قونىسباي ءابىل, قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى
«قونىسباي, ءبىر اۋىز ولەڭ!»
الماتىعا كەزەكتى ايتىسقا بارىپ, «جەتىسۋ» قوناقۇيىندە جاتقانمىن. تەلەديداردى قوسىپ قالسام, اكەدەم تەاتردىڭ شەتەلگە ساپارى جايلى حابار بەرىلىپ جاتىر ەكەن, ارتىستەردىڭ الدىڭعى لەگىندە ماڭدايى جارقىراپ ءاسانالى اعامىز ءجۇر. حابار اياقتالعان سوڭ ەسىكتى جاۋىپ, دالىزگە شىعا كەلسەم, مىنا قىزىقتى قاراڭىز, قاسىندا ءبىر-ەكى ازامات بار ءاسانالى اعا الدىمنان شىعا كەلسىن! قۇشاقتاپ كەۋدەسىنە قىسىپ تۇرىپ:
– قونىسباي, ءبىر اۋىز ولەڭ! – دەدى.
ءدال جاڭا تەلەديداردان كورگەنىمدى ايتىپ, «كوك جاشىكتەن سەكىرىپ ءتۇستىڭىز بە؟» دەگەنگە كەلتىرىپ, ءبىر شۋماق ولەڭ ايتتىم. ءماز بولىپ, ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر.
سونىمەن نە كەرەك, وسىلاي سالەمدەسۋ ءبىز ءۇشىن داستۇرگە اينالدى. كەزدەسكەن سايىن ول قۇشاقتاپ تۇرىپ «ولەڭ ايت» دەيدى, مەن سۋىرىپ سالىپ ءبىر شۋماق ايتامىن.
ارقالىقتا تۇراتىن كەزىم. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» ءفيلمىنىڭ تۇساۋكەسەرىن جاساۋ ءۇشىن ءاسانالى اعامىز كەلىپتى, قاسىندا كەربەز كەلبەتتى اقسەلەۋ سەرى.
سول جولى ءبىر اۋىلدا وتكەن كەزدەسۋدە ءاسانالى اشىموۆكە ءبىر اقساقال سۇراق قويدى:
– ءاي, ءاسانالى! «قىز جىبەكتە» تولەگەن بايعۇس عاشىعىنا اسىعىپ قۇستاي ۇشىپ بارا جاتقاندا, سەن كاپىر, ءولىپ جاتقان قالماقتىڭ كەۋدەسىندەگى جەبەنى جۇلىپ الىپ, تۋ سىرتىنان اتتىڭ-اۋ…
سوندا جەبە قوس جاۋىرىننىڭ ورتاسىنان قادالىپ, قىرشىن جاستىڭ اۋزىنان قان اتقىلاپ جاتقاندا, جانىڭ اشۋدىڭ ورنىنا ءتۇرىڭ الەمتاپىرىق بولىپ بەتىنە توپىراق شاشتىڭ-اۋ…
سەن ءوزىڭ بۇرىن ادام ءولتىرىپ, كىسىنىڭ قانىن ىشكەن پالە ەمەسسىڭ بە؟..
جۇرت قىران-توپان بولىپ كۇلىپ جاتىر, ءاربىر ءىس-ارەكەتىنە كورەرمەنىن ءشۇباسىز سەندىرەتىن شىنايى تالانتتىڭ شەبەرلىگىنە قالايشا ءتانتى بولماسسىڭ…
كەيىن وسى ساپاردان ورالعاننان سوڭ, ءاسانالى اعامىز سۇيىكتى جارى مايرا جەڭگەيدەن ايرىلىپتى دەگەن حابار تيگەن. كوپ ۇزاماي سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ءجۇز جىلدىعىنا ارنالعان اقىندار ايتىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن پاۆلودار قالاسىنا كەلدىم. قوناقۇي الدىندا ءاسانالى اعا جولىعىسا كەتسىن. ول كىسىنىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق, بۇرىنعى ادەتىنشە:
– قونىسباي, ءبىر اۋىز ولەڭ! – دەپ, قۇشاعىنا ورادى.
مەن قىسىلىپ قالدىم, ويتكەنى جەڭگەمىز قايتقالى كورىپ تۇرعانىم وسى, امال جوق:
جۇرەمىز جىرعا بولەپ تۋعان ەلدى,
حالىقتىڭ باستالادى دۋمانى ەندى.
دەيدى ەكەن قازاق: «كوڭىل كورگەن جەردە,
وسىلاي كوڭىل ايتۋعا تۋرا كەلدى, – دەگەنىم سول ەدى:
– ءيا, قونىسجان, وتكەندە ارقالىقتان كەلگەننەن كەيىن وسىنداي قايعىعا دۋشار بولدىم, – دەپ تەرەڭ كۇرسىندى…
قازىر اسقار تاۋداي اعامەن امانداسۋ كەزىندە ايتىلعان شۋماقتار شاعىن داپتەردەي بولىپ قالدى. تەك اللا وسى سالەمدەسۋدىڭ عۇمىرىن ۇزاق قىلعاي!
«سىراعاڭ سۋعا تۇسكەندە…»
تورعاي توسىندە عافاعاڭنىڭ الپىس جىلدىعىن تويلاپ جۇرگەنبىز. شاڭقاي تۇستە امانگەلدى باتىردىڭ كىندىك قانى تامعان «ۇرپەك» اۋىلىنا كەلىپ ات باسىن تىرەدىك. كۇن كۇيىپ تۇرعاندىقتان, كوش باستاۋشىلار بىردەن تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىنا الىپ كەلدى, ورتامىزدا – سىراعاڭ.
الايدا, ويدا جوق جەردەن لەپىرگەن كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەندەي باسقان وقىس وقيعا بولدى. وزەننىڭ ورتا تۇسىندا ءبىر ءيىرىم بار ەكەن, سول جەرگە جالعىز ءجۇزىپ بارعان سىراعاڭنان تاپا تال تۇستە كوز جازىپ قالا جازدادىق. باقىتىمىزعا قاراي اياعى ءساتتى اياقتالىپ, بىرنەشە كۇن بويى بار اڭگىمەمىز سول سىراعاڭنىڭ سۋعا شومىلعانى تۋرالى بولدى.
توي اياقتالىپ, قوناقتاردى ارقالىق اۋەجايىنان شىعارىپ سالىپ تۇرعاندا ارقالى اعامىزعا:
– سىراعا, مەن «سىراعاڭ سۋعا تۇسكەندە» دەگەن ولەڭ جازامىن, اماندىق بولسا, جەتپىس جىلدىق مەرەيتويىڭىزعا كەلگەن العاشقى كەزدەسۋىڭىزدە وقىپ بەرەتىن بولامىن, – دەپ ەدىم, سىراعاڭ:
– ءاي, وسى سەندەر مەن سۋعا تۇسە باستاسام ولەڭ جازا باستايدى ەكەنسىڭدەر, شايمەرگەن الديبەكوۆ تە «سىراعاڭ مونشاعا تۇسكەندە» دەگەن ولەڭ جازىپ ەدى, – دەپ راحاتتانا كۇلدى.
اقىرى سوزىمدە تۇرىپ, سىراعاڭنىڭ جەتپىس جىلدىعىندا تورعايدا وتكەن العاشقى كەزدەسۋدە وسى ۋادە ەتكەن ولەڭىمدى وقىپ بەردىم. اعام قاتتى ريزا بولىپ, العىسىن ءبىلدىردى.
دارىندى اقىننىڭ مەرەيتويى احمەت بايتۇرسىنوۆ اۋىلىندا جالعاسىپ, ىستىق باسپاق بولىپ اقكول كولىنىڭ جاعاسىنا كەلدىك. ءبارىمىز كەلگەن بويدا سۋعا قويىپ-قويىپ كەتتىك تە, سىراعاڭدى ۇمىت قالدىرعانىمىزدى اڭعارماپپىز. ارمانسىز سۇڭگىپ بولعان سوڭ, جاعالاۋ جاققا كەلسەم, سىراعاڭ تەرىس قاراتا قويىلعان ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا يەگىن سۇيەپ, الدەبىر ويعا, شومىپ مۇڭايىپ وتىر ەكەن.
– سىراعا, ءسىز جاعادا نەگە جالعىز وتىرسىز, كانە, كەتتىك سۋعا شومىلامىز! – دەپ جەلپىلدەتە جونەلىپ ەم:
– راحمەت, اينالايىن, سىرقاتتانىڭقىراپ ءجۇرمىن, ماعان شومىلۋعا بولمايدى, – دەدى كۇنالى ادامداي كۇمىلجىپ.
– ەندەشە, قازىر احاڭ شومىلعان قاسيەتتى سۋمەن ارقاڭىزدى جۋامىن, دايىندالىڭىز! – دەپ, الاقانىممەن سۋ تاسىپ, كەۋدەسىن جالاڭاشتاپ وتىرعان اعامنىڭ دەنەسىن سەرگىتىپ ەدىم, جاس بالاداي ءماز بولىپ قالدى.
بۇل قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ تۋعان توپىراققا سوڭعى ساپارى ەدى…
«مۇقاعالي ماقاتاەۆ – ستۋدەنت!»
وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ باسىندا الماتىدا ازيا جانە افريكا جازۋشىلارىنىڭ كەڭەسى ءوتتى. وسى ايتۋلى ۋاقيعا الدىندا كەيبىر اقىن, جازۋشىلاردى كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا وقۋعا جىبەرىپتى دەپ ەستىگەنبىز. ولاردىڭ اراسىندا توقاش بەردياروۆ, مۇقاعالي ماقاتاەۆتار دا بار بولاتىن.
سول كەزدەرى رەسپۋبليكالىق شىعارماشىل جاستاردىڭ «جىگەر» فەستيۆالى دە ءجيى ۇيىمداستىرىلاتىن. ستۋدەنت كەزىمىزدە سول فەستيۆال اياسىندا وتكىزىلگەن «پوەزيا كەشىنە» قاتىستىق. جاستار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىسا ساحناعا كوتەرىلىپ, دۇركىرەتىپ ولەڭ وقىپ جاتقان. كەش جۇرگىزۋشىسى:
– ەندى كىمنىڭ ولەڭ وقىعىسى كەلەدى؟ – دەپ سۇراپ ەدى:
– مەن! – دەگەن وتكىر داۋىس ساڭق ەتە قالدى. ءبارىمىز ەرىكسىز جالت بۇرىلىپ قاراعاندا, ارتقى قاتاردان شاشىن شالقاسىنان قايىرعان الىپ دەنەلى جىگىت اعاسى كوتەرىلدى. تورالقادا وتىرعان جۇرگىزۋشى:
– مۇقا, اينالايىن, بۇل جاستاردىڭ كەشى عوي, سولارعا جول بەرەيىك, – دەپ ەدى:
– مۇقاعالي ماقاتاەۆ – ستۋدەنت, ماسكەۋ قالاسى – دەدى دە, اسىقپاي باسىپ مىنبەرگە قاراي بەت الدى.
كەشتى جۇرگىزىپ وتىرعان بەلگىلى اقىن قاليجان بەكقوجين اعامىز:
– بالالار, تانيتىن شىعارسىڭدار, بۇل – مۇقاعالي ماقاتاەۆ دەگەن اقىن اعالارىڭ. مۇقاعالي اعالارىڭنىڭ اقىلى بار, ءبىر-ەكى ولەڭ وقيدى دا, ءتۇسىپ كەتەدى, – دەپ الدىن الا جۋىپ-شايىپ جاتىر.
مۇقاڭ قويماشىلاردىڭ قولىندا جۇرەتىن, ەسەپ-قيساپ جازۋعا ارنالعان كىتاپ سەكىلدى ۇلكەن قىزعىلت داپتەردى توبەسىنە كوتەرىپ:
– مىنا داپتەردىڭ ىشىندەگى ولەڭدەردى گازەت-جۋرنالدار تۇگىلى ماشينيستكالار دا كورگەن جوق, – دەدى دە جاڭا جىرلارىنا كەزەك بەردى.
قايىڭدار, اپپاق قايىڭدار,
ءۇنسىز عانا ۋايىمدار.
جۇباتپاي-اق قويىڭدار,
مەنىڭ دە سەندەر جايىم بار, – دەپ داۋىسى ساڭقىلداپ, كەۋدەسى كۇمبىرلەپ قويا بەردى. تاعى دا ءىزىن سۋىتپاي بىرنەشە ولەڭ وقىدى. زال ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس بولىپ تىڭدايدى دا, جىر جولدارى اياقتالعاندا, قول شاپالاقتاۋدان قابىرعالار قاقىراپ كەتە جازدايدى.
اقىن ولەڭىن وقىپ بولعان سوڭ ەكى قولىن كوككە كوتەرىپ, بۇيىردەگى ەسىككە قاراي بەتتەدى. ءبىز ول شىعىپ كەتكەننەن كەيىن دە اياعىمىزدان تىك تۇرىپ, ۇزاق قول شاپالاقتادىق.
بۇل قۇدىرەتتى قۇبىلىستان كەيىن ساحناعا شىعىپ ولەڭ وقۋعا ەشكىمنىڭ دە جۇرەگى داۋالاعان جوق…
(جالعاسى بار)
