سوناۋ ساق زامانىنداعى مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاعان تۇمار پاتشايىم مەن زارينا سۇلۋدان باستاپ, وعىز-قىپشاق داۋىرىندەگى ەل باسقارعان جەتى ارۋ (بۇعان مىسال – داڭقتى ايەلدەرگە ارنالعان كەشەندەر: كوك-كەسەنە, بيكەن مۇنارا, بەلەڭ انا, بولعان انا, جۇبان انا, بارشىننىڭ كوك كەشەنى) الاشا حاننىڭ حانىمى – ءحانبيبى, ابىلاي حاننىڭ ەرجۇرەك قىزى – ايتولقىن, باسەنتيىن مالايسارى باتىردىڭ قىزى, قاراكەرەي قابانبايدىڭ جارى – گاۋھار باتىر, قوس اسىلدىڭ قۇدىرەتىنەن جارالعان نازىم قىز, سۇيىندىك ولجاباي باتىردىڭ اناسى – ەسەنبيكە, ەمەليان پۋگاچەۆ سوعىسىنا قاتىسىپ, «قىزدىڭ ءپىرى», «سيقىرشى», «كيەلى», «كوكتەمىر», «اق ساعىم» اتانعان تابىن ساپار (ساپۋرا) ماتەنقىزى, ۇلى كۇيشى قۇرمانعازىنىڭ جان-جۇرەگىن تولقىتقان قىز داناي سىندى قىران جۇرەكتى سۇڭقارلاردىڭ ساپىندا 1838-1847 جىلدارداعى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جالىندى ۇيىمداستىرۋشىسى, ۇلى قولباسشى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ قايراتكەر قارىنداسى, دالا كوكجالى, «اللانىڭ شىن جاراتقان تاماشاسى» بوپاي حانىمدى ايرىقشا اتاۋعا بولادى.
ول كۇيەۋى سامەكە مەن ونىڭ جاقىندارى سارتەكە پەن دوسان ابىلقايىروۆتى كەنەسارى جاساقتارىنىڭ قۇرامىندا ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرسا دا, ولار ازار دا بەزەر بولىپ, ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. حان كەڭەسىنىڭ مۇشەسى شاربولاتشا شامىرقانعان بوپاي حانىم 600 ساربازدان قۇرالعان (سۇرىپتالعان) توپتى ۇرشىققا ءۇيىرىپ, شوقتاي ءيىرىپ, شەبەرلىكپەن باسقاردى. ناپولەون ايتقانداي, جوعارى جاۋىنگەرلىك رۋحقا يە مەنىڭ ءبىر سولداتىمنىڭ ءوزى ءۇش سولداتقا تاتيدى دەپ. بوپاي حانىم جاساعىنىڭ ارقايسىسى مىڭ كىسىگە تاتىرلىق ەدى. كەنەسارى اسكەرىن جابدىقتاۋمەن شۇعىلداندى, حالىقتان زەكەت جينادى. كەنەسارى قاسىمۇلى قۇرعان حاندىقتىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىنا بارىنشا بەلسەندى ارالاسىپ, جان اياماي قىزمەت ەتتى.
بوپاي حانىم ينديۆيدۋالدىق ەرەكشە قاسيەتتەرگە يە. وعان زاماننىڭ قارا داۋىلىنا قارسى ۇشاتىن ءتۋابىتتى وجەتتىك (حاراكتەر), كوسەمدىك, جەڭىسكە دەگەن سەنىم, قاتەرلى شاقتاردا ءوزىن-ءوزى ۇستايتىن سالقىندىلىق, بولاتتاي جىگەر-قايسارلىق, ماگيالىق قۋات, جيناقىلىق, ءوز ىسىنە شەبەرلىك, شابىتتاندىرارلىق اسەرلى شەشەن ءسوز, تارتىپتىلىك, ەنتۋزيازم (ىنتالىلىق), وپتيميزم (دۇنيەگە سەنىممەن العا ۇمتىلۋشىلىق) ءتان.
اتاقتى وقىمىستى-تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» دەيتىن ەڭبەگىندەگى مىناداي دەرەكتەردى سويلەتەلىك: «ءوزىنىڭ اسكەري ەرلىكتەرىمەن كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپايدىڭ دا داڭقى شىقتى. ول كوتەرىلىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق ونىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسىنا اينالدى. ول ءوزىنىڭ كۇيەۋى سامەكە مەن ونىڭ تۋىستارى سۇلتان سارتەكە جانە دوسان ابىلقايىروۆتاردى دا كوتەرىلىسكە قاتىسۋعا شاقىرعان ەكەن.
ولار كەلىسىم بەرمەگەن سوڭ بوپاي 1837 جىلى ءوزىنىڭ كۇيەۋىن جانە ونىڭ تۋىستارىن تاستاپ, وزىمەن التى بالاسىن الىپ, ءوز تاعدىرىن كوتەرىلىسشىلەر تاعدىرىمەن ءبىرجولا قوسادى.
بوپاي زەكەت جينايتىن جانە كوتەرىلىسكە قوسىلماعان سۇلتانداردىڭ مۇلكى مەن ازىق-تۇلىگىن تارتىپ الاتىن 600 ادامدىق ەرەكشە توپتى باسقاردى.
بوپايدىڭ ارعىن رۋىنا زەكەت جيناۋعا كەلگەنى تۋرالى جانسىز سامرات ماماەۆ بىلاي دەپ حابارلايدى: «كەنەسارى تولەڭگىتتەرىمەن بىرگە كەنەسارى ىسىنە قاتىسۋىمەن قىرعا كەڭ تانىلعان, ونىڭ قارىنداسى بوپاي دا كەلدى».
وسىمەن قاتار, بوپاي كەنەسارىنىڭ بارلىق ءىرى شايقاستارىنا قاتىستى جانە ءوزى دە جاۋ تىلىنا پارتيزاندىق جورىق جاسايتىن. بوپاي كەنەسارىنىڭ بارلىق كەڭەستەرىنە قاتىسىپ وتىرعان, ال كەنەسارى بوپايدىڭ اقىل-كەڭەستەرىنە قۇلاق اسقان.
بوپايدىڭ ۇلى – نۇرقان دا كوتەرىلىستىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولدى. پاتشا وتريادتارىمەن بولعان ءبىر شايقاستا ول تۇتقىندالادى. ونىڭ ەرجۇرەكتىگى تۋرالى ءجۇزباسى لەبەدەۆ بىلاي دەپ جازدى: «ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازىر قولعا تۇسكەندەر – كەنەسارىنىڭ تۋعان جيەنى, ونىڭ قارىنداسى بوپايدىڭ بالاسى, سۇلتان تورەحان (نۇرحان – ە.ب.) سامەكين, تۇڭعاتار بولىسىنىڭ قۇرمەتتى ءبيى – ينەمنىڭ شاكىرتى ايداربەك قۋاندىقوۆ جانە كەنەسارىنىڭ تولەڭگىتى – سارسەنباي بار, ولاردىڭ العاشقىسى جانۇشىرا قارسىلىق كورسەتۋى ناتيجەسىندە قاتتى جارالانعان».
حان كەنەنىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىندا ۇلت قاھارماندارى شۇبىرتپالى اعىباي, التاي, تولەباي, بەستاڭبالى بۇقارباي, قىپشاق يمان مەن باسىعارا, دۋلاتتان شىققان سۇرانشى, جاۋكە, بايسەيىت, باعانالى قۇدايمەندى, تابىن بۇقارباي مەن جولامان, تاما تاناش, شاكىر, تولىباي, بۇعىباي, توعاناس, توبىلدى, تايماس, جولامان, انەكە, داڭقتى ناۋرىزبايلاردىڭ قاتارىندا بوپاي حانىم 1838 جىلى باتىس-ءسىبىر گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى سولتۇستىك-باتىس وڭىرىنە ءوتىپ, ناتيجەلى جورىقتار جاساعان-دى. بۇل ورايدا ءىلياس ەسەنبەرلين «قاھار» رومانىندا كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي تۋرالى ەلدىڭ ءسوزىن ەسكە سالادى:
«قاتىن قۇتىرعان زامان بولدى عوي وسى كەز… سىرىمبەت قىرقاسىنان بايىن, مالىن تاستاپ التى بالاسىمەن كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي دا بارىپ قوسىلدى دەگەن راس پا؟
– راس. قاسىمنىڭ ۇلدارى ارلان قاسقىر بولسا, قىزدارى قانشىق ءبورى ەمەس پە. بوپاي قازىر قولىنا نايزا الىپ ءبىر توپ جىگىتتەردى باسقارادى دەسەدى. كۇيەۋ جۇرتى, ءۋالي حاننىڭ اۋىلىن شابامىن دەپ ءتىسىن قايراپ جۇرگەن كورىنەدى.
– بوپاي كەلىپ اعاسىنىڭ توبىنا قوسىلسا, جانايدار باتىر دا سو جەردە دەسەڭىزشى…
– نەگە؟
– جانايدار مەن بوپاي جاس كەزدەرىندە قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋداي بولعان جوق پا ەدى؟ تەك قاسىم تورە جانايداردى قارا قازاق دەپ بوپايدى وعان بەرمەگەن. التى بالا تاپسا دا بوپاي جانايدار دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى دەگەن وسەك بار. ەكەۋىنىڭ باسى كەنەسارى ورداسىندا قوسىلعان بولار».
ءارى قاراي جازۋشى ۇلت تاعدىرىن, جەر-سۋىنىڭ جايىن, وي-پاراسات بيىگىنەن تەرەڭ ويلايتىندىعىن جانە وتارشىلدىقتىڭ بۇعاۋىنا كونبەيتىندىگىن تاريحي شىندىققا سايكەستەندىرىپ سۋرەتتەيدى:
– «اق پاتشاعا جاعىنىپ, جانى شىعىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى دە سول ەمەس پە؟ – دەدى بوپاي ءسال قاباعىن شىتىپ, – پاتشا جاندارالدارى بەكىنىس سالىپ, كەلىمسەكتەرىنە ازداعان ۇلەس بەرگەنى بولماسا, جەردىڭ شۇرايلىسى ءالى دە سامەكە, نۇرالى, بوكەي, ءۋالي حانداردىڭ ۇرپاقتارىندا عوي. مال ءۇشىن ولار قازاقتىڭ جەرى تۇگىل, جانىن بەرەر. ءبىرى بۇكىل ەسىل, نۇرا بويىن جايلاسا, ءبىرى سوناۋ سىرىمبەت تاۋىنىڭ, قۇسمۇرىن مەن شۇبارعا دەيىنگى كەڭ القابىن الىپ جاتىر. ال وزگەلەءرى ءبىر ءۋالي حاننىڭ انا ايعانىم قانشىعى جايلاپ وتىرعان بوكتەرگە ءۇش بولىستىڭ مالى سىيادى, – بوپاي كەنەت اعاسىنا اشۋلانا قارادى. – قاشانعى ول قانشىقتى باسىمىزعا شىعارىپ قويامىز? قوڭىرقۇلجاداي ونى دا شاباتىن مەزگىل جەتتى, جىبەرمەيسىڭ بە ءبىر باتىرىڭدى.
كەنەسارى قاسقىر كورگەن بۇركىتتەي تۇيىلە قالدى.
– قاتىن اۋلىن باتىر شاپپاس. قايىن اتام جۇرتى دەمەسەڭ ءوزىڭ شاپ!
تابىلعان سوزگە ۇيدەگىلەر شۋ ەتە قالدى.
– ءجون.
– تاپقان اقىل.
– قاتىندى قاتىن شاپپاسا, باتىر شاپقانى ەرسى.
– ءۋاليحاننىڭ اۋلىنا جولاي سوعاسىڭ, – دەدى كەنەسارى از سويلەي, – ەڭ الدىمەن ارعى بەتتەگى امانقاراعاي پريكازىنىڭ مالىن بەرى ايداپ وتەسىڭ.
قۋانعاننان بوپايدىڭ ەكى كوزى جارق ەتتى.
– مەن دايىن.
«ورىستىڭ شەكپەنىنە ەلىن ساتقان شولتاڭداعان بيلەردىڭ», ۇلت نامىسىن ويىنشىق قىلعان, جەكە باستىڭ مۇددەسىن قۇنتتاعان, ەل كەلەشەگىنە وي كوزىمەن قارامايتىن, الدامشى قىزىققا بەرىلگەن وپاسىز جانداردى بوپاي حانىم كەشىرمەيدى. ول – ۇلى ماقساتكەر, دارابوز قايراتكەر. سوندىقتان دا بوپاي حانىمنىڭ تەگەۋرىندى, ەكپىندى قاھارماندىق قيمىلدارىنا, باتىرلىق تۇلعاسىنا ارىستان تۋعان حان كەنەنىڭ كوڭىلى شات, رۋحى دا اسقاق.
ء…بىر جەتى وتىسىمەن التى ءجۇز جاساق ەرتكەن بوپاي الدىمەن امانقاراعاي پريكازىن, سودان كەيىن سىرىمبەت تاۋىنداعى ءۋاليحاننىڭ بايبىشەسى ايعانىمنىڭ اۋىلىن شاپتى. كەنەسارى قولى كوكشەتاۋ جاقتى شاۋىپتى. ەسكى كەك قايتقانداي. ال باتىر قارىنداسى بوپاي سىرىمبەت سالاسىنداعى ءۋاليحاننىڭ جەسىرى ايعانىمنىڭ كەڭ ساراي التى اعاش ءۇيىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ, قويماسىنداعى باسۋلى كيگىز, يلەنگەن تەرىسىنە دەيىن قالدىرماي بارىن سىپىرىپ اكەپ, اتا كەكتى ءبىر قايتاردى. ەندى كەنەسارى كوڭىلدەنبەگەندە كىم كوڭىلدەنبەك؟ قۇداي ابىروي بەرىپ اقمولا, اقتاۋ بەكىنىستەرى دە تەز الىندى. وسى جەڭىستەردىڭ ارقاسى عوي, ەندى قاراوتكەل, قارقارالى, كوكشەتاۋ, باياناۋىل وكىرىكتەرىنىڭ كەي اۋىلدارى بىردەن كەنەسارى جاعىنا شىعا باستاعانى».
اتقا قونعان, اتاقونىستى قورعاعان بوپاي حانىمنىڭ تەڭدەسسىز ەرلىگى مەن جانكەشتىلىگى – ۇلت رۋحىنىڭ كەرەمەت كورىنىسى. حان كەنەنىڭ جانە ونىڭ سەرىكتەس نوياندارىنىڭ تۇپكى ماقساتى – ەجەلگى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن, ءداستۇرىن, قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋ.
ۇلى سۋرەتكەر م.و.اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە» اتتى بەس پەردەلى تاريحي دراماسى «ەزىلىپ بارا جاتقان ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن» كەنەسارىنىڭ ەرلىك كۇرەسىنە ارنالعان. مۇنداعى باستى كەيىپكەر – حان كەنە, سونان سوڭ جاس باتىر ناۋان (ناۋرىزباي), اعىباي, بۇقارباي, جولامان, قولباسى بۇعىباي, شەگەن بي, بوپاي, دۋلات ەلىنىڭ رۇستەم, سىپاتاي, بايۇزاق سەكىلدى كوشباستاۋشىلارى مەن قىرعىز باتىرلارى كارىبوز بەن جامانقارا بار…
قاسىمنىڭ اسىنا جينالعان جاماعات. حان كەنە باستاعان توپتىڭ قوستاۋشىلارى باتىرلار, شىنجىرلى بالۋاندار, قوبىز بەن سىبىزعى ۇستاعان جىرشى اقىندار, ءانشى-كۇيشىلەر… شەگەن ءبيدىڭ سوزىمەن سيپاتتاساق, «الىستان تويات تىلەنىپ, قاسقارىپ ۇشقان قىراندارىڭ وسىلار». ابىلاي حاننىڭ جولىن بەرسىن دەگەن تىلەۋقورلار.
ءيا, وسى ءبىر درامادا جىگىت ونەرىن سىناۋ بار. ياعني, ساداق كەزەنىپ, جامبى اتۋ. وعىلاندار ءدال كوزدەپ جامبىعا تيگىزە الماي اۋرەگە تۇسكەندە بوپاي حانىم تابانىن تاسقا تىرەپ, جامبىنى ۇشىرىپ تۇسىرەدى. قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىك دەگەن – وسى. قاسىم سۇلتاننىڭ اناسى, ابىلاي حاننىڭ كىشى جارى توپىش سۇلۋ قالدان سەرەننىڭ نەمەسە ونىڭ جاقىن تۋىسقانى حوشۋ مەرگەننىڭ قىزى دەسەدى. ناعاشى جۇرتىنىڭ كەرەمەت قاسيەتتەرى دە بوپايدىڭ باتىرلىق تۇلعاسىنان ەلەس بەرەدى.
ناۋانعا قىرعىز ەلشىسى جامانقارا «قازاقتى ەل قىلار سيقىڭ جوق» دەگەندە, ول ونى سول جەردە جايراتىپ سالادى. سوندا اقىلمان بوپى حانىم «قاتە بولدى-اۋ؟!» دەپ وكىنەدى.
بۇ دا قىرىق ءىستىڭ قيسىنىن تاباتىن بوپى حانىمنىڭ ساليقالىلىعى! ءبىر زاماندا وعىز قاعاندى جارىق دۇنيەگە جاسىن وتىنداي جالتىلداتىپ اكەلگەن اناسى ايقاعاندى ارداقتاساق, ءبىر توپ باتىر پەرزەنتتەردى كيىز تۋىرلىقتى قازاققا سىيلاعان بوپاي حانىمنىڭ اناسى, قاسىم سۇلتاننىڭ اسىل جارى شولپان جۇلدىزىنداي التىن قۇرساق ايكۇمىستەي انادان اينالدىق!
سەرىك نەگيموۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
