سەرىك اقىلباي, پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى, كونستيتۋتسيالىق زاڭناما, سوت جۇيەسى جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كوميتەتىنىڭ توراعاسى:
– سەرىك بايسەيىتۇلى, پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ جاريالاعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» جولداۋىندا اتالعان نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىلىكتى ودان ءارى نىعايتۋ جانە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قازاقستاندىق دەموكراتيانى دامىتۋ. بۇل باعىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟
– اتالعان باعىتتىڭ العاشقى اسپەكتىلەرى قاتارىندا مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جانە بولجاۋ جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ بەلگىلەنگەن. 2009 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن تۇپكى ناتيجەگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك جوسپارلاۋدىڭ جاڭا جۇيەسى بەكىتىلگەنى بەلگىلى. قولدانىستاعى ستراتەگيالار, تۇجىرىمدامالار, دوكترينالار, مەملەكەتتىك, ايماقتىق جانە سالالىق باعدارلامالار 2010 جىلى جەلتوقسان ايىندا وسى قۇجاتقا سايكەستەندىرىلدى. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنىڭ جاڭا ءمىندەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ, قۇجاتتاردىڭ قايتا پىسىقتالۋى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مۇددە-مۇراتتاردى ىسكە اسىرۋداعى جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋگە, ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە لايىقتالدى. وسى ءمىندەتكە مەملەكەتتىك ءاۋديتتى ەنگىزۋ دە قاراستىرىلعان.
مەملەكەتتىك باسقارۋدى ودان ءارى ورتالىقسىزداندىرۋعا كەلەتىن بولساق, بيلىكتىڭ ورتالىق جانە جەرگىلىكتى دەڭگەيلەرى اراسىنداعى قىزمەتتەردىڭ اراجىگىن ايىرۋ بويىنشا ماقساتتى جۇمىس 2003 جىلدان باستاپ جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىن اتاپ وتكەن ءجون. 2004-2006 جىلدارى وسى سالاداعى زاڭناماعا ءتيىستى تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. جاڭا بيۋدجەت كودەكسىنىڭ نورمالارى بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىنە دەربەستىكتى قامتاماسىز ەتتى.
2009 جىلى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەلەرى بويىنشا زاڭنامالىق اكتىلەرگە ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە بايلانىستى قازاقستانداعى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ نەگىزى ءماسليحاتتار بولدى. وسىلايشا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ جاڭا تەتىگى قۇرىلدى, جەرگىلىكتى ماڭىزعا يە ماسەلەلەردى تىكەلەي شەشۋگە ازاماتتاردى نەعۇرلىم كەڭ تارتۋعا قوزعاۋ سالىندى. اۋىل اكىمدەرىنىڭ ءماسليحاتتار ارقىلى سايلانۋى قوعامدىق باقىلاۋ مەن تۇرعىنداردىڭ تۇرعىلىقتى جەردەگى جاعدايعا ىقپالىن, جەرگىلىكتى ماڭىزعا يە ماسەلەلەردى شەشۋگە قوسىلۋىن ارتتىرادى. بۇل ۇدەرىستەردىڭ بارلىعى قۇقىقتىق قولداۋدى قاجەت ەتەدى, ونى الداعى جىلدا ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى دامىتۋ سالاسىنداعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ پارلامەنت قىزمەتىنىڭ اسا ماڭىزدى باعىتى بولىپ ەسەپتەلەدى.
– وسى ورايدا, حالىقتىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى تۋرالى ءتۇسىندىرىپ وتسەڭىز…
– حالىقتىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن ىسكە اسىرۋ تيىمدىلىگى قاجەتتى قۇقىقتىق نەگىزدىڭ بولۋىندا عانا ەمەس, جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى ىسكە اسىرۋداعى قۇقىقتار مەن ءمۇمكىندىكتەردى پايدالانۋىنا, ادامداردىڭ ءتۇسىنۋى مەن ۇمتىلىسىنا دا تاۋەلدى. وسى سالاداعى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ كەڭ ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا بايلانىستى. بۇل ازاماتتارعا جەرگىلىكتى ماڭىزعا يە ءماسەلەلەردى شەشۋ ۇدەرىسىنە قوسىلۋعا كومەكتەسەدى.
بۇل باعىتتىڭ ءۇشىنشى اسپەكتىسى كاسىبي مەملەكەتتىك اپپاراتتى قالىپتاستىرۋعا, مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى تيىمدىلىگىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى. 2007 جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن اكىمشىلىك رەفورمانى ودان ءارى جالعاستىرۋ, مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ بويىنشا شارالار قابىلدانعان. «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى», «اكىمشىلىك راسىمدەر تۋرالى» زاڭدار, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ار-نامىس كودەكسى قابىلداندى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋدىڭ كونكۋرستىق جۇيەسى ەنگىزىلدى. مەملەكەتكە ءتان ەمەس قىزمەتتەردىڭ جارتىسى باسەكەلى ورتاعا بەرىلدى.
اعىمداعى جىلى مەملەكەتتىك اپپاراتتى كاسىبيلەندىرۋدى جانە ونىڭ تيىمدىلىگىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءتۇسۋدىڭ وڭتايلى جانە ايقىن تەتىكتەرىن, باعالاۋ جانە مانساپتى جوسپارلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ, «ا» باسقارۋشىلىق كورپۋسىن قۇرۋ ارقىلى ارتتىرۋ, سونداي-اق كادر قىزمەتىنىڭ ءرولىن كوتەرۋ, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى كوتەرمەلەۋ جانە ۋاجدەمە شارالارىن جەتىلدىرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.
– بىزدەگى مەملەكەتتىك قىزمەت ساپاسىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟
– مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى – ونىڭ كوبىنەسە قىزمەتتەردى جەتكىزۋشىنىڭ مۇددەسىنە ويىسىپ كەتەتىندىگىندە. ناقتىراق ايتقاندا, تۇتىنۋشىعا ەمەس, شەنەۋنىككە. وسىعان بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ حالىقپەن ءوزارا قارىم-قاتىناستارىندا ءبىرجاقتى, استام كوزقاراستاردان ارىلىپ, ازاماتتارعا مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ءتيىمدى جانە جەدەل تۇردە كورسەتۋگە كوشۋ مىندەتىن قويدى.
بۇل جەردە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك تەتىكتەردى ودان ءارى جەتىلدىرۋ ەرەكشە ماڭىزعا يە. سوت, پروكۋراتۋرا, ادام قۇقىقتارى بويىنشا ۋاكىل ينستيتۋتى جانە باسقا مەملەكەتتىك ورگاندار زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.
مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ بيزنەس-قوعامداستىقپەن ءوزارا ارەكەتتەستىگىنىڭ جاڭا جۇيەسىن قۇرۋ وسى باعىتتىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرى قاتارىنا جاتادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋى – مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبىرى. بيزنەسكە اكىمشىلىك اۋىرتپالىقتى ءتومەندەتۋ ماقساتىندا زاڭناماعا رۇقسات بەرۋ جۇيەسىن جەڭىلدەتۋ بويىنشا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. ماسەلەن, 1015 رۇقساتتىڭ 348-ءى جويىلدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ تۋرالى» زاڭىمەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەردىڭ قىزمەتىنە نەگىزسىز ارالاسۋ فاكتىلەرى, سونىڭ ىشىندە تەكسەرۋگە قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ ءتىزىمىن ودان ءارى قىسقارتۋ جولىمەن جويىلادى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قالىپتاسقان زاڭنامالىق بازا قازاقستانعا تولىمدى قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى 2000-نان استام زاڭ قابىلداندى.
– قۇقىقتىق رەفورما بارىسىندا جانە قازاقستاندىق زاڭنامانىڭ نەگىزگى سالالارىنىڭ كوديفيكاتسياسىن قامتاماسىز ەتۋدە ەلىمىزدىڭ نەگىزگى قۇجاتى – كونستيتۋتسيانىڭ ماڭىزى قانداي؟
– ارينە, تىكەلەي ىقپال ەتەدى. زاڭنامالىق دەڭگەيدە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاپ, سوت تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ ارقىلى ولاردىڭ قورعالۋىن ودان ءارى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى شەشىلدى. ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرى – مەدياتسيا جانە سوت اكتىلەرىن جەكە نەگىزدە ورىنداۋ, قاماۋدى سوتتىق سانكتسيالاۋ ەنگىزىلدى. قىلمىستىق ءىستى جۇرگىزۋگە القابيلەر ينستيتۋتى ەنگىزىلدى. جىل سايىن سوتتاردىڭ ماماندانۋى تەرەڭدەتىلۋدە. ونى ازىرقانساڭىز, ۇلتتىق زاڭنامانى ادامنىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى سالاسىنداعى حالىقارالىق قۇقىقتىق اكتىلەرگە سايكەستەندىرۋگە دە ماڭىزدى ورىن بەرىلگەن.
جۋىردا پارلامەنتكە قىلمىستىق, قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ, قىلمىستىق اتقارۋ كودەكستەرىنىڭ جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى كودەكستىڭ جوبالارى ەنگىزىلدى. ولاردىڭ ساپالى تۇردە قابىلدانۋى قىلمىستىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى رەفورمالاۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
– وسى سالاداعى «نولدىك ءتوزىمدىلىك» تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز…
– تارتىپسىزدىككە «نولدىك ءتوزىمدىلىك» قاعيداتى جونىندە ايتسام, ونداي قىراعىلىققا ۇيرەنگەن قوعام ەڭ الدىمەن ەلەۋسىز قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن دە قاتاڭ جازالاردى كوزدەيدى. وسىلايشا مەملەكەت كەز كەلگەن تارتىپسىزدىككە جول بەرمەۋگە بەل بايلاعانىن كورسەتەدى. پرەزيدەنت جاريالاعان بۇل قاعيدات – قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ جانە قىلمىسپەن كۇرەسۋدەگى ماڭىزدى قادام. الايدا, ءاربىر قازاقستاندىق, ءتىپتى, بولماشى قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا كوز جۇمۋعا بولمايتىنىن ۇعىنۋ كەرەك.
جەمقورلىقتى ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارىندا تۋىنداتاتىن جانە مەملەكەتتىك قىزمەتشىنى سوعان يتەرمەلەيتىن سەبەپ پەن سالداردى بارىنشا ازايتۋدى كوزدەيتىن جەمقورلىققا قارسى جاڭا ساياساتقا ايرىقشا ماڭىزدىلىق بەرىلۋدە. تمد ەلدەرى ىشىندە قازاقستان جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ زاڭنامالىق نەگىزى مەن جۇيەسىن ازىرلەۋدە جەتەكشى ورىندا. وسى سالاداعى قۇقىقتىق بازا مەملەكەتتىڭ جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە ءبىرىزدى جانە كەشەندى سيپات بەرۋدى كوزدەيتىنىن كورسەتەدى.
– ەندى, «ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى قالاي قورعالۋدا؟» دەگەن ساۋالعا ويىسساق…
– الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ جانە دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردى دامىتۋدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارنايى قىزمەتتەردىڭ رەفورمالانۋىنا ەلەۋلى ورىن بەرىلەتىن بولادى. سوڭعى جىلدارى ەلدە قىلمىستىق قول سۇعۋشىلىقتاردان ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قورعاۋدى نىعايتۋ, قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋ مەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا كەشەندى شارالار ىسكە اسىرىلدى. زاڭنامالىق نەگىز جاسالدى.
اتاپ ايتساق, «جەدەل ىزدەستىرۋ قىزمەتى تۋرالى», «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى», «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى تۋرالى», «ادىلەت ورگاندارى تۋرالى», «تەرروريزممەن كۇرەس تۋرالى», «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭدار مەن باسقا زاڭدىق نورمالار قابىلداندى. بارلىق كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى اتتەستاتسيادان وتكىزىلدى. كەلەسى جىلى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اقشالاي ىنتالاندىرۋ مەن زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ جاعى جاقسارتىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, قۇقىقتىق بازا جەتىلدىرۋدە.
تەك سوڭعى 10 جىلدا قىلمىستىق, اكىمشىلىك, قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكستەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. قىلمىستىق جازالار جانە قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ, ازاماتتاردى ۇستاۋ, ءولىم جازاسى نەگىزدەرى مەن ءتارتىبىن بەكىتۋ, ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمى سالاسىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ, اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا زاڭنامالىق اكتىلەرگە ەلەۋلى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى, ولار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جۇمىسىنىڭ نىساندارى مەن ادىستەرىن وزگەرتۋگە باعىتتالعان. 2011 جىلى «قۇقىق قورعاۋ قىزمەتى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى, ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى جاڭا زاڭ پارلامەنتتە بيىل جىل اياعىنا دەيىن قارالاتىن بولادى.
بۇل جەردە شەكارا قىزمەتىن رەفورمالاۋ ماقساتىندا پارلامەنت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. وسىعان بايلانىستى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ شەكارا قىزمەتى تۋرالى» زاڭ كۇشىن جوياتىنىن ەسكە سالا كەتەيىن. قابىلدانعان زاڭعا سايكەس كەلەسى جىلدىڭ قاڭتارىندا شەكارا قىزمەتىنىڭ كوماندالىق قۇرامىن كەزەكتەن تىس اتتەستاتسيالاۋ ءوتكىزىلەتىن بولادى.
«قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ اۋقىمدى مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋ زاڭنامالىق سۇيەمەلدەۋدى قاجەت ەتەدى, سوندىقتان پارلامەنت ۇكىمەتپەن ءبىرلەسە وتىرىپ, ەۋروپالىق تاجىريبەنى پايدالانۋمەن بىرگە ينستيتۋتسيونالدى-قۇقىقتىق بازانى جەتىلدىرۋ بويىنشا جۇمىستى جالعاستىراتىن بولادى. وسىعان بايلانىستى حالىق اتىنان وكىلدىك ينستيتۋتى جانە قوعام مەن مەملەكەتتىڭ اسا ماڭىزدى بيلىك-باسقارۋشىلىق قۇرىلىمى بولىپ تابىلاتىن پارلامەنتكە مەملەكەت باسشىسى جولداۋدا العا قويعان جوعارى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ جونىندە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن.
گۇلميرا ايماعانبەت
