ۇستاز دەگەن ۇلى ۇعىمعا لايىق ەدى…
تۋماق بولسا, ولمەك بار... ولگەندى ەسكە تۇسىرگەندە, ءبىز ولاردىڭ تىرىسىندە ىستەگەن ءىسىن ەسكەرەمىز. سونىڭ ىسىندەي ءىس ىستەپ, سونىڭ ومىرىندەي ءومىر ءسۇرۋدى ىزدەيمىز. سوندىقتان, ولگەندى ەسكە تۇسىرگەندە ونىڭ ىستەرىن ەسكەرۋ – ءبىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى مىندەتىمىز. سماعۇل سادۋاقاسۇلى
بىلتىرعى جىلدىڭ 17 قاڭتارىندا تاڭەرتەڭگىلىك مەزگىلدە ۇيالى تەلەفونىم شىر ەتتى. ءوزىم دە ۇيقىم بۇزىلىپ, ەرتە ويانىپ جاتقان ەدىم. تەلەفون سوعىپ تۇرعان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ بەلدى مۇشەسى ءىنىم امانگەلدى اشيروۆ ەكەن. – ماكە, كەشىرىڭىز, سۋىق حابار ايتقالى تۇرمىن. بۇگىن تاڭعى ساعات التىدا «استانا قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» وتىزباي سۇيىندىكۇلى ومىردەن ءوتىپ كەتتى. بارىمىزگە قادىرلى, اقىلشى اعا بولىپ جۇرگەن ەرەكشە مەيىرىمدى جان ەدى, قايعىرىپ, وزىڭىزگە كوڭىل ايتامىن دەدى.
و, جالعان دۇنيە-اي, وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ءوزىنىڭ ادەتىمەن ۇيگە تەلەفون سوعىپ, قال-جاعدايدى سۇراپ, ءبىراز اڭگىمە قۇرعان ەدىك. ءوزىنىڭ سۇيكىمدى قوڭىر داۋسىمەن اماندىق-ساۋلىق تىلەپ قوشتاسىپ ەدى. سول كۇنگى تىلدەسۋىمىز سوڭعى رەت ەكەنىن كىم سەزگەن؟! امال قانشا… اجال-عاپىل, ونىڭ سىرىن كىم ءبىلىپتى؟
…ارداقتى اعانىڭ ءومىربايانىنا كوز جۇگىرتسەك, ول ءبىر داستان ءتارىزدى جانە جالپى سول كەزدەگى قازاق اۋىلدارىنداعى جاعدايدان ەش ايىرماشىلىعى جوق. جوقشىلىق پەن تارشىلىققا جەتىمدىك تە بىرگە قوسىلعان قيىن زامان ەدى. اكەسى دۇنيەدەن وتكەندە وتىزباي نەبارى بەس جاستا, ال ءىنىسى وتارباي ودان دا كىشى بولاتىن. ول اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالعىن بالالىق شاعى قاراتومار مەن تىڭعىلىقتى اۋىلدارىندا وتكەن. اكەسىز قالعان بالالارىن ەشكىمنەن كەم قىلمايمىن دەگەن اناسى راحيلا قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا تىرىستى. سول كەزدىڭ اۋىر جاعدايىنا بايلانىستى راحيلا اپاي تۇڭعىشى قاسەندى قىزىلجار قالاسىنداعى بالالار ۇيىنە تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولدى.
بالا وتىزبايدىڭ مەكتەپتە وقىپ, ءوسىپ-جەتىلۋى وتان سوعىسىنىڭ سۇراپىل جىلدارىنا تۇسپا-تۇس كەلدى. سوعىس وتىزبايدى ەرتە ەسەيتتى. اۋىل بالالارىمەن بىرگە سوعىسقا اتتانعان ازاماتتاردىڭ ورنىن باسىپ ەگىن وردى, ءشوپ شاپتى. نە كەرەك, سول كەزدەگى كولحوزدىڭ بارلىق ناۋقاندىق جۇمىستارىنىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن اۋىلداستارىمەن بىرگە ءبولىسىپ, جەڭىستى جاقىنداتۋعا قولدان كەلگەن ۇلەستەرىن اياماي قوستى.
وسىنداي اۋىر جۇمىستى اتقارا ءجۇرىپ, مەكتەپتە وقيتىن سول كەزدىڭ بالالارى ساباقتان ءبىر قول ۇزبەيتىن. اسىرەسە, بالا وتىزباي زەرەكتىگىن تانىتىپ, ساباقتى وتە جاقسى دەگەن باعامەن وقىدى. ءبىر سىنىپتان ەكىنشى سىنىپقا كوشەردە, ونىڭ ۇلگەرىمىن مۇعالىمدەرى باسقالارعا ۇلگى ەتەتىن.
وتىزباي سۇيىندىكۇلى ديرەكتور بولعان جىلدارى وسى وقۋ ورنىنىڭ جاڭا كەشەندى عيماراتىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. 576 ورىندىق ەكى ستۋدەنتتىك جاتاحانا جانە 1200 ورىندىق وقۋ كورپۋسى سالىندى. ماتەريالدىق بازانى دامىتۋ جونىنەن كوللەدج رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا ءبىرىنشى ورىن, ال وداق بويىنشا ەكىنشى ورىن الدى. ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ كەزەڭىندە وتەكەڭ باسقارعان پەداگوگيكالىق ۇجىم بۇل شاراعا بەلسەنە قاتىستى. جالپى وتەكەڭنىڭ وسى ءبىلىم ورداسىندا قالدىرعان ءىزى ەرەكشە
سوعىستىڭ ءۇشىنشى قىسى تىم قاتتى بولدى. اقىرعان اياز بەن اق تۇتەك بورانى كەزەك الماسىپ, شارۋا ادامىنىڭ ەڭسەسىن ءبىر كوتەرتپەدى. بۇل كەزدە وتىزباي قىزىل تۋ اتىنداعى كولحوز ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ سەگىزىنشى سىنىبىندا وقيتىن. وتىزبايلار تۇراتىن تىڭعىلىقتى اۋىلى كولحوز ورتالىعىنان بەس-التى شاقىرىم قاشىقتىقتا بولاتىن. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا بالالاردىڭ ەكى ورتادا جاياۋ قاتىناۋى قيامەت ەدى. بىراق سوعان قاراماستان, ولار ساباقتان كەشىگىپ نەمەسە كەلمەي قالۋدى بىلمەيتىن.
ءبىر كۇنى ساباقتان كەيىن وتىزبايدى مەكتەپ ديرەكتورى نۇرتازا شوشانوۆ شاقىرتتى. وقۋشىلاردىڭ بۇل ۇستاز اعايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەرەكشە ەدى. ومىردەن كورگەن-تۇيگەنى مول نۇرتازا اعاي بىرەۋگە داۋىس كوتەرىپ, ۇرسۋدى بىلمەيتىن. بىراق ول كىسىنىڭ بەرگەن تاپسىرمالارىن وقۋشىلار تۇگىلى, باسقا مۇعالىمدەر بۇلجىتپاي ورىندايتىن. ۇزاق جىلدارعى ءمىنسىز اتقارعان ۇستازدىق ەڭبەگى ەسكەرىلىپ, نۇرتازا شوشانوۆ اعاي وبلىس مۇعالىمدەرى اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ, لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
وتىزباي كەلسە, مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ بولمەسىندە كولحوز باسقارماسىنىڭ توراعاسى دا وتىر ەكەن. ءسوزدى بىردەن نۇرتازا اعاي باستادى.
– وتىزباي, مەكتەپتەگى ۇزدىك وقۋشى رەتىندە ساعان ءبىر جاۋاپتى مىندەت جۇكتەگەلى وتىرمىز. تىڭعىلىقتى اۋىلىنداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ جابۋلى تۇرعانىن بىلەرسىڭ. ءدال قازىرگى كەزدە اۋىل بالالارىن وقىتاتىن كوزى قاراقتى مۇعالىم تابۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سوندىقتان تۇسكە دەيىن وسىندا ساباعىڭدى وقىساڭ, تۇستەن كەيىن اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپتە بالا وقىتساڭ. جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى اراسىنان سەنى تاڭداۋىمنىڭ سەبەبى بىرىنشىدەن, ساباق ۇلگەرىمىڭ ۇزدىك بولسا, ەكىنشىدەن, قاي ءبىر ءىستى بولماسىن سەن تياناقتى اتقارۋىمەن كوزگە ءتۇستىڭ. ساباق بەرەتىن مۇعالىم تابىلىپ جاتسا, ونى دا كورە جاتارمىز, – دەپ نۇرتازا اعاي ءسوزىن اياقتادى. كۇتپەگەن جەردەن مۇنداي ەكى بىردەي اعايلاردىڭ تاپسىرماسىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي, قيپالاقتاپ قالعان وتىزبايدىڭ ويىن كولحوز باسقارما توراعاسى ءبولىپ:
– بريگاديرگە ءوزىم ايتامىن. وتىن ءبولىپ, مەكتەپتى جىلىتىپ قويسىن. ەرتەڭنەن باستاپ ىسكە كىرىس, قاراعىم, – دەپ باسقارما باستىعى كيىنە باستادى.
وسى ءبىر كورىنىستى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ قاراسام, سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى ەلدى باسقارىپ جۇرگەن اعايلاردىڭ تىكەلەي وزدەرىنە قاراستى جانە جاۋاپتى شارۋانى ءبىر ءسات ىسىرىپ تاستاپ, اۋىل بالالارىنىڭ وقۋلارىن ۇزبەي جالعاستىرۋلارىنا مۇمكىندىك تۋدىرۋلارى شىن مانىندە ۇلتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ەرلىگى دەپ باعالاۋعا تۇرارلىق مىسال دەر ەدىم.
ەرتەڭىندە ورتالىقتاعى وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەن وتىزباي كوپتەن بەرى جابىق قالعان اۋىلداعى مەكتەپ ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشتى. العاشقى كۇنى جينالعان التى بالاعا باستاۋىش سىنىپ باعدارلاماسى بويىنشا ءدارىس بەرۋگە كىرىستى. ءسويتىپ ون ءتورت جاسقا قاراعان وتىزبايدىڭ العاشقى ۇستازدىق جولى وسىلايشا باستالدى. سول سۇراپىل سوعىستىڭ وكپەك جەلى وكپەنى قىسقان قىتىمىر قىسىندا قولعا العان وسىناۋ ۇستازدىق ماماندىقتىڭ جارتى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ, بارلىق سانالى عۇمىرىنىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعىنا اينالاتىنىن سول ساتتە ەسەيىپ قالعان وتىزباي سەزگەن جوق ەدى.
1947 جىلى اقمولا قالاسىنداعى ستالين اتىنداعى ورتا مەكتەپتى ويداعىداي تامامداعان وتىزباي سۇيىندىكۇلى جوعارى وقۋ ورنىنا بىردەن بارماي, تۋعان اۋىلى تىڭعىلىققا كەلىپ, مۇعالىم بولىپ ىستەۋدى ۇيعاردى. ونداعى ماقساتى – شىن مانىندە وسى مارتەبەلى ماماندىقتى تاڭداۋى دۇرىس ەكەنىنە ءوزىنىڭ دە, اناسىنىڭ دا كوزىن جەتكىزۋ ەدى.
كەلەسى جىلى جازدا اناسىنىڭ اق باتاسىن الىپ, ارمان جەتەگىمەن رەسپۋبليكا استاناسى الماتىعا اتتاندى. كەيبىرەۋلەر سياقتى ۇلكەن قالاداعى كوپ وقۋ ورىندارىن جاعالاپ, ماماندىق تاڭداۋ ويىندا دا بولعان جوق. ول ءوزىنىڭ ومىرلىك جولىن, ماڭگىلىك ماماندىعىن ون ءتورت جاسىندا-اق قالاپ العان ەدى. الماتىعا كەلىسىمەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە قۇجاتتارىن تاپسىردى.
ۋنيۆەرسيتەتتى ويداعىداي تامامداعان 1953 جىلى تاڭداۋىنىڭ بەرىك ەكەندىگىن تاعى دالەلدەدى. بىردەن ۋنيۆەرسيتەت جولداماسىمەن اقمولا قالاسىنداعى جامبىل اتىنداعى №4 ورتا مەكتەپكە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ ورنالاستى. ءۇش جىل قاتارىنان العان جوعارى ءبىلىمىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىپ, وسى ءىرى دە ىرگەلى مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپتارىنا ءدارىس بەردى.
1972 جىلدان باستاپ وتەكەڭ ادىلبەك مايكوتوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەگە باسشىلىققا كەلدى. سودان بەرى وتىز جىلدان ارتىق ۋاقىت ارتتا قالدى. سول كەزدەگى ۋچيليششە قازىر گۋمانيتارلىق كوللەدج بولىپ اتالادى. وقۋ مەكەمەسىنىڭ اتى وزگەرگەنىمەن, وتەكەڭ قالىپتاستىرعان ءبىلىم بەرۋ مەن ونى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋ ءداستۇرى سول وتەكەڭ باسشىلىق جاساعان قالپىنان وزگەرمەگەن. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە شاكىرتتەردىڭ سانى ەكى مىڭعا جەتكەن كەزدەرى بولدى. وداق بويىنشا ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جاعىنان ءۇشىنشى ورىنعا كوتەرىلىپ, پەداگوگتار دايارلاۋداعى ەڭبەكتەرى ۇزدىك باعالاندى. قازىرگى كەزدە وسى وقۋ ورنىنان قانات قاققان شاكىرتتەردىڭ الدى عىلىم دوكتورى, پروفەسسور دارەجەسىنە جەتتى.
وتىزباي سۇيىندىكۇلى ديرەكتور بولعان جىلدارى وسى وقۋ ورنىنىڭ جاڭا كەشەندى عيماراتىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. 576 ورىندىق ەكى ستۋدەنتتىك جاتاقحانا جانە 1200 ورىندىق وقۋ كورپۋسى سالىندى. ماتەريالدىق بازانى دامىتۋ جونىنەن كوللەدج رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا ءبىرىنشى ورىن, ال وداق بويىنشا ەكىنشى ورىن الدى. ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ كەزەڭىندە وتەكەڭ باسقارعان پەداگوگيكالىق ۇجىم بۇل شاراعا بەلسەنە قاتىستى. جالپى وتەكەڭنىڭ وسى ءبىلىم ورداسىندا قالدىرعان ءىزى ەرەكشە. وتىزباي سۇيىندىكۇلىنىڭ ۇزاق جىلدارعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇزدىك ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ شەشىمىمەن گۋمانيتارلىق كوللەدجدە «رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن مۇعالىم وتىزباي سۇيىندىكوۆتىڭ» كابينەتى اشىلدى. ەڭبەگىنە قاراي – ونبەگى دەمەكشى, ۇزاق جىلدارعى جەمىستى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ, وردەن-مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى. استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىندە وتەكەڭمەن بىرگە وتكىزگەن جىلدارى ۇستاز اعامىزدىڭ وزىنە بەرىلگەن تاپسىرمانى ءاردايىم ءمىنسىز ورىندايتىن, ءوز ءىسىنىڭ كانىگى مامانى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. مىنەزى جىبەكتەي, ءسوزى جۇپ-جۇمساق. ەشكىمنىڭ بەتىنە كەلىپ اۋىر ءسوز ايتپايتىن-دى, ءوزى دە جايدارى ءارى سابىرلى, بيازى قالپىندا جۇرەتىن, بوستەكى ءسوز, وسەك-اياڭنان بويىن اۋلاق ۇستايتىن اسىل اعام ەدى. سوڭعى كەزگە دەيىن وتەكەڭدى اعا دەۋشى ەدىم. ءبىر كۇنى اعامنىڭ قال-جاعدايىن بىلەيىن دەپ ۇيىنە تەلەفون شالدىم. تەلەفون تۇتقاسىن كوتەرگەن سۆەتلانا جەڭگەمنەن: «وتىزباي اعام ۇيدە مە ەكەن؟» دەگەن سۇراعىما: «مەيرام, وتەكەڭ ساعان اعا ەمەس, جەزدە بولادى, ال مەن باياناۋىلدان ەكەنىمدى ءبىلىپ ءجۇر» دەپ اپام ماعان «مات» قويماسى بارما؟! سويتسەم, تالاي ۋاقىتتان بەرى مەنىڭ قاي جاقتان ەكەنىمدى ءبىلىپ جۇرسە دە, وتەكەڭ بىردە-ءبىر رەت ماعان «بالدىز» بولاسىڭ دەپ ايتقان جوق. وسى ءبىر مىسالدىڭ ءوزى – وتەكەڭنىڭ سىپايلىعى, سويلەۋ مادەنيەتى, ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى, وزگە كىسىگە قۇرمەتى, جولداس-جوراعا وتە ىستىق ىقىلاسپەن, ىلتيپاتپەن قاراۋى بايقاعان ادامدى تاڭعالدىراتىنى ءسوزسىز.
وتەكەڭ ۇستاز دەگەن ۇلى ۇعىمعا لايىق عۇمىر كەشتى. جارتى عاسىردان ارتىق ومىردەن ءسۇيىپ العان اسىل جارى سۆەتلانا نۇرىمقىزى اپام ەكەۋى ءتورت پەرزەنت تاربيەلەپ ءوسىردى. ولاردىڭ ءبارى ومىردەن ءوز جولدارىن تاۋىپ, جوعارى ءبىلىمدى مامان اتاندى. سول بالالارىنان كورگەن نەمەرە-جيەندەرىن تاربيەلەپ, سولاردىڭ قىزىعىن كورىپ, وتەكەڭ ماساتتانىپ ءجۇرۋشى ەدى. اتتەڭ…
وتەكەڭنىڭ جارقىن بەينەسى, ۇستازدىق مۇراسى ءاردايىم ۇرپاق جادىندا ساقتالادى. اسىل اعامنىڭ, جىبەكتەي مىنەزدى جاننىڭ الدى جارىق, جاتقان جەرى جايلى, يمانى جولداس بولسىن دەيمىن!
مەيرام بايعازين, «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى
ءجۋرناليسى», استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
