتەرىندە بولار.
وسى سەسسيادان ماريامنىڭ العان اسەرى وزگەشە. «التىن باستاۋلارىنان اجىراپ, ءوز تىلىندە سويلەمەيتىن, اتا-بابالارىنىڭ مۇراسىن جادىنان شىعارعان شور قىزى ءۇشىن تاعدىرلى كۇن بولدى» دەپ ەسكە الادى. ءتۇبى ءبىر تۇركى حالقىنىڭ ءبىر بولشەگى, قازاقتىڭ ءبىر قارىنداسى ەكەنىمدى وسى جەرگە كەلگەندە ءبىلدىم. جاتسىنباي, جاتىرقاماي تورىنە وتىرعىزعان حالىقتىڭ كەڭدىگىنە ريزامىن.
بۇل ماريامنىڭ شىن جۇرەگىنەن شىققان العىس ەكەنىن ۇقتىم.
ءسوز سوڭىندا, ول جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جۇرگەن ءبىر ارمانىمەن ءبولىستى. «ەگەر مۇمكىندىك بولسا, تۋعان جەرىمدە قايماعى بۇزىلماعان اۋىل قالسا, نە حالقىمنىڭ تىلىندە تازا سويلەيتىن ادامدار بولسا, سولارمەن جۇزدەسىپ, ءوز ءتىلىمنىڭ كاۋسارىنا قانعىم كەلەدى. تۇسىنبەيتىنىمدى بىلەمىن, كىم بىلەدى, انا ءتىلى دەپ بەكەر ايتپايدى عوي. بالكىم, سول سوزدەر قۇلاق قۇرىشىمدى قاندىرىپ, جۇرەگىمدە قالار. جەر ورتاسىنان اسقان كەزگە دەيىن ىزدەپ جۇرگەن اسىلىم انا ءتىلىنىڭ اۋەزدى ۇنىندە شىعار. كىم بىلەدى؟!»
ايگۇل ۋايسوۆا
