از-كەم انىقتاما
ەڭ العاش «تەلەفونيا» تەرمينiن 1849-1854 جج. ينجينەر-مەحانيك شارل بۋرسەل قالىپتاستىردى.
العاشقى تەلەفوننىڭ بiر ءتۇرi 1875 جىلى گرەحەم بەلل اقش-تا ويلاپ تاپقان. ونىڭ اتى «سويلەيتiن تەلەگراف» ەدi. سويلەسۋ ۇزاقتىعى 500 مەتر.
ارادا بiر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە ەڭ العاشقى ۇيالى تەلەفوندار پايدا بولدى. ۇيالى تەلەفونمەن جاسالعان العاشقى بايلانىس تاريحى 1973 جىلدىڭ 3 ساۋiرiنەن باستالادى. يللينويس تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگi مارتين كۋپەردiڭ ونەرتاپقىشتىق بۇل جاڭالىعىن قازiر الەم حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى كۇندەلiكتi قولدانىپ وتىر. ەڭ العاشقى ۇيالى تەلەفون سالماعى 1,15 كيلوگرامم تارتاتىن.
استانا ەلوردا بولعالى مۇندا سان الۋان مۇراجايلار اشىلا باستادى. ولاردىڭ ەكسپوناتتارى كiم-كiمدi دە تاريح بەتتەرiن پاراقتاۋعا يتەرمەلەيتiنi اقيقات. جۋىردا سونى بiر مۇراجايعا باس سۇققانىمىز بار ەدi. سول جەردەگi كوزدiڭ جاۋىن الار «قوڭىراۋلى» قۇندىلىقتار تۋرالى كوپشiلiكپەن بولiسۋگە اسىقتىق.
«استاناتەلەكوم» قتو مەكەمەسiندە ەسكiلiكتەن كەلە جاتقان كونە قۇرىلعىلار مۇراجايى بار. قانداي قۇرىلعى ەكەنi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi بولار. بۇل – تەلەفوندار مۇراجايى. «ۇرپاق پەن ۋاقىت بايلانىسى» دەپ اتالادى. بۇل جەردە بۇكiل اقمولا وڭiرiنەن جينالعان ەكسپوناتتار قويىلعان.
مۇندا كەلگەن ادام تەك تەلەفوننىڭ تۇرلەرiن عانا ەمەس, وسى تەكتەس نەشە ءتۇرلi زاتتاردى كورiپ تاماشالايدى. ەسكi كينوكامەرا, تۇڭعىش فوتواپپارات ۇلگiلەرi, سوعىس كەزiندەگi پاتەفون, العاشقى ەسەپتەۋ ماشينالارىنىڭ تۇرلەرi, كونەدەن كەلە جاتقان شىراعداندار, ەڭ بiرiنشi تەلەديدار, رەپورتەرلiك پورتاتيپتi ترانزيستورلى ماگنيتوفون, تەلەگرافتىق اپپارات جانە ت.ب. قاراساڭ, ءبارi دە قىزىق. ادامنىڭ تۇتىنۋىنا جاراعان تەحنيكالىق جابدىقتار. بiرiنiڭ كولەمi تىم ۇلكەن بولسا, ەكiنشiسi وتە كiشكەنتاي. كوز الدىڭا ءار زاماننىڭ وزىق ۇلگiلەرi سانالعان دۇنيەلەر تiزبەكتەلە بەرەدi.
بiراق بۇل جەردiڭ ەڭ نەگiزگi «قوناعى» – اتس-54 دەكادتى قادامدىق اۆتوماتتاندىرىلعان تەلەفون ستانساسى. 1961 جىلى شىققان بۇل جابدىق كەڭەس وكiمەتi كەزiندەگi دامىعان تەلەفون بايلانىسىن قامتاماسىز ەتكەن. بار قالانىڭ تەلەفوندىق بايلانىسى وسى تەكتەس قوندىرعىنىڭ باسىندا وتىراتىن تەلەفونيستەرمەن تiكەلەي باسقارىلاتىن بولعان. بiر تەلەفوندى كەلەسiسiمەن قوسۋ ءۇشiن دارىلداعان داڭعازا شۋدىڭ استىندا ساعاتتاپ, تاۋلiكتەپ وتىراتىن قىزمەتكەرلەردiڭ جۇمىسى شىنىندا دا وتە اۋىر بولعان-اۋ دەپ تۇيدiك. ۇيدە وتىرىپ ءار ساندى باسقان ادام ەشتەڭە سەزبەگەنi قانداي جاقسى بولعان. ال ول شۋىلدىڭ ءبارi وسى ستانسانىڭ باسىندا وتىرعان تەلەفونيستەردiڭ قۇلاق قۇرىشىن ابدەن-اق قاندىرعان سىڭايلى. زياندى جۇمىستىڭ بiرi تەلەفونيستەردiكi بولعانى ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. بايلانىستى ءوشiرiپ قويۋ ءۇشiن سول تەلەفون نومiرiندەگi ابونەنتكە بەكiتiلگەن كiشكەنتاي بولتتى سۋىرىپ الىپ تاستايدى ەكەن. ونداي جايتتار اقشاسى ۋاقتىلى تولەنبەگەن كەزدەردە دە بولىپ تۇرعان. قازiر تاريح قويناۋىنا سiڭiپ بارا جاتقان ستانسانىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي دامىتىلعان تۇرلەرi شىققانى قۋانتادى.
1943 جىلى شىعارىلعان يندۋكتورلى دالالىق تەلەفون اپپاراتى ادام كوزiنە بiردەن تۇسەدi. شاعىن. باياعى نەمiستەر تۋرالى كوپ كينولاردا كورەتiن شپيونداردىڭ ۇستاپ جۇرەتiن راتسيالارى سياقتى. مىنا بiر مىستان جاسالعان زور اپپارات – قابىرعاعا iلiنەتiن شاحتالىق تەلەفون ەكەن. ءوزi ۇلكەن. ەبەدەيسiز-اق. سىرتىنان قاراساڭ, اس ۇيدەگi ەت تۋراعىشتاي. شاحتەرلارعا توقتىڭ سىمىنان ۇشقىن شىعىپ كەتپەۋ ءۇشiن ارنايى تۇردە وسىنداي مىس تەلەفون جاسالىپتى. ال العاشقى تەلەديداردىڭ ەكرانىنىڭ الدىندا سۋ قۇيا-تىن قوراپشاسى بار. بiر قىزىعى تەلەديداردى قوسقاندا وسى قوراپشاعا سۋ قۇيىپ قويسا, ەكران ۇلعايىپ كەتەدi ەكەن. كوزبەن كورمەگەن سوڭ, بۇل اڭگiمە بiزگە ەرتەگiدەي اسەر ەتتi. العاشقى ۇيالى تەلەفوندار تۇر. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنiنشi جىلدارىندا شىققان «اۋىر كiرپiشتەر» دە بiرەۋگە ارمان, بiرەۋگە قيال-عاجايىپ كورنەكi دۇنيە بولدى-اۋ دەگەن وي كەلدi ساناعا؟! مiنەكەي, ولاردا ەندi مۇراجايدىڭ قۇندىلىقتارىنا اينالىپتى.
تاۋەلسiزدiكپەن بiرگە تەلەفونيستەر ومiرiندە دە ەلەۋلi وزگەرiستەر ورىن الدى. شۋىلداق ستانسالاردىڭ ورنىن كومپيۋتەر باستى. كومپيۋتەر كۇللi الەمدi زاماناۋي جۇيەگە يكەمدەدi. تەلەفون تورابى دا اۆتوماتتاندىرىلدى. بiر تۇيمەمەن, بiر قالانى باسقاراتىن دەڭگەيگە جەتتiك. ونى ايتاسىز, تiپتi سىمسىز جۇيە ساندىق سيپاتقا اۋىسقالى تەلەديداردان كورەم دەگەن كوركەم فيلم مەن قالاعان باعدارلاماڭىزدى سان اينالدىرىپ كورە بەرۋiڭiزگە جاعداي جاسالدى. زامان اعىمى ۇدەگەن سايىن تەلەفون جەلiسi ودان بەتەر دامىپ كەلەدi. قازiرگi تاڭدا تەلەفون مەن ينتەرنەتتi سىمسىز WLL جەلiسi بويىنشا قوستىرۋعا مۇمكiندiك بار. ول مەيلi شاحتا بولسىن, الەمنiڭ ەڭ بيiك نۇكتەسi بولسىن, تەلەفوندى قالتاڭىزعا سالا ءجۇرiپ سويلەسە بەرەسiز. ۋاقىت وتە كەلە بۇگiن بiزگە تاڭداي قاقتىرىپ تۇرعان مۇنداي كەرەمەت جەلiنiڭ دە مۇراجاي مۇراعاتىنا اينالماسىنا كiم كەپiل؟
شىنار ءابIلدا,
سۇلتان سەيiت (فوتو)
