ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ استانا ەكونوميكالىق فورۋمىن قورىتىندىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى اياسىندا وتكەن ايتۋلى جيىنعا الەمگە ايگىلى ساياساتكەرلەر, بەلگىلى ساراپشىلار, ءىرى بيزنەسمەندەر مەن ينۆەستورلار, حالىقارالىق قارجى قۇرىلىمدارىنىڭ باسشىلارى, ءارتۇرلى سالاداعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى قاتىستى.
ەلباسى جيىنعا قاتىسۋشىلار الدىندا جاھاندىق ەكونوميكانى جاڭعىرتۋعا قاتىستى بىرقاتار باستامالاردى ۇسىندى. قازاقستان باسشىسىنىڭ نازارعا ۇسىنعان يدەيالارىن تىڭداعان مارتەبەلى مەيماندار دا وزدەرىن قىزىقتىرعان ويلارىن ورتاعا سالىپ, ىزگى تىلەكتەرىن جەتكىزدى. بۇل رەتتە ەلباسىنىڭ ادام كاپيتالىن دامىتۋ, «جاسىل» ەكونوميكا جونىندەگى جول كارتاسىن ازىرلەۋگە قاتىستى ۇسىنىستارى فورۋمعا قاتىسۋشىلار تاراپىنان قىزۋ قولداۋعا يە بولدى.
سولاردىڭ ىشىندە دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى روبەرتو ازەۆەدو, ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ پرەزيدەنتى (ەققدب) سۋما چاكرابارتي, «AliBaba Group» ينتەرنەت-كوممەرتسيا سالاسىنداعى قىتاي كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دجەك ما, كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جەر ينستيتۋتى ديرەكتورى جانە «The Economist» بريتان جۋرنالىنىڭ نۇسقاسى بويىنشا الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى ءۇش ەكونوميسىنىڭ ءبىرى دجەففري ساكس, ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا پروفەسسورى, دجون بەيتس كلارك مەدالىنىڭ 2005 جىلعى يەگەرى دارون ادجەموگلۋ سياقتى الەمگە بەلگىلى تۇلعالار بار.
الدىمەن ءسوز العان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ حالىقارالىق فورۋمعا قاتىسقان بارلىق مارتەبەلى مەيماندارعا العىسىن ءبىلدىردى. قاتارىنان ءبىرنەشە جىل وتكىزىلگەن فورۋمنىڭ سان ءتۇرلى ماسەلەنى تالقىلاۋدىڭ جانە ناقتى شەشىمدەردى قاراستىرۋدىڭ ماڭىزدى الاڭىنا اينالىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى, ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى, دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى, دۇنيەجۇزىلىك بانك, ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى, ازيا دامۋ بانكى سياقتى حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى وسى فورۋمدا ءتۇرلى ماسەلەلەردى تالقىلاپ, ناقتى ۇسىنىس-پىكىرلەرىن جولداعانىن دا تىلگە تيەك ەتتى. بۇدان سوڭ ەلباسى قازاقستاننىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋدا قانداي قيىن بەلەستەردى باعىندىرعانى جونىندە اڭگىمەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ 25 جىل ىشىندەگى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى, اسىرەسە, ەكونوميكا سالاسىنداعى تابىستار الەمدەگى جەتەكشى ەلدەردىڭ دە قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزعان. سوڭعى ون جىلدا قازاقستانداعى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 64 جاستان 73 جاسقا دەيىن كوتەرىلۋى – ايتارلىقتاي كورسەتكىش. ەلباسى سونداي-اق, ەل ەكونوميكاسىنا ۇلكەن مولشەردە ينۆەستيتسيا سالعان الپاۋىت كومپانيالارعا العىسىن ءبىلدىردى. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋدە سول ينۆەستيتسيالاردىڭ سەپتىگى كوپ بولعانىن ريزاشىلىقپەن جەتكىزدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە 1400 مەكتەپ, 1300 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى سالىنسا, 100 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلگەن. مۇنداي ەكونوميكالىق ءوسىم كەڭەس وداعى كەزىندە دە بولماعان. بۇدان كەيىن مەملەكەت باسشىسى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى ويلارىن ورتاعا سالدى.
– ساۋاتتى, دەنi ساۋ ازاماتتارى بولماسا, ەشقانداي مەملەكەت دامىمايدى. وسى ماسەلەنi شەشۋ ءۇشiن بۇۇ-نىڭ قامقورلىعىمەن ادامي كاپيتالدى دامىتۋ قورىن قۇرۋدى ۇسىنامىن. بۇل قوردىڭ باستى ماقساتى كەدەي مەملەكەتتەردە بiلiم الۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن جەتىلدىرۋ بولۋى كەرەك. الەمدىك ساراپشىلاردىڭ دەرەكتەرiنە سۇيەنسەك, كەدەي ەلدەردە جالپى بازالىق بiلiمدi قامتاماسىز ەتۋگە جىلىنا 50 ملرد دوللار قاجەت بولادى ەكەن. ال وفشورلىق ەسەپشوتتاردا 30-40 ترلن دوللار ساقتاۋلى جاتىر. ەگەر وسى قارجىعا 1 پايىز كولەمىندە سالىق سالىنعاننىڭ وزىندە جوعارىدا ايتقان ماقساتقا قارجى كوزىن قۇرا الامىز. بۇل ماسەلەنى تەك حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بiرلەسكەن كۇش-ارەكەتiنiڭ ارقاسىندا عانا شەشۋگە بولادى, – دەدى ەلباسى.
بۇدان سوڭ ول «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋ جونىندەگى جول كارتاسىن ازىرلەۋدi ۇسىندى. ويتكەنى, سوڭعى كەزدە عارىشتىڭ پايداسىنا قۇنىعۋشىلىق سالدارىنان قورشاعان ورتانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى نازاردان تىس قالىپ بارادى. بۇل جول كارتاسى اتموسفەراعا شىعاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ كولەمىن ازايتىپ قانا قويماي, جەر مەن ولاردىڭ قۇندىلىعىن, بيورتانىڭ سۋلارىن ساقتاۋعا ىقپال ەتەدى. ءدال وسى ماسەلەلەردىڭ كوپتەگەن دامۋشى ەلدەر ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ەلباسى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نازارىنا تاعى ءبىر مارتە ۇسىندى.
روبەرتو ازەۆەدو, دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى:
– وسىدان ەكى مىڭ جىلداي ۋاقىت بۇرىن حالىقارالىق ساۋدانىڭ ءرولىن اتقارعان كونە جىبەك جولى قازاقستان اۋماعىن باسىپ وتەتىن. بۇگىنگى كۇنى قايتا قالپىنا كەلە باستاعان سول كونە جولدىڭ جاڭا بەلدەۋلەرى ايقىندالا باستادى. ول بۇرىنعىسىنشا قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. وسى جاعدايعا قاراپ, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستارعا تەرەڭدەپ ەنگەنىن اڭعارۋعا بولادى. سونىڭ ءبىر دالەلى, 2016 جىلى قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا 162-ءشى مۇشە مەملەكەت بولىپ كىردى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستاننىڭ ينتەگراتسيالاۋ ۇدەرىسى مۇنىمەن توقتاپ قالمايتىندىعىن ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. مەن قازاقستاننىڭ جارقىن كەلەشەگىنە سەنەمىن.
سۋما چاكرابارتي, ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ پرەزيدەنتى:
– قازىرگى كۇنى جاڭا ەكونوميكالىق جاعداي كەڭىستىگىنە شىعۋعا ۇمتىلىپ جاتقان ەلدەر اراسىندا قازاقستاننىڭ مۇمكىندىگى زور. وسى باعىتتا ەلدە جۇرگىزىلىپ جاتقان قۇرىلىمدىق رەفورمانىڭ سەرپىندىلىگىن ساقتاۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالاردى مەن قولدايمىن. بۇل رەتتە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. ول ەكونوميكانىڭ ورنىقتىلىعىن ارتتىرىپ, ءتۇرلى داعدارىستاردان قورعايدى. ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ ءبىلىم ەكونوميكاسىن قارجىلاندىرا باستاعاندىعىنا شيرەك عاسىر بولدى. وسى ماسەلەگە كوڭىل ءبولىپ جاتقان قازاقستان دۇرىس باعىتپەن كەلە جاتىر. بۇل رەتتە بايلانىستارىمىزدى جاقسارتىپ, جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت. سىزدەردە ورتالىق اقپاراتتاندىرۋ جۇيەسى جاقسى قالىپتاسقان. كوپ جولاقتى ينتەرنەتتى پايدالانىپ جاتىرسىزدار. ءبىزدىڭ كومەگىمىز ارقىلى گرۋزيا اۋىلدىق جەرلەردى دە عالامتورعا ەنگىزۋ ماسەلەسىنە ءمان بەرگەن ەدى. ناتيجەسىندە اۋىلدىق جەرلەرگە جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ كەلۋىنە جاقسى مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى. وسى رەتتە قازاقستاندا جاڭا تەحنولوگيالاردىوقىتۋ, كادرلاردى دايىنداۋ ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدى ەكەندىگىن بىلەمىن. ءبىزدىڭ وسى باعىتتاعى ارىپتەستىگىمىزدى دامىتۋعا جاقسى مۇمكىندىكتەر بار. بانك ءبىلىم ەكونوميكاسىن دامىتۋ, ءارتاراپتاندىرۋ, جاڭا تەحنولوگيالار باعىتىندا قولداۋ كورسەتۋگە ءاردايىم ءازىر.
دجەك ما, «Alibaba Group» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءارى توراعاسى:
– مەن قازاقستانعا العاش رەت كەلىپ تۇرمىن. ماعان قازاق دالاسىنىڭ سالقىن سامالى قاتتى ۇنادى, ادامنىڭ بويىنا جىلىلىق پەن جاراسىمدىلىق نۇرىن سەبەتىن سياقتى. تاعى ءبىر بايقاعانىم, مۇندا ەۋروپالىقتار دا, ازيالىقتار دا وزدەرىن وتە ەركىن سەزىنەدى. جاھاندىق ەكونوميكانىڭ العاشقى تۇرەنىن سالعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءدال ورتاسىندا قازاقستان دالاسى جاتىر. بۇگىنگى قازاق جەرىندەگى كاسىپكەرلىك رۋح سول ءبىر داۋىرلەردەن باستاۋ العان. وسى رۋح تومەندەمەۋى ءۇشىن جاستارعا دەم بەرىپ, كاسىپكەرلىكتى ودان ءارى دامىتا ءتۇسۋ كەرەك. سوندا ەلدىڭ ەكونوميكاسى ودان سايىن مىقتى بولا تۇسەدى, تەحنولوگيا قارىشتاپ داميدى. تەحنولوگيا دەگەنىمىز ول – بولاشاق. قازىرگى ۋاقىتتا وزىق تەحنولوگيالار نەگىزىندە جاسالعان روبوتتار ادامنان دا اقىلدى
بولۋدا. ءومىر ادامزاتتىڭ اقىل-ويىمەن داميدى. ءبىرىنشى ونەركاسىپتىك توڭكەرىس ءناتيجەسىندە جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلدى, ەكىنشى ونەركاسىپتىك توڭكەرىس ودان دا كوپ جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشىپ, ادامنىڭ قابىلەتى مەن ءبىلىمىن ارتتىرا تۇسەدى. وسىدان 18 جىل بۇرىن ءبىز ءوز كومپانيامىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاعاندا, ءدال وسىنداي مەجەگە جەتەمىز دەپ ويلاعان جوقپىز. وزىق تەحنولوگيا قاشاندا تابىسقا باستايدى. ەندى ءبىر 30-40 جىلدىڭ ىشىندە ادامزات ماڭگىلىك جاستىق سىرىن اشىپ, قاتەرلى ىسىك قاسىرەتىنىڭ ەمىن تاباتىن بولادى. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق, ءبىز اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ وزىق جەتىستىكتەرى تۋرالى تامسانا ايتاتىن كەزەڭگە دە جەتەمىز. قازاقستان دسۇ-عا مۇشەلىككە ءوتۋ ءۇشىن 20 جىلعا جۋىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ەندى وسىناۋ يننوۆاتسيالىق ۇيىمنىڭ جەمىسىن كورەتىن ۋاقىت تا الىس ەمەس.
ءوز كەزەگىندە ءسوز العان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى روبەرتو ازەۆەدو, ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ پرەزيدەنتى (ەققدب) سۋما چاكرابارتي, «AliBaba Group» ينتەرنەت-كوممەرتسيا سالاسىنداعى قىتاي كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دجەك ما جانە باسقالارى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى بۇگىنگى جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى ەكەنىنە باسا ءمان بەردى. استانا ەكونوميكالىق فورۋمى وڭىردەگى ەڭ ماڭىزدى ەكونوميكالىق, ىسكەرلىك, عىلىمي جانە ساياسي ءىس-شارالاردى عانا ەمەس, الەمدىك ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك جانە تاعى باسقا ماڭىزدى سالالارعا قاتىستى ناقتى ۇسىنىستار ايتا الاتىن بىرەگەي فورۋم دەگەن باعا بەردى. الەمدەگى قازىرگىدەي كۇردەلى ەكونوميكالىق احۋال تەك قانا استانا فورۋمىندا جوعارى دەڭگەيدە تالقىلانعان. بۇل – ايتۋلى جيىننىڭ ءوزى كوزدەگەن مۇددەدەن شىققاندىعىن كورسەتسە كەرەك.
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
