وسىدان ءۇش جىل بۇرىن, داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ عاسىرلىق مەرەيتويى تۇسىندا تابيعاتى اسەم قارقارالى ولكەسىنە جولىمىز ءتۇستى. سول كەزدە 1851 جىلى قۇنانباي قاجى سالدىرعان مەشىتتى, اباي اكەسىمەن بىرگە تۇسكەن تاتار ساۋداگەرىنىڭ ءۇيىن كوزىمىز كوردى. بيىل جاز ورتاسىندا ويلاماعان جەردەن ابايدىڭ كىندىك قانى تامىپ, دامىل تاپقان وڭىرگە ساپارلادىق. ونداي مۇمكىندىكتى ۇلى دانىشپاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن قازاققا جەتكىزە ءتۇسۋدى ماقسۇت تۇتقان استانا قالاسىنداعى جالعىز «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعى, «التىن قىران» حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورى جانە ءبىزدى وسى ساپارعا اتتاندىرعان ءوزىمىزدىڭ گازەت رەداكتسياسى تۋدىردى.
مەككەگە بارعانداي بولدىق
«مەككەگە جول شەككەن مۇسىلماندا قاعباعا تاۋاپ ەتۋدەن باسقا قانداي مۇرات بار – ابايدى قادىر تۇتقان قازاقتا جيدەباي توپىراعىن باسۋدان بوتەن قانداي تىلەك بولۋى مۇمكىن؟!» بەلگىلى جۋرناليست-جازۋشى جانات ەلشىبەكتىڭ «ۋاقىت-سىناپ» كىتابىندا مۇحتار ماعاۋين ايتتى دەگەن وسىنداي جولدار كەزدەسەدى. بىرنەشە جىلداردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان «ۇلىلار مەكەنىنە ساياحات» باعدارلاماسىمەن جولعا شىققان وتىز شاقتى ادامدا قانشا ارمان-تىلەك بولسا, سونىڭ ۇلكەنى وسى ساپار بارىسىندا ورىندالدى.
استانادان شىعىپ, سەمەيدى بەتكە العان اقىنداردىڭ, ۇستازداردىڭ, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ, «اباي وقۋلارى» بايقاۋى جۇلدەگەرلەرىنىڭ جانە ابايدى قاستەر تۇتار جۇرتتىڭ اۋزىندا – اباي. جولباسشى – «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الماحان مۇحامەتقاليقىزى شىققان كولىگىمىزدىڭ شوپىرلارىنا ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىن قويدىرىپ, دانامىزدىڭ جۇرەگىنە بويلاۋىمىزعا ودان سايىن ەڭبەكتەنە تۇسۋدە. ءوزى دە جول بويى بىلگەن, كوڭىلىنە تۇيگەن مالىمەتتەرمەن بولىسۋدە. جانىمىزداعى جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجاي-ۇيىندە ءبىرتالاي جىل قىزمەت اتقارعان قايىرجان كۇزەمباەۆ تا ابايعا قاتىستى اڭگىمەنى ايتىپ كەلەدى. ودان ءسال الىسىراق وتىرعان ءبىز ءبىر ءسوزىن ەستىپ, ءبىر ءسوزىن ەستىمەي كەلەمىز. قايىرجان اعامىزدىڭ ءدال قاسىنا وتىرىپ, بۇكىل اڭگىمەسىن اپ-انىق ەستىپ كەلە جاتقان جاس قالامگەر الماز مىرزاحمەتكە قىزىعا قارايمىز…
ەرەيمەنتاۋ باسىنداعى ءححى عاسىر ءۇنى
مىنە, قازاق ءان ونەرىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلى باسىنا بۇركىت ۇستاپ شىعىپ جۇرگەن, تاعدىرىنىڭ قيىن جىلدارى «كوزىمە ءبىر كورىنشى, ەرەيمەنتاۋ» دەپ ارمانداعان جەرگە دە كەلدىك. الماحان اپاي وسى ولكە اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىستى اڭىزدى ءتىرىلتىپ, «ات ەرىمەن قاشقان جەر» دەگەندى ۇقتىردى. وسى ءوڭىر جايلى: «…ۇلىلىعى – دانتە جازعان داستانداي. جىلىلىعى – كارى انانى اياۋداي, سۇلۋلىعى – رەپين جاققان بوياۋداي. اسپان بيىك – اسەت ايتقان ءان سىندى…» دەگەن قازاق ولەڭىنىڭ جارىق جۇلدىزى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ جىر جولدارى دا كوكىرەگىمىزدە جاڭعىرادى. وسىنداي جەرگە كەلگەندە ءححى عاسىر ءۇنىن نەگە ەستىرتپەسكە؟! ساپارعا بىرگە شىققان اقىندار اسىلزات ارىستانبەك پەن ولجاس ساندىبەككە ولەڭ وقىتتىق.
قۇلاققاعىس
كەرەكۋ وڭىرىندەگى كەزدەسۋ
سەمەيگە جەتكەنىمىزشە ۇزاقتاۋ ايالداعان جەرىمىز – پاۆلودار قالاسى بولدى. اتاۋى «مەن – قازاقپىن» دەيتىن ادامنىڭ شامىنا تيەتىن وسى شاھاردا اياق سۋىتىپ, تۇسكى اسىمىزدى ىشكەننەن كەيىن گ. پوتانين اتىنداعى پاۆلودار وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا باس سۇقتىق. بۇل 1899 جىلى سالىنعان عيمارات باستاپقىدا كوپەس ا. دەروۆتىڭ ساۋدا ءۇيى بولىپ, كەيىننەن وسى قالاداعى پوشتا-تەلەگراف كەڭسەسىنە اينالعان. وسىنداعى جادىگەرلەردەن ءىح-ءحى عاسىرلارداعى قيماق جاۋىنگەرى مەن مايرا ۋاليقىزىنىڭ مۇسىندەرى, «شاكەن ايمانوۆتىڭ ساحنالىق كيىمى» دەگەن انىقتاماسى بار شاپان مەن بورىك (قازاق كينوسىنىڭ ساڭلاعى وسى كيىمدى «الدار كوسە» فيلمىندە قولدانعان شىعار دەپ توپشىلادىق), «ابىلاي حاننىڭ ورداسى» ينستالياتسياسى ءبىزدى ەرەكشە قىزىقتىردى.
تاعى ءبىر كوڭىل قويعانىمىز – تاققا جايعاسقان حاننىڭ الدىندا قولىنا دومبىرا قوندىرىلعان ءمۇسىن. ءبىزدى مۇراجايمەن تانىستىرىپ جۇرگەن گيدتىڭ ايتۋىنشا, بۇل – بۇقار جىراۋدىڭ بەينەسى رەتىندە ويلاستىرىلعان.
كوڭىلىمىز نەگە قۇلازىدى؟
پاۆلوداردان شىعىپ, شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا ىلىككەننەن كەيىن ءبىر كورىنىس شالقىپ كەلە جاتقان كوڭىلىمىزدى قۇلازىتىپ جىبەردى. قازاققا اباي سەكىلدى ۇلىلاردى بەرگەن ولكە قاراعايلى قالىڭ ورمانىمەن دە ايگىلى. باسقا جەرىنە قايدام, پاۆلودار مەن سەمەي اراسىنداعى ورمانعا ورتتەن مول زارداپ كەلىپتى. تابيعات اپاتى ما, الدە ادەيى ورتەلگەن بە, ءبىلىپ بولمايسىڭ, ايتەۋىر جول بويىنداعى ءبىرتالاي شاقىرىم جەردى اعاشتىڭ تۇقىلدارى الىپ جاتسا, كەيبىر جەر مۇلدە تاقىرعا اينالىپتى. وسى ارالىقتاعى كۇرە جول دا جولاۋشىنىڭ كوڭىلىن تولتىرمايدى. ول جايلى تاعى ءبىر ساپارلاسىمىز – اتىنا زاتى ساي, قازاق ادەبيەتى دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ازامات شوقشين قايتار جولدا: «جولدىڭ جاقسارعانىنان سەمەيدەن الىستاعانىڭدى بىلەسىڭ» دەپ تاماشا ايتتى.
سەمەي مەن جيدەبايدىڭ اراسىنداعى جول دا جولاۋشىنى ءبىراز ابىگەرگە سالادى. ەكىنشى كۇنى سەمەيدەن ابايدىڭ ماڭگىلىك مەكەنىنە اينالعان جەرىنە شىققانىمىزدا وعان كوز جەتكىزدىك. «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى ەسىڭىزدە بولار – 13 جاسار اباي سەمەيدەگى وقۋىنان اۋىلىنا قايتىپ كەلەدى… تۋرا سول جولمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. ايىرماشىلىعى – استىمىزدا قازىرگى زامان كولىگى. الماحان مۇحامەتقاليقىزى دا «ابايدىڭ سوقتىقپالى, سوقپاقسىز جولىمەن كەلە جاتىرمىز» دەپ ونى ەسىمىزگە سالىپ قويىپ, جەر اتتارىمەن تانىستىرىپ كەلەدى. ونىڭ ءسوزىن سەمەيدە جانىمىزعا قوسىلعان ابايتانۋشى اسان وماروۆ پەن قايىرجان كۇزەمباەۆ تولىقتىرۋدا. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماسىن وقىعاندار جەر اتاۋلارىن ەسكە تۇسىرۋدە.
قورعانسىز قالعان عازيزا قايدا جەرلەنگەن؟
مىنە, بالا ابايدى ەرتىپ كەلە جاتقان ادامدار توقتايتىن شاعىل… الىستان «قورعانسىزدىڭ كۇنى» شىعارماسىندا ايتىلاتىن, سارىارقانىڭ سوڭعى جوتاسى سانالاتىن, ۇزىندىعى 12 شاقىرىم ارقالىق تاۋىنىڭ سۇلباسى كورىنەدى. ابايدىڭ عاشىعى سالتاناتتىڭ اۋىلى – بالتاتاراقتىڭ تۇسىنان وتتىك. ءارى قاراي كۇشىكباي كەزەڭى. جولباسشىلارىمىزدىڭ ايتۋىنشا, بۇل جەردە ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى كوكباي جاناتايۇلى 1925 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. كۇشىكبايدىڭ وزىنە كەلسەك, ول ءحVىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ءومىر سۇرگەن. باتىرلىعىمەن اتى شىعىپ, 21 جاسىندا شەشەكتەن قايتىس بولعان. كەسەنەسى دە سول ماڭدا. تاياۋ جەردە سۋى شيپالى, باتىردىڭ اتىمەن اتالاتىن بۇلاق تا بار ەكەن. ونىڭ سۋىن ءىشىپ, ءشولىمىزدى باستىق.
اقان بولىستىڭ قورلىعىنا شىداماي, اكەسىنىڭ بەيىتىنە جۇگىرىپ, ءۇسىپ ولگەن عازيزانىڭ جاتقان ورنىن دا كورىپ, تەبىرەندىك. بۇل جەرگە ەسكەرتكىش ورناتىلىپ, وعان: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» حيكاياتىنىڭ باس كەيىپكەرى عازيزا. 2013 جىل. ءساۋىردىڭ 13 جۇلدىزى» دەگەن سوزدەر جازىلىپتى. زيراتپەن اۋىل ورنىنىڭ اراسى 500 مەتردەي. اۋىل ەكەنىن بىلدىرەتىن كۇلتوكپە بار.
اقانعا لاعىنەت ايتقىزار وسى وقيعا 1914 جىلدىڭ قىسىندا ورىن الىپتى. ءىزى سۋىماي جاتىپ جاس مۇحتاردىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. ارادا بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن جازۋشى ونى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 1921 جىلعى №3-4 ساندارىنا «ارعىن» دەگەن بۇركەنشەك اتپەن باستىرادى جانە 1922 جىلى ورىنبوردان كىتاپ ەتىپ شىعارادى.
كيەلى جەرلەرمەن جۇرگەندە
ەرالى جازىعىنىڭ تۇسىنان دا وتتىك. جيدەبايدان شامامەن 75-80 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان بۇل جەر كەڭگىرباي ءبيدىڭ ۇلىنىڭ اتىمەن اتالادى. ەرالىنىڭ مولاسى دا سول تۇستا. اسان وماروۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل جانىنان بەت سيپاماي وتپەۋگە بولمايتىن كيەلى جەر. مۇسىلمانشىلىق ءراسىمدى جاساماي وتكەن تالاي كولىك يەلەرى وسى تۇسقا كەلگەندە وپىق جەگەن كورىنەدى.
ەڭلىك – كەبەك… وسى وقيعاعا شاكارىمنىڭ «جولسىز جازا» داستانى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ پەساسى ارقىلى قانىقپىز. رۋارالىق تارتىستىڭ كەسىرىنەن قوس عاشىق جازاعا تارتىلىپ, ات قۇيرىعىنا بايلانىپ, سۇيرەتىلەدى. ولاردىڭ شاشىلىپ كەتىپ, تابىلعان سۇيەكتەرىن جاناشىر ەل جيناپ الىپ, ءبىر زيراتقا جەرلەيدى. زيرات ورنىنداعى ەسكەرتكىشكە: «كوپ جاساماي, كوك ورعان جاراسى ۇلكەن جاس ءولىم» دەگەن ابايدىڭ ءدىلدادان تۋعان ۇلى اكىمباي قايتىس بولعاندا جازعان ولەڭ جولدارى قاشالعان.
اقشوقىداعى قورىم
قۇنانباي جاتقان اقشوقىعا دا جەتىپ, دۇعا باعىشتادىق. بۇل جەردە ابايدىڭ اكەسىمەن قاتار اعاسى تاكەجان, ءىنىسى ىسقاق, بالالارى ءابىش پەن ماعاۋيا, نەمەرەلەرى جاعىپار, كاميلا, بيىل دۇنيەدەن وتكەن يشاعى جاعىپارقىزى, جالپى العاندا قۇنانباي اۋلەتىنەن 17 ادام دامىل تاپقان. اباي وسىندا 15 جاسىندا كەلىپ, 30 جىلداي ءومىر ءسۇرىپ, كوپتەگەن شىعارمالارىن تۋدىرعان. اسان وماروۆتىڭ پايىمداۋىنشا, قۇنانباي 1885 جىلى دۇنيەدەن وتسە, سول جىلدان اكەسىنىڭ رۋحى ابايعا قونىپ, شىعارماشىلىق قۋاتى ارتا تۇسەدى. ءيا, اباي ولەڭدى قىرىق جاستان كەيىن جازا باستاعان دەگەن ءسوز دە بار جۇرتىمىزدا. ودان حابار بەرەتىن ابايدىڭ ءوزىنىڭ «سورلى كوكباي جىلايدى, جىلايدى دا جىرلايدى» دەگەن جولدارى دا ەسىمىزدە.
وسىناۋ تاريحي دا, قاستەرلى ورىنعا اپاراتىن جولدىڭ جايىن دا قاۋزاي كەتسەك. جول دەپ ايتۋعا كەلمەيدى – گرەيدەر. تاس توسەلەتىن كۇنى كەلەر مە ەكەن وعان؟.. وسىنداي ويمەن اباي مەن ايگەرىمدى تانىستىرعان, جيدەبايدان 35 شاقىرىمدىق قاشىقتىقتا جاتقان شىلىكتى كەزەڭىنەن دە وتتىك.
جەر كىندىگى – جيدەبايدا
دىتتەگەن ورىنىمىز – جيدەبايعا كەلگەنىمىزدە الدىمىزدان رەسپۋبليكالىق «اباي» قورىنىڭ ديرەكتورى بالتابەك ەرسالىمۇلى شىقتى. بەينەسى ابايعا كەلەتىن ول كىسى دانىشپانىمىزعا جيەن ەكەن. سول جەرگە قاراۋىل سەلوسىنىڭ اكىمى قۇسىمان بەرلەشەۆ تە جەتتى. ول دا ابايعا جات ەمەس بولىپ شىقتى – تاكەجاننىڭ ۇرپاعى. قاراۋىلدىڭ ماڭايىندا قۇنانباي تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرۋگە دايىندىق ءجۇرىپ جاتقانىن سونىڭ اۋزىنان ەستىدىك. وسىعان قۋاندىق. راسىمەن, مۇحتار اۋەزوۆ جازعانداي ەمەس, باسقا, ناعىز قۇنانبايدى تانۋ كەرەك جۇرت. ايتپەسە, ابايدىڭ اكەسى جايلى حالىقتان وڭ پىكىر ەستۋ قازىر دە قيىن. «اباي جولىن» جازعان جازۋشى دا يدەولوگيانىڭ كەسىرىنەن جاڭساقتىققا بارعانىن ءبىلدى. ونىڭ قۇنانباي بەيىتىنە بارىپ: «قاجى اعا, كەشىرىم ەت, اباي ءۇشىن ءسىزدى قۇرباندىققا شالدىم» دەپ ارىلعانىن دا ەستىگەنىمىز بار. ەندەشە, قۇنانبايدى جاقسى, دۇرىس جاعىنان كورسەتەتىن وسى فيلم بولۋى كەرەك. اسان وماروۆ تا قاراۋىل اكىمىنە جاقىندا شىققان «اباي: اشىلماي كەلگەن قىرلارى» كىتابىن تاپسىرىپ جاتىپ, سونى مەڭزەدى. «وسى كىتاپتى كينو اۆتورلارىنا اپارىپ بەر» دەدى ول.
جولباسشىلارىمىز ەل ادامدارىنا بازىنالارىن دا جەتكىزدى. اسىرەسە, الماحان اپايدىڭ ءسوزى سۇيەكتەن وتەردەي بولدى. شىنىمەن, «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعى بولماسا, وسى ساپار بارىسىندا, الدىنداعى ساپارلار كەزىندە دە تالاي ادامنىڭ ۇلى مەكەنگە جولى ءتۇسۋى نەعايبىل ەدى. ول كىسى وسىنى ۇيىمداستىرامىن دەپ ءبىراز مەكەمەلەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىردى, حات تا جازدى. الايدا, «التىن قىران» حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى يسلامبەك سالجانوۆتان باسقا سەلت ەتكەن جان بولعان جوق. ول قوماقتى قارجى ءبولىپ, وسى ساپارعا مۇمكىندىك تۋدىردى. ساپاردىڭ دۇرىس ءوتۋى ءۇشىن جانىمىزعا قور قىزمەتكەرى, اقىن-اۋدارماشى داۋرەن بەرىكقاجىۇلىن دا قوسىپ جىبەردى. الدىن الا ايتايىق, ساياحاتىمىز ءساتتى ءوتتى. وسىعان داۋرەننىڭ دە از ۇلەس قوسپاعانىن ايتۋعا ءتيىستىمىز. «ەل ىشىنەن يسلامبەكتەيىن ازاماتتار نەگە شىقپايدى؟» دەپ اشىندى ساپاردى ۇيىمداستىرۋشى. الماحان اپاي تاعى دا جۇمەكەنمەن ۇندەسكەندەي: «زامانعا قاراپ, ابايدى ايايمىن. ابايعا قاراپ, ءوزىمدى ايايمىن»…
جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجاي-ءۇيىن بوساعادان بىزگە تانىستىرا باستاعان گۇلسارا قۇسايىنوۆا ءوز ءىسىنىڭ ناعىز مامانى ەكەنىن كورسەتتى. الدىمەن ابايدىڭ بەسىنشى اتاسى ولجايدان باستالاتىن شەجىرەنى تاراتىپ بەردى. مۇراجايداعى ءار زات جايلى قولىمەن قويعانداي ايتىپ بەردى. ءدىلدانىڭ تۇس كەستەسى توركىنىنەن كەلگەنىن, اسەم اشەكەيلەنگەن ەرتوقىم ابايدىڭ ايگەرىمگە تارتقان سىيلىعى ەكەنىن بىلدىك. ءىلىنىپ تۇرعان ءۇش اۋىزدى مىلتىق ابايعا 1890 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور بارون تاۋبەنىڭ تارتۋى بولىپ شىقتى. دانىشپانىمىزدىڭ دويبى مەن توعىزقۇمالاعىن دا كوردىك. ودان بولەك, اعاش ەسەپشوتىن, سەيفىن ء(وزى سەكرەتەر دەپ اتاعان), ءمۇيىز شاقشاسىن, ءىرى ادام بولعانىن ايعاقتايتىن قايىس بەلدىگىن, پروتەز ءتىسىن دە قىزىعا تاماشالادىق. پروتەز ءتىسى امەڭگەرلىكپەن العان ەركەجاندا, ودان كەيىن كەلىنى كاماليانىڭ قولىندا بولىپ, كەيىنگىسى ونى 1941 جىلى مۇراجايعا تاپسىرعان.
مۇراجايدان شىعىپ, اباي جاتقان كەسەنەگە بەت الدىق. ودان ءسال بەرىرەكتە قۇنانباي اۋىلىنىڭ بالالارىن وقىتقان عابيتحان مولدانىڭ, وسپان ءۇيىنىڭ جالشىسى شاۋكەمبايدىڭ زيراتتارىنا كەز بولدىق. ابايدىڭ وزىنە دە ءدارىس بەرگەن ۇلتى تاتار مولدا ونىڭ العىرلىعىن سول كەزدە بايقايدى. سودان سوڭ قۇنانبايعا: «مىرزا, مىنا اباي – دانا جىگىت. شاھارعا وقۋعا جىبەرسەڭىز نە ءياتادى. حۇدانداۋي, حاكىم-حازىرەتتەر الدىن كورسە – بەك دۇرىس» دەيدى. وسىنداي مالىمەتكە اسان وماروۆتىڭ الدىندا ايتىلعان كىتابىندا جولىقتىق. وسىدان كەيىن قۇنانباي ابايدى سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە بەرگەن سياقتى. اباي دۇنيەدەن وتكەندە جانازاسىن شىعارعان دا وسى عابيتحان كورىنەدى.
شاۋكەمبايعا كەلسەك, قايىرجان كۇزەمباەۆتىڭ ايتۋىنشا, ابايعا شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋگە وسى كىسى ۇيرەتىپتى. كەرەك كەزدە قاتتى ءسوز ايتقاننان دا تايىنباعان. بۇل قۇنانباي اۋلەتىنە وسى ەكى ادام سىيلى بولعانىن ايعاقتايدى.
ابايدىڭ اجەسى زەرە مەن اناسى ۇلجاننىڭ, اعاسى – شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردىنىڭ مولالارى دا وسى جيدەبايدا ەكەن. ابايدىڭ تاربيەسىنە ۇلەس قوسقان جاندار ءبىراز جاساعان ەكەن. قۇلپىتاستاعى جازۋلارعا سەنسەك, زەرە – 88 جاسىندا, ۇلجان – 77-گە كەلىپ و دۇنيەلىك بولىپتى. وسىعان كەرىسىنشە قۇدايبەردىنىڭ پەشەنەسىنە 37-اق جاس جازىلىپتى.
ۇشى ءسۇيىر اقشاڭقان ەكى كەسەنەنىڭ بىرىندە ءىنىسى وسپاندى باۋىرىنا الىپ اباي, ەكىنشىسىندە شاكارىم مەن ونىڭ ۇلى احات جاتىر.وسىلارعا اپارار جولدىڭ ورتاسىندا امفيتەاتر ورنالاسقان. بۇل ورىندا جىل سايىن جەر جەردەن جينالعان «اباي وقۋلارىنىڭ» جەڭىمپازدارى ولەڭ وقيدى ەكەن. بىزدەر سوندا ايالداپ, العان اسەرلەرىمەن بولىستىك. بالتابەك ەرسالىمۇلى باستاعان ەل ادامدارى قازاقى سالتپەن جولباستاۋشىلارعا شاپان كيگىزدى.
مۇحتاردىڭ عاشىقتىق حاتتارى قايدا؟
جيدەبايدان قايتار جولدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كىرىن جۋىپ, كىندىك كەسكەن جەرى – جازۋشىنىڭ مۇراجايى ورنالاسقان بورىلىگە سوقتىق. مۇراجاي 1982 جىلى اشىلىپتى. وندا بالا مۇحتارعا حات تانىتقان اتاسى اۋەزدىڭ بولمەسىنە باس سۇعىپ, بىرقاتار قۇجاتتاردى كوردىك. باسقا دا قۇجات ىزدەپ ەدىك, بىراق ول كوزىمىزگە شالىنبادى. 1997 جىلى جازۋشىنىڭ عاسىرلىق مەرەيتويىنا وراي تۇسىرىلگەن دەرەكتى ءفيلمدى كورگەن ەدىك. سوندا مۇحتار عاشىق بولعان عايني اتتى كەلىنشەككە جازعان حاتتارى جايلى ايتىلادى. ول حاتتار تاشكەنت قالاسىندا ءبىر ۇيدە ساقتاۋلى ەكەن. حاتتاردى ۇستاپ وتىرعان ادام مەن «قازاقفيلم» اق-نىڭ سول كەزدەگى باسشىسى سەرگەي ءازىموۆتىڭ اراسىندا اڭگىمە ءوربيدى. كينوستۋديا جەتەكشىسى حاتتاردى قازاقستانعا قايتارۋىن سۇرايدى. الايدا, ودان تۇك وندىرە المايدى. سۇحباتتاسى: «ءتىرى كەزىندە ۇلى تۇلعالارىڭدى ەلەمەيسىڭدەر, ولگەننەن كەيىن بارىپ اھ ۇراسىڭدار. حاتتاردى بەرمەيمىن» دەپ انىق ايتادى. قاراپ وتىرساق, سول اڭگىمەدەن 17 جىل ۋاقىت وتكەن ەكەن. بىراق, حاتتار ەلىمىزگە ءالى اكەلىنبەپتى. مۇراجايدىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى گۇلزات سالەمقىزىنان وسىنى سۇراعانىمىزدا سونى بىلدىك.
«الاشتىڭ» قالاسىندا
كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتاتىن تاعى ءبىر جايت جايلى ايتا كەتسەك. سەمەي – «الاش» پارتياسى قۇرىلعان قالا. پارتيا كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ تا ابايدى جالپاق جۇرتقا تانىتۋدا ءبىر ادامداي ەڭبەكتەندى. ەڭ الدىمەن ابايدىڭ العاشقى جيناعىن شىعارۋعا اتسالىستى. 1905 جىلى دانىشپانىمىزدىڭ ءومىربايانىن ورىس تىلىندە جازىپ, «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنە جاريالادى. احمەت بايتۇرسىنوۆ جازعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» ماقالاسى دا ەسىڭىزدە بولار. ال, قازىردە «الاشتىڭ» شتابى بولعان عيمارات شىركەۋگە اينالعان. ەسى بار باسشى مۇنداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرۋشى مە ەدى؟..
راس, سول قالادا 1997 جىلى اشىلعان «الاش ارىستارى – مۇحتار اۋەزوۆ» مۇراجايى بار. كونە عيماراتتى 1893 جىلى اباي بىلىمگە قۇشتار جەتىم ازامات ءانيار مولداباەۆقا ساتىپ اپەرگەن. كەيىننەن مۇندا احمەت بايتۇرسىنوۆ ايەلى بادريسافامەن, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, مۇحتار اۋەزوۆ تۇرعان. بىراق, الدىندا ايتىلعان «الاش» شتابىن شىركەۋگە اينالدىرۋ نەنىڭ سوراقىلىعى…
«قاراۋىل قايعىسى» وقىلعاندا
«پولكوۆنيچي» – قازىرگى اتى «تۇيەمويناق» ارالىنا دا بارىپ, اتومدىق جارىلىس قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتى دە كوردىك. قوناقۇيگە قايتىپ كەلگەن سوڭ داۋرەن بەرىكقاجىۇلى ءبىر بولمەگە جايعاسقان ءتورت جىگىتكە ەسەنقۇل جاقىپبەكتىڭ «قاراۋىل قايعىسى» پوەماسىن ەرىنبەي وقىپ بەردى. ەسەنقۇلعا قايران قالدىق. 1989 جىلى جازىلعان بۇل شىعارمادا اتومنىڭ بار قاسىرەتىن جايىپ سالعان اقىن. ورتامىزدا ازامات شوقشين وتىرعان ەدى. ول قاتتى اسەرلەنىپ: «ەسەنقۇلعا وسىدان كەيىن سەمەيدەن كوشە بەرۋ كەرەك» دەدى. ورىندى ۇسىنىس. تەك وعان ۋاقىت كەرەك سياقتى. ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ءبىر جىلعا عانا جۋىقتادى. ال, «ونوماستيكا تۋرالى» ەلىمىزدىڭ زاڭىندا بەلگىلى ءبىر تۇلعا قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ اتىنا كوشە نەمەسە وزگە نىسان كەمىندە 5 جىلدان سوڭ بەرىلەدى دەپ انىق جازىلعان. اللا قالاسا ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەر. تەك ساپار بارىسىندا وزگەلەر ايتقان دۇرىس سوزدەر, ءبىز بايقاعان جايتتار ءتيىستى جەرلەرگە جەتسە بولعانى.
امانعالي قالجانوۆ,
استانا – پاۆلودار – سەمەي – جيدەباي – استانا
