تانىم

جانعوجا باتىردىڭ تاريحي بەينەسI

جانقوجا باتىر

قازاق حالقى عاسىرلار بويعى ارمانىنا قول جەتكىزىپ, تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك بايراعىن جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى كوككە كوتەرىپ, بەيبىت ءومىر كەشىپ وتىرعان كەزەڭدە تۋعان ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قان توككەن باتىر بابالاردىڭ, ءسوزىن سەمسەر, ءتىلىن نايزا ەتكەن دانالاردىڭ رۋحتارىن ۇلىقتاۋ, ولاردىڭ ەرلىگىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ قالام ۇستاعان, بۇكىل عۇمىرىن سولاردىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋگە ارناعان ءبىز سياقتى تاريحشى-قالامگەر ۇرپاقتارىنىڭ پەرزەنتتىك, ازاماتتىق پارىزى بولسا كەرەك.

الايدا, تاۋەلسىز ەل اتانعان, اركىمگە سويلەۋ, جازۋ ەركىندىگى تيگەن تۇستا, اسىرەسە, ءبىر زاماندارى ۇلتتىق تاربيە قۇرالى بولعان كوركەم ادەبيەتتەردى وقيتىندار ازايعان سوڭعى جىلدارى, كەز كەلگەن ادام تاريحشى, زەرتتەۋشى, شاماسى كەلمەيتىندەر دە جازۋشى بوپ شىعا كەلىپ, ءتىپتى, شالا ەستىگەن, ويدان شىعارىلعان اڭىز اڭگىمەلەردى ءباسپاسوز قۇرالدارىندا جاريالاپ قانا قويماي, «مەنىڭ بابام تۇرعاندا, پالەنشە-تۇگەنشەلەر دە باتىر ما ەدى, شەشەن بە ەدى, كوسەم بە ەدى؟!» دەگەن پارىقسىز پىكىرلەر ايتاتىندى شىعاردى. وكىنىشتى-اق!

جاسىراتىنى جوق, وسىنداي نەگىزسىز دەرەكتەردىڭ, رۋعا تارتۋشىلىق پەن جەرشىلدىك كەساپاتتاردىڭ كەسىرىنەن بارىمتاشى بولعاندار, تۋعان ەلى, جەرى جانە تاريح ءۇشىن ەشقانداي ەڭبەك سىڭىرمەگەندەر قالتالى ۇرپاقتارىنىڭ ارقاسىندا «ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەندەر», «ەلىنە ادال قىزمەت ەتكەن ارداقتىلار» قاتارىنا جاتقىزىلىپ, قىمبات باعالى ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ, ءتىپتى, ولاردىڭ ەسىمدەرى اۋىلدار مەن مەكتەپتەرگە, مەكەمەلەر مەن كوشەلەرگە بەرىلىپ جاتقانى دا كوپشىلىككە ايان.

وسىنداي ورەسكەل جايتتاردىڭ كەڭ ەتەك الىپ بارا جاتقاندىعى, مۇنداي ارەكەتتەردى توقتاتۋ قاجەتتىگى جونىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ تالاي رەت ەسكەرتسە دە, بۇل «ادەت» تيىلار ەمەس.

ايتسە دە, قازاق دالاسىنىڭ باسقا ايماقتارىن بىلاي قويعاندا, تەك سىر مەن ارال ءوڭىرىنىڭ وزىندە عانا, مۇنداي جالاڭ ايقايدىڭ, بايلىق پەن تامىر-تانىستىقتىڭ ارقاسىندا بەلگىلى بولىپ جاتقانداردىڭ كولەڭكەسىندە قالا المايتىن, ونداي «قولدان سىزىلعان شەڭبەرگە» سيمايتىن تۇلعالار قانشاما؟! سونداي كەسەك تۇلعالاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – 2014 جىلى تۋىلعانىنا 240 جىل تولعالى وتىرعان, بۇكىل سانالى عۇمىرىنىڭ جەتپىس جىلداي ۋاقىتىن حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان, قازاق دالاسىنىڭ ەڭ سوڭعى تەڭدەسسىز باتىرى جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلى.

سوندىقتان, وقىرمانداردىڭ نازارىنا ۇسىنىلعالى وتىرعان ماقالا, م.تىنىشپاەۆ ايتقانداي, «كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ءۇش ءجۇزدىڭ ايگىلى باتىرى, بەلگىلى ءبيى ءھام الدىن بولجاعان اۋليەسى» اتانىپ, بىراق قانشاما تەڭدەسسىز ەرلىكتەر, ءادىل ارەكەتتەر جاساسا دا, قاشاننان دا اۋىزبىرلىگى جوق حالقىنىڭ باسىن ءبىر تۋ استىنا بىرىكتىرە الماي, بۇكىل عۇمىرى وكىنىشپەن وتكەن, اقىرى, قارتايعان شاعىندا, ءوز ەلىنەن شىققان ساتقىندار قولىنان قازا بولعان سول جانقوجا باتىردىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ناقتى دەرەكتەر جايلى بولماق.

جانقوجا 1774 جىلى قازىرگى قازالى اۋدانىنداعى ءوزىنىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن اۋىلدىڭ شىعىسىندا جاتقان سارىكول مەن قاراكولدى قوساتىن «كۇركىرەۋىك» ارناسى جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ال 1860 جىلى  ناۋرىزدا جالعىز ءۇي وتىرعان 86 جاستاعى باتىردى ون ءتورت جاسار بالاسىن پاتشا سارايىنا كەپىلدىككە بەرىپ, ورىس ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى اتاعىن العان ەلەكەي (ەرمۇحاممەد) قاسىموۆ ءوز وتريادىمەن قاماپ, بايقادام باتىردىڭ كەنجە ۇلى ون جەتى جاسار اقساقالعا اتتىرىپ ولتىرگەن.  باتىر قىزىلقۇمداعى ولتىرىلگەن جەرىندە جەرلەنگەن.

جانقوجانىڭ تۋعان-ولگەن جىلى, جەرى جايلى دەرەكتەر ەشقانداي تالاس تۋعىزبايدى. ويتكەنى, ول جايلى 1992 جىلى جارىق كورگەن «جانقوجا باتىر» اتتى تاريحي رومانىمنىڭ 1-كىتابىندا مۇراعاتتىق دەرەكتەردى باتىردىڭ XX عاسىر باسىندا ءومىر سۇرگەن ۇرپاقتارى ايتىپ كەتكەن مالىمەتتەرمەن سالىس­تىرا, جان-جاقتى زەرتتەي وتىرىپ جازعان بولاتىنمىن.

مۇنىڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەندىگىن اۆتوردىڭ جارىق كورگەلى وتىرعان «ناركەسكەن» تاريحي-دەرەكتى تريلوگياسىنان ايقىن اڭعارۋعا بولار دەپ ويلايمىن. ەندى سول دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى قىسقاشا ايتىپ وتەيىن.

جانقوجا باتىردىڭ ساۋىتى مەن قارۋ-جاراقتارى. 3-ت.سوڭعى فورز. 1-ب

باتىردىڭ تۋعان اعاسى اقمىرزانىڭ نەمەرەسى بيجان مەن جانقوجانىڭ 1936 جىلى 83 جاسىندا دۇنيە سالعان كەنجە قىزى بايسالدى كورگەن, ولارمەن ارال اۋدانىنىڭ «ۇيالى» اۋىلدىق كەڭەسىنە قاراستى «بيىكتاۋ» اۋىلىندا كوپ جىل بىرگە تۇرعان قابىل سارسەنبايۇلى مەن تويىمبەت كۇلىمبەتۇلىنىڭ 1979 جىلى ناۋرىز ايىندا مەنىمەن بولعان سۇحباتىندا ايتىلعان دەرەكتەر بويىنشا, اكەسى ولگەندە بايسال 7 جاستا بولعان. ولاي بولسا, ول 1853 جىلى تۋىلعان (1936-83), وعان  7-ءنى قوسساق, باتىردىڭ قايتىس بولعان جىلىن (1860) بىلەمىز.

  1. بىردە, جانقوجانىڭ ءارى ءىنىسى, ءارى بالاسى جانە باتىر ساربازدارىنىڭ ءبىرى جالمىرزا اقمىرزاۇلى ۇلكەن ۇلى بيجانعا: «جانقوجا اتاڭ ورىستارمەن سوعىساتىن كەزدە 82-83 جاستا ەدى» دەگەن ەكەن. كوتەرىلىستىڭ 1856 جىلدىڭ كۇزى مەن 1857 جىلدىڭ قاڭتارىنىڭ ەكىنشى جارتىسى ارالىعىندا بولعانى مۇراعات دەرەكتەرىنەن بەلگىلى. كوتەرىلىس كەزىندە ساتقىندىق جاساعان رۋباسىلارىنا جانە قازالى فورت باسشىلارىمەن اۋىز جالاسىپ, ورىستاردىڭ پايداسىنا تىڭشىلىق ەتكەن كەيبىر بيلەر مەن باتىرلارعا وكپەلەپ, بۇحارا جەرىندەگى «ەرلەر» شىڭىنا كوشىپ كەتكەن باتىردىڭ ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن عانا اجال قۇشقان جەرىنە ورالعانىن ەسكەرسەك, وندا ونىڭ 1860 جىلى ولگەنى جانە 1774 جىلى تۋىلعانى (1860 – 83 – 3) داۋ تۋعىزبايدى.

ەندى جانقوجانىڭ جەكە باسىن, ءتۇر-تۇلعاسى مەن كەسكىن-كەلبەتىن, مىنەز-قۇلقىن سۋرەتتەيتىن دەرەكتەرگە ۇڭىلەيىك.

  1. رايىم, قازالى فورتتارىندا قارا جۇمىسقا جەگىلىپ, 1847-50 ج.ج. ارال تەڭىزىن زەرتتەگەن كاپيتان ا.ي.بۋتاكوۆتىڭ, ال 1860 جىلدارى امۋدارياعا دەيىن بارعان ورىس زەرتتەۋشىسى ل. بەرگتىڭ شحۋنالارىندا ەسكەكشى-ماتروس بولعان, جانقوجانى كوپ جىلدار بويى كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن قۇتتىق رۋىنان شىققان مۇساباي جىراۋدىڭ ءتۇرلى مۇراعاتتاردا ساقتالعان اڭگىمەلەرى مەن ولەڭدەرىندە: «جانقوجانىڭ ءتۇر-تۇلعاسى, مىنەز-قۇلقى بولەكشە بولعان. جاس كەزىنەن باستاپ-اق مىنەزى اۋىر, ورىنسىز سويلەمەگەن, بالالارمەن دە قوسىلىپ ويناماعان. بىرەۋلەر جانجال شىعارۋعا قايىمداسسا, ول كوزىنىڭ الاسىمەن ءبىر قاراپ, ءوز جونىنە جۇرە بەرەدى ەكەن. جىلدان-جىلعا بوي-تۇلعاسى ەرەكشەلەنىپ, ايرىقشا كوزگە تۇسە باستاعان» دەگەن دەرەكتەر بار (قر عا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا).
  2. رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى 1856-57 جىلدارداعى كوتەرىلىسى كەزىندە باتىردىڭ مىڭباسى بولعان سىرلىباي شاباقۇلىنىڭ شوبەرەسى وراق جانۇزاقۇلىنىڭ 1930 جىلى قويعان: «جانقوجا اتامىز قانداي ادام بولعان؟» دەگەن سۇراعىنا جوعارىداعى ايتىلعان بيجان جالمىرزاۇلى: «جانقوجا وتە سۇستى, كوزدەرى جالىن اتىپ تۇراتىن, قاباعى قالىڭ, نازارىن ءسال تومەن سالسا قويۋ ءھام بۇيرا قاستارى جانارلارىن جارتىلاي جاۋىپ كەتەتىن ادام بولعان. اشۋ قىسقاندا ەكى كوزى قانتالاپ, ۇنەمى بىلەگىنە ءىلىپ جۇرەتىن ايبالتاسىن شىر اينالدىرىپ, ىسقىراتىن. بىراق, سونشالىق ايباتتى باتىردىڭ بويى ۇزىن ەمەس ەدى. ورتا بويلىدان ءسال-ءپال عانا جوعارى, ەكى يىعىنا ەكى ادام ەركىن سىياتىنداي قاقپاق جاۋىرىندى, كەڭ كەۋدەلى, جۋان مويىن, مۇرىنى ۇلكەن, تورتپاق ادام بولعان» دەگەن جاۋاپ قايتارعان ەكەن.
  3. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قولجازبا قورىنداعى ءحىح-ع. سوڭى مەن حح-ع. باس كەزىندە جانقوجا جايلى حالىق اقىندارى جازعان سەگىز جىردىڭ بىرىندە:

…كەڭ كەۋدە, ءبورى قاباق, جولبارىس بەت,

جاۋرىنى ەنىمەنەن تەڭدەس كەلگەن…

جۇمىرلاۋ جولبارىستىڭ جوتاسىنداي.

شىعىڭقى قۇلاق جاعى, جۋان مۇرىن,

ايباتتى جان كورىنەر ارىستانداي!

الدىنان نە كەلسە دە قايتپايتۇعىن,

شۇبار كوز* ايعا شاپقان قابىلانداي!

قاباعى تومەن تۇسكەن, ۇزىن مۇرتتى,

جاۋاتىن كۇننىڭ قارا بۇلىتىنداي… – دەيدى.

(«شۇبار كوز» دەپ قابىلاننىڭ كوزىن ايتىپ وتىر – اۆت.)

  1. 1893 جىلى قازان قالاسىنان سىر, ارال وڭىرىنە ارنايى كەلىپ, باتىردىڭ كوتەرىلىسى مەن ومىرىنە قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ي.انيچكوۆ «كيرگيزسكي گەروي (باتىر) دجانحودجا نۋرمۋحاممەدوۆ» اتتى ەڭبەگىندە (235-ب.) ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسى مەن مىنەزى جونىندە: «چتو كاساەتسيا نارۋجنوستي باتىرا, تو پو راسسكازام ۆيدەۆشيح ەگو ي زناۆشيح, ون نە بىل كاك يسەت كۋتەباروۆ بولشوگو روستا ي ۆنۋشيتەلنوي نارۋجنوستي, ناپروتيۆ, يمەل نەبولشوي روست ي نە وتليچالسيا ۆيدنويۋ نارۋجنوستيۋ; نيكوگدا نە راسستاۆالسيا سو سۆويم ورۋجيەم: كينجالوم, شاشكوي ي ايبالتوي, كوتورىە ۆسەگدە لەجالي وكولو نەگو, داجە كوگدا سيدەل يلي لەجال ۆ كيبيتكە; ون, گوۆوريات, ۆسەگدا ستروگال كاكۋيۋ-نيبۋد پالوچكۋ, كاك بۋدتو تاك جە ستروگاەت سۆويح ۆراگوۆ; بىل ون مولچاليۆ ي نەرازگوۆورچيۆ» دەيدى.
  2. جانقوجا جىگىت اعاسى بولعان شاعىنان باستاپ, ۇزىن ساقالىن قىزدىڭ بۇرىمىنداي ەتىپ ءورىپ قوياتىن بولعان. بۇل باتىردىڭ «ات ۇستىندە جانە ۇرىس كەزىندە جەلدىڭ ەكپىنىمەن كەدەرگى بولماسىن» دەگەن ۇقىپتىلىعىنان تۋعانداي.

باتىردىڭ ساقالى جونىندە ونىڭ ۇلى يتجەمەستى  1893 جىلى  قاراقۇمداعى ۇيىندە كورگەن ي.انيچكوۆ, جوعارىداعى ەڭبەگىندە (220-ب.): «سىن باتىرا, ەششە ناحودياششيسيا ۆجيۆىح, توجە نازىۆاەمىي باتىروم, يتچەميس, 80-تي لەتني ستاريك, كوچۋەت نا مەستنوستي اكيرەك ي ۆ كاراكۋماح, نە يمەەت بولشوگو سوستويانيا, نو پولزۋەتسيا بولشيم پوچەتوم سرەدي ۆسەح كيرگيز, ۋ نەگو ەست پوتومستۆو وت نەسكولكيح جەن; ۆ پاميات سۆوەگو وتتسا زاپلەتاەت ۆ كوسيچكۋ سۆويۋ سەدۋيۋ بورودۋ» دەپ جازعان.

  1. 1983 جىلى «جانقوجا – قازاقتىڭ حالىق باتىرى» اتتى تۇڭعىش كىتابىم سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتقا ساي كەلمەي, وندىرىستەن الىنىپ قالعان سوڭ, جازۋدى قويعان كەزدەرى تۇسىمدە كورگەنىمدە ماعان: «نەگە كىدىرىپ تۇرسىڭ؟! وسى تۋرا جولمەن جۇرە بەر!» دەپ ۇرىسقان باتىردىڭ ءوزىم بەينەلەگەن مىنا سۋرەتى مەن جوعارىدا سوزبەن سۋرەتتەلگەن بەينەسى اراسىندا ونشالىقتى ايىرماشىلىق جوقتاي كورىنەدى. ەگەر اتاقتى باتىرعا ەسكەرتكىش قويىلاتىن بولسا, ونى جاسايتىن ءمۇسىنشى وسى نۇسقانى نەگىزگە السا, قاتەلەسە قويماس دەپ ويلايمىن. ايتپەسە, بەينەسىنەن باتىر كەيپى بىلىنبەيتىن «شارۋا تيپتەس» ەسكەرتكىشتەر مەن سۋرەتتەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانى قىنجىلتادى.
  2. 1979 جىلى ناۋرىزدا باتىردىڭ بەيىتىنە بارىپ كەلە جاتىپ بيىكتاۋدا ونىڭ ۇرپاعى ەبەلەكوۆ ەرعاليدىڭ, قىزىلقۇمدا ەكىنشى ۇرپاعى ءناسىرادينوۆ الداجاردىڭ, ءۇشىنشى ۇرپاعى جالمىرزاەۆ ساعاديننىڭ ۇيلەرىندە ساقتاۋلى تۇرعان, ونىڭ ءوزىم سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان مىناداي قىسقا جەڭدى, ۇلكەن كەۋدەشە ساۋىتى جانە بىلتەمەن اتىلاتىن سيراقتى «شۇبار» مىلتىعى مەن قانجارى, سونداي-اق, كەيىنىرەك جوعالىپ كەتكەن, تىزەسىن جاۋىپ تۇراتىن قىسقا بالاقتى شالبارشا ساۋىتى, قىلىشى, اتاسى كيىكباي باتىر سىيلاعان ۇزىن ساپتى ايبالتاسى بولعان. ايبالتا نەگىزگى قارۋى ەكەن.
  3. ەسكەرتكىش جاساعان ءمۇسىنشى ەسكەرۋگە ءتيىس تاعى ءبىر جايت – باتىردىڭ ءوزى ات قويعان ءتورت تۇلپارى بولعانى. ولار: كەڭقولتىق (ومىراۋلى, كەۋدەسى كەڭ), قۇدايبەرگەنتورى (ماڭدايى قاسقا, ءتۇسى تورى), 1856-57 جىلدارى كوتەرىلىس كەزىندە مىنگەن اقتابان ء(تۇسى قىزىل, ارتقى ەكى اياعى قىزىلاسىقتان تومەن اق) جانە ىشىنە قاراي قۋشىرىلا بىتكەن قوس قۇلاعىنىڭ شەمىرشەكتەرى مۇيىزدەي قاتتى, ءتۇسى كوكشۋلان «كوكەشكى» اتالعان ەڭ سوڭعى تۇلپارى.

جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى, كەسكىن-كەلبەتى, مىنەز-قۇلقى, قارۋ-جاراعى, مىنگەن اتتارى جايلى مۇسىنشىگە قاجەت مۇنداي جان-جاقتى دەرەكتەر باسقا باتىرلارعا قاتىسى بار مالىمەتتەردە بولعان ەمەس دەسەم, ارتىق بولماس.

سوندىقتان, تاريحشى, جازۋشى رەتىندە سانالى عۇمىرىمنىڭ جارتى عاسىردان استام ۋاقىتىن ايگىلى باتىردىڭ ءومىرى مەن حالقى ءۇشىن جاساعان قىزمەتىن زەرتتەۋگە ارناعاندىقتان جانە پەرزەنتتىك پارىزىم بولعاندىقتان, وسى دەرەكتەردى تۋعان جەرىم – كيەلى دە قاسيەتتى قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى بىلە جۇرگەنى ءجون بولار دەپ ويلايمىن.

ءابدىساتتار وسپانوۆ,
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى,
تاريحشى-ەتنوگراف

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button