جانعالي جۇزباەۆ – قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى, ارقا, قاراتاۋ كۇيلەرىن ناسيحاتتاۋشى, شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى. «قازاقتىڭ شەرتپە كۇيلەرى», «شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى», «ۇستازدىڭ پەداگوگيكالىق رەپەرتۋارى» سىندى بىرنەشە ەڭبەك اۆتورى, شاكىرت تاربيەلەۋدەن قول ۇزبەگەن ۇستاز دا. اتاقتى كۇيشىمەن سۇحباتىمىزدى وقىرمانعا ۇسىنامىز.
– كۇيشىلىك سىزگە كىمنەن قوندى؟
– كۇيشىلىك اۋەلى كىسىگە قانمەن بىتەتىن قاسيەت ەكەنىن بالا كۇنىمنەن اڭعارعان ەدىم. مەن كورگەن كۇيشىلەردە دارىن مەن تالانتتى بىلاي قويعاندا, تۇلعا رەتىندە ايشىقتايتىن ەرەكشە قاسيەتتەرى بولۋشى ەدى. ولار كۇيگە مۋزىكالىق تۋىندى ەمەس, ءتاڭىردىڭ اماناتىنداي قارايتىن كىرپياز جاندار بولاتىن. مەنىڭ اكەم ءالىمحان, ونىڭ اعاسى سەيىتحان – ەكەۋى دە ەل تانىعان ارقالى كۇيشىلەر. كەيبىر كۇيدى اسەرلى شەرتسەم, سولار تولعاعان سازدىڭ سارقىتى دەپ بىلەم. ناعاشى جۇرتىمنان الاشقا ايگىلى قوبىزشى ىقىلاس دۇكەنۇلى, كلاسسيك كۇيشى سۇگىر ءاليۇلى, قوبىز بەن دومبىرانى قاتار سويلەتكەن جاپپاس قالامباەۆ, اققۋعا كۇيىن قوسقان گەنەرال اسقاروۆ سياقتى ونەرپازدار شىققان.
– ۇستازىم دەپ كىمدى ايتار ەدىڭىز؟
– ۇلگى-ونەگە العان اعالارىم كوپ. سارىارقا ساڭلاقتارى – ماعاۋيا حامزين, ءۋالي بەكەنوۆ, داۋلەتبەك سادۋاقاسوۆ, ورال يساتاەۆ, مۇحامەتجان تىلەۋحانوۆ, مەيرام ۇلماعامبەتوۆ, الپىسباي تۇرسىنبەكوۆتەردەن كوپ ونەگە الدىم. مەنىڭ ورىنداۋشىلىق مانەرىمە ىقپال ەتكەندەر قاراتاۋدىڭ قوس قىرانى – تولەگەن مومبەكوۆ پەن گەنەرال اسقاروۆ. كۇيدىڭ مادەنيەتىن تانۋىما, شەرتىستىڭ قىر-سىرىن يگەرۋىمە بەلگىلى جازۋشى-دراماتۋرگ, شەرتپە كۇي شەبەرى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ىقپالى ەرەكشە بولدى. وسى اتى اتالعان كۇيشىلەردىڭ ءبارى دە ماعان ۇستاز. ءبارى دە «دالا كونسەرۆاتورياسىنىڭ» تۇلەكتەرى. ال, ناقتى كاسىبي ماماندىقتان ساباق بەرىپ, نوتالىق ساۋاتىمدى اشقان ۇستازدارىمنىڭ ىشىندە قاراساي سايجانوۆ, ورىنباي دۇيسەنوۆ, ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆتىڭ ورنى مەن ءۇشىن بولەك.
– كۇيشى بولۋدى ارماندادىڭىز با؟
– كۇيشى بولام دەپ ارمانداعان ەمەسپىن. اسكەردەن كەلگەن سوڭ 1980-جىلى جاڭادان اشىلعان جەزقازعاننىڭ مۋزىكا ۋچيليششەسىنە قۇجات تاپسىردىم. باعىم جانىپ, سول جەردەن نوتا ۇيرەنىپ, العاش مۋزىكا الەمىنە ەسىك اشتىم.
– ءسويتىپ, جوعارى ءبىلىم الۋىڭىزعا جول اشىلدى عوي؟
– ءيا, ۋچيليششەدەن كەيىن الماتىداعى قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانى ءتامامدادىم. ءوزىمدى كاسىبي مامانمىن دەپ سانايمىن. مۋزىكا ۋچيليششەسىن بىتىرگەن سوڭ جەزقازعان قۋىرشاق تەاترىندا راديست, ياعني مۋزىكا قويۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن كۇندەرىم دە بولعان. كونسەرۆاتوريانىڭ ديپلومىن العان سوڭ جەزقازعان مۋزىكا كوللەدجىندە ۇستازدىق جولىمدى باستادىم.
– قازىرگى كەزدە كۇيدى ءبىر دومبىرامەن ەمەس, وركەستر, انسامبلمەن تارتۋ ءۇردىسى قالىپتاستى. وعان كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– انسامبل, وركەستر, كۆارتەت, كۆينتەت, تريو, دۋەت جانە تاعى باسقالارى – ۇجىمدىق توپتار. بۇلار ەۋروپادا ورتا عاسىردىڭ اياعىن الا بەرە قالىپتاسقان مادەنيەت. انسامبل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسى ەمەس, كىرمە جانر. ال, ۇلتتىق مۋزىكانىڭ, ونىڭ ىشىندە كۇي ونەرىنىڭ تابيعاتى ەۋروپالىق وڭدەۋگە مۇقتاج ەمەس. قازاقي اۋەز ءوز دامۋى شەگىنە جەتكەن كەمەل ونەر ەكەنى ايدان انىق. قازاق كۇيى انسامبلدىك نەمەسە پوپۋرريلىق ونەر ەمەس. ول دارا تابيعاتى بار اقسۇيەك ونەر. قوسىلا تارتقاننىڭ وزىندە بىركەلكى ۋنيسون بولسا عانا تولىققاندى تىڭدالادى. ءدال قازىر كۇيدى تارقاتا تارتپاي, شولاق قايىرىپ, باسقا شىعارماعا اۋىسۋ, ودان ءارى سول سياقتى بىرنەشە كۇيدى قايىرما ەتە سالۋ سياقتى «سالت» پايدا بولدى. دومبىراشىلار بابالارىمىزدان كەلە جاتقان كۇيشىلىك قاسيەتتى كەيىنگە ىسىرىپ قويىپ, شالا تانىم سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋعا ويىسىپ بارا جاتىر. قازىر جاس كۇيشىلەردە كۇيدى سەزىنىپ تارتۋ ەمەس, قولدىڭ قيمىلىمەن ءارتۇرلى ورەسكەل قيمىلدار جاساۋ, تۇرىمەن ميميكالىق اسەر بەرۋ, اپيىنشى ادام سەكىلدى ەلتۋ, تاعى وسى تاقىلەتتەس وداعاي ءداستۇر قالىپتاستى. كورگەن سايىن كوڭىلىڭ قامىعادى, امال نەشىك. وسىندايدا اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ جوقتىعى ارقاما ايازداي باتادى. احاڭ ءتىرى بولسا, قوي دەر ەدى, جاداعاي دومبىراشىلىق مۇلدە بولماس ەدى. احاڭ سايازدىققا توزبەۋشى ەدى. اندا-ساندا «كۇيدىڭ بابام تارتقان سارىنى قايدا» دەگەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ داۋىسى عانا كۇركىرەپ ەستىلەدى.
– بۇل «سالتتىڭ» قالىپتاسۋىنا نە تۇرتكى بولىپ تۇر؟
– وسى قۇبىلىستىڭ تۇپكى سەبەبى – ساحنا مەن توي سالتىنىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماۋ دەپ ويلايمىن. ارينە, تويداعى سالتانات بولەك, ول دا قازاقتىڭ ءبىر دۋمانى. دەگەنمەن, ساحنالىق ورىنداۋشىلىق ءداستۇر ەجەلگى سالت, القالاعان الەۋمەتكە كۇي تارتۋدىڭ سىنى اۋىر, سونى ءتۇسىنۋ بارىمىزگە ورتاق مىندەت بولۋى كەرەك. كۇي دەگەن دە ءبىر يمان عوي. كۇيدىڭ ىزگىلىگىن ەلەمەۋ – يمانىڭدى ساتقانمەن بىردەي.
– تارتىس جانرى قۇرىپ بارادى دەگەن ءسوز كوپ ايتىلىپ ءجۇر. سوندا قازىر ناعىز كۇيشىلەر جوققا جاقىن با؟
– كۇيشىلەر از ەمەس, قۇدايعا شۇكىر! تارتىس تۋرالى ايتايىن. قازاقتا ەكى ونەر بولدى, ونەردىڭ ەكى ارناسى. ءبىرى – ايتىس, ەكىنشىسى – تارتىس. ايتىس پەن تارتىس بەلگىلى ءبىر تاريحي وزگەرىستەرگە بايلانىستى توقتاپ قالعان ونەر ەدى. جازبا پوەزيانىڭ دامىپ, العا وزۋى سەبەپتى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ ءبىر ايشىقتى ءتۇرى – ايتىس ازداپ توقىراعان ەدى. قاھارمان اعامىز – ءجۇرسىن ەرمان ەل ىشىندەگى ايتىسكەرلەردى جيناپ, ايتىستى قايتا ءتىرىلتتى. ايتىس جاڭعىردى دا, تارتىس سول كۇيى توقتاپ قالدى. تارتىستى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ايتىستاعى سياقتى ءداستۇرلى ءىزىن ساقتاۋ كەرەك–اق. تارتىستى تىرىلتەمىن دەگەن ءبىراز جوبالار بولدى. بىراق تارتىس ءداستۇرلى قالپىن بۇزباۋى ءتيىس. جانىنان شىعارىپ تۇرىپ تارتاتىن تارتىس قانا تارتىس بولماق. ول دەگەنىڭ – ءبىرىنىڭ تارتقانىن ءبىرى قايتالاپ بەرە الاتىن دۇلدۇلدەر قابىلەتىنىڭ سايىسى. قول سوعىپ وتىرعان الەۋمەتكە قولما- قول كۇي ارناپ جىبەرەتىن تارتىستار دا قايتا جاڭعىرار ەدى. تارتىستى ءتىرىلتۋ ءۇشىن ومىرشەڭ جوبالار كەرەك. كۇي ونەرىن قايتا جاڭعىرتا الاتىن تۇلعا كەرەك. قازاقتىڭ كۇيشىلەرى بابالارىنان دارىعان سازگەرلىگىمەن قايىم تارتىستى قايىرىپ, جۇمباق تارتىستى جاڭعىرتىپ, تۇرە تارتىسپەن ەلدى ەگىلتىپ, سۇرە تارتىسپەن سانامىزدى ايالايتىن كەز دە كەلەر دەپ سەنەمىن, تەك ىقىلاس پەن نيەت بولسىن.
– كۇيدىڭ كۇنى ءوتىپ بارا ما؟
– كۇي – ۇلتتىڭ مۋزىكالىق ءتىلى. ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى ءوتىپ بارادى دەسەك قالاي بولار ەدى؟!… بىراق سۇراعىڭ عاجاپ ەكەن. كۇي نارىقتىڭ باعالاۋى بويىنشا تاۋار بولىپ تۇر. وكىنىشىتىسى دە سول…
– وزىڭىزگە سۇرانىس بولىپ تۇرا ما؟
– ەسترادا جۇلدىزىنىڭ نارىقتىق سۇرانىسى سەكىلدى قاجەتتىلىك جوق. سولاي بولا تۇرا كەيدە زاۋىمەن كونتسەرتتەرگە شاقىرادى. جىلىنا ءبىر-ەكى رەت ۇكىمەتتىك كونتسەرتتەرگە دە قاتىسىپ تۇرامىز.
– ءداستۇرلى كۇيشىلەردەن كىمدەردى اتاي الاسىز؟
– مەن ءوزىمنىڭ ارالاسىپ جۇرگەندەرىمدى ايتايىن. مۇحامەتجان تىلەۋحانوۆ, ءبىلال ىسقاقوۆ, احات بايبوسىنوۆ, قايرات ايتباەۆ, ارمان قادىربەك, جالعاس سادۋاقاسوۆ, جاينات قۇلجانبەكوۆا – بۇل كۇيشىلەر ارقانىڭ مەكتەبىن العا سۇيرەپ جۇرگەن ونەر وكىلدەرى. التاي كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى – مۇقاش تاڭعۇتۇلى, مۇرات ابۋعازين, سەكەن تۇرىسبەكوۆ, انار كىتاپوۆا, اردابي ماۋلەت. جەتىسۋدان – ءبازارالى مۇپتەكەەۆ, اقبوتا تۇرىمبەتوۆا, الاتاۋدان باتىرلان ابەنوۆ, قاراتاۋدان – سايان اقمولدا مەن سارسەنعالي جۇزباەۆ.
– اتىڭىز جاستاي شىقتى. مىقتى كۇيشىلەردەن ءتالىم الدىڭىز, سوعان ريزاسىز با؟
– اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر. سۇگىر كۇيلەرى مەنى ەلگە تانىتتى. ارقا مەن قاراتاۋ كۇيلەرىن تەل ەمىپ ءوستىم, سونىڭ ارقاسىندا ەلدەگى ەڭ ۇلكەن ساحنالارعا شىعۋىما جول اشىلدى. قازاقتىڭ ءبىرتۋار دۇلدۇلدەرى – باقىت باسىعاراەۆ, رىسباي عابديەۆ, ءۋالي بەكەنوۆ, ماعاۋيا حامزين, ءشامىل ءابىلتاي, قارشىعا احمەدياروۆ, سەرجان شاكىراتوۆتار سىندى ايتۋلى كۇيشىلەر كورىك بەرگەن ساحناعا سولاردىڭ ءىزىن باسا شىقتىم, شامام جەتكەنشە كۇيدىڭ ءداستۇرلى سالتىن ناسيحاتتادىم. كەڭەس زامانىندا, 1988 جىلى بۇكىلوداقتىق «مەلوديا» فيرماسىنان مەنىڭ كۇيتاباعىم شىقتى. ول كەزدە كۇيتاباق شىعارۋ دەگەن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن باقىت.
– شەرتپە كۇيدىڭ تاريحىنا ناقتى توقتالۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟
– شەرتپە كۇي ءوزى كەم زەرتتەلگەن جانر. ونىڭ سەبەبىن مەن قىسقاشا عانا ايتىپ وتەيىن. جالپى, قازاقتا كۇيشىسى جوق ءوڭىر بولمايدى. بىراق, قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىستار باسىپ-جانشىپ, قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن بيلەپ, توستەدى. كەڭەستىك ساياسات ادەبيەتتە دە, تاريحتا دا, مۋزىكادا دا, مادەنيەتتىڭ بارلىق سالاسىنا تىكەلەي ارالاستى. سونىڭ سالقىنى شەرتپە كۇيگە وراسان ناۋبەت اكەلدى. ارقانىڭ دومبىراسى اسپاپ رەتىندە قولدانىستان شىقتى. سايدالى سارى توقا, يتاياق, قىزداربەك, سەمبەك سىندى كوپتەگەن ارقانىڭ جامپوزدارىنىڭ كۇيلەرى قۇمعا سىڭگەن سۋداي ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى. التايدى كۇيمەن تەربەگەن شىعىستاعى كۇيشىلەر ەلدەن كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قاراتاۋداعى كۇيشى اتاۋلى اتىشۋلى سوزاق كوتەرىلىسىنەن كەيىن مۇلدە باسىلىپ قالدى. سونداي شەكتەۋلەردىڭ كەسىرىنەن ارقا, شىعىس, جەتىسۋ, قاراتاۋدان سىرعا دەيىن ءبىر كەزدە سالتاناتى جاراسقان شەرتپە كۇي ونەرى كەڭەستىك داۋىردە ناسيحاتتان تىسقارى قالدى. كەيىن ءۋالي بەكەنوۆ شەرتپە كۇيدى قايتا قولعا الدى, ارنايى مەكتەبىن اشتى. قازاقتىڭ كۇيى قىراننىڭ قوس قاناتى سياقتى. توكپە كۇي مەن شەرتپە كۇي قاتار قانات جايماسا, كۇي مادەنيەتى زاڭعار كوككە سامعاي المايدى. مەن شەرتپە كۇيدى وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءومىرىمنىڭ ماقسۇتى دەپ ساناپ ءجۇرمىن.
– شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبىن جان–جاقتى زەرتتەدىڭىز, ەڭبەگىڭىزگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– كوڭىلىم ءالى دە تولمايدى, كەمشىن تۇستارى كوپ. شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت ايماعىن تۇگەندەي الدىم دەمەيمىن, تەك ايماقتىق مەكتەبىن عانا انىقتاي الدىم. عىلىمي ماڭىزىنان گورى اقپاراتتىق-انىقتامالىق باعىتى باسىمىراق بولدى. قارجى دا جەتپەدى, باسپاعا قارىزدانىپ ازەر شىعاردىم. ارقا, التاي, جەتىسۋ, قاراتاۋ ەجەلدەن سەزىمشىل كۇي-شەرتپە كۇي دارىعان ولكەلەر بولىپ سانالادى. وسى وڭىرلەردە قازاقى شەرتپەنىڭ ءىنجۋ- مارجانى, تاريحي تامىرى ساقتالعان, ءداستۇرى مىزعىماعان. جالپى قازاق كۇيىنىڭ اۋەلگى سازى ءبىر, ال ايماقتىق ءبولىنۋى ورىنداۋشىلىق مانەردىڭ بايلىعىن كورسەتە الاتىن فاكتور عانا. مانەر قانشا كوپ بولسا, قازاق كۇيىنىڭ سازى دا سونشالىق مازمۇندى بولاتىنى بارشاعا بەلگىلى. كوشپەلى قازاق تۇرمىسىندا اتاقونىس ۇعىمى باستى ماسەلە بولدى. ءار ءجۇزدىڭ, ءار رۋدىڭ وزىنە تيەسىلى جاز جايلاۋى, قىس قىستاۋى بولدى. جازعىتۇرىم جايلاۋعا شىققاندا قارعا تامىرلى قازاقتىڭ باسى قوسىلادى. كۇيشىلەر تارتىسى دەگەندەي جورالعىلار دا كوبىنەسە وسى كەزەڭدە سىنالادى. جاستار ابىزداردان كۇي ۇيرەنەدى. بولاشاقتا وسى ماسەلەلەردى جان- جاقتى قايتا جازۋعا تۋرا كەلەتىن سياقتى, اللا ءناسىپ ەتسە…
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان شىنار ءابىلدا
