قازاق تاريحى شىنىندا ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋ جولىندا جان الىپ, جان بەرىسكەن نەبىر ارپالىس پەن تايتالاستان تۇراتىن شەجىرە ىسپەتتەس. سول تاريح بەتتەرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان تەك باتىرلار مەن بەكتەر عانا ەمەس, قالامىمەن ۇلتقا كەرەك دۇنيەلەردى جاريالاپ, حالىقتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعاعان, ۇلت پەن ءتىل مۇددەسى ءۇشىن ايانباي كۇرەسكەن, قازاق رۋحاني قوعامىنىڭ, اسىرەسە مەملەكەتشىلدىك تۇيسىكتىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسقان, قازاق ءباسپاسوزى تاريحىندا تەڭدەسسىز ەڭبەك ەتكەن ايگىلى باس ساراشىلار – شەرحان مۇرتازا, سەيداحمەت بەردىقۇل قاتارىندا تۇراتىن ءسوز ساردارى, جازۋشى, زەرتتەۋشى جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىمەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
– جارىلقاپ اعا, فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىعانىڭىزبەن, جۋرناليستيكاعا تالپىنىسىڭىزدىڭ ارقاسىندا «لەنينشiل جاسقا» (بۇگىنگى «جاس الاشقا») شەرحان مۇرتازا باس رەداكتور بولىپ دۇرiلدەپ تۇرعان كەزدە كەلدىڭىز. «اققۋ» ەستەتيكالىق كلۋبىنا جازىپ جۇرگەن ماتەريالدارىڭىز ادەبيەت ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi ورالحان بوكەيگە ۇناپ, ءارتۇرلى تاپسىرمالار بەرە باستاعانىن, وقۋ بىتىرمەي جاتىپ وسى گازەتكە جۇمىسقا تۇرىپ, ونەر, رۋحانيات تاقىرىبىندا جاقسى ماقالالار شىعارعانىڭىزدى ارىپتەستەرىڭىز, شاكىرتتەرىڭىز جازدى. ەكى جىل وفيتسەرلىك قىزمەت اتقارىپ كەلگەننەن كەيىن جاستار گازەتىنىڭ جاڭا باس رەداكتورى سەيداحمەت بەردiقۇلدىڭ ايگىلى «ۇستاحاناسىنان» ءتالىم الدىڭىز. كىلەڭ مىقتى باس رەداكتورلارمەن جۇمىس ىستەدىڭىز. جالپى قازىرگى كوپ پروبلەمالى قازاق ءتىلدى جۋرناليستيكانىڭ جايى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز, قازىرگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ كوزقاراسى مەن مۇمكىندىگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
– ءبىزدىڭ ستۋدەنتتىك كەزىمىزدە قازاقتىڭ قالامگەرلىك, سىنشىلىق ونەرىندە ەرەكشە ءبىر جارقىن سەرپىلىستەر ءوتىپ جاتتى. اسقار سۇلەيمەنۇلى, زەينوللا سەرىكقالي, ءابىش كەكىلبايۇلى, رىمعالي نۇرعالي, مۇحتار ماعاۋين سياقتى جاسى وتىزعا دا تولماعان كىلەڭ ءبىر سايىپقىران اعالارىمىز ادەبيەتكە جاڭا لەپ اكەلىپ, ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. ءبارى دە تەرەڭ ءبىلىم يەلەرى. ولاردىڭ سوزدەن جاسىن ويناتقان ماقالالارى جازۋعا تالابى بار تالاي جاستىڭ كوكىرەگىندە ۇشقىن ۇيالاتتى. كوبىمىز سولار سەكىلدى جازساق قوي دەگەن ارماندارعا بەرىلدىك. سونداي قيالدارمەن جۇرگەن كەزىمىزدە 1967 جىلى زەينوللا سەرىكقاليدىڭ «ويلار, تولعانىستار» (قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ماسەلەلەرى) دەگەن كىتابى جارىق كورە قالدى. جازۋ ناقىشى ايرىقشا, ستيلدىك قۇرىلىمى سۇراپىل, ءسوزدى مىڭ قۇبىلتىپ ويناتا قولداناتىن, ادەبي شىعارمالاردى شىڭىراۋلاتا تالدايتىن سىنشى شەبەرلىگى ەرەكشە ءتانتى ەتتى. سودان بىلاي زەينوللا اعامىزدىڭ جازۋ ماشىعى ءبىز ءۇشىن ۇلگىگە اينالدى. ونەر تاقىرىبىن قوزعاعان اۋەلگى ماقالالارىمىزدى دا سول كىسىگە ۇقساپ جازۋعا تىرىستىق. سول تالپىنىسىمىز, اقىرىندا, ءبىزدى جاستار گازەتىنە الىپ كەلدى.
بۇل گازەتتەگى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنداعى شىعارماشىلىق احۋال قانداي ەدى, شىركىن. كىلەڭ قالامى جۇردەك جاستاردان قۇرالعان جۋرناليستەر قاۋىمى ءوز جازعاندارىن وقىلىمدى ەتۋ ءۇشىن نەشە الۋان ستيلدىك, كوركەمدىك ىزدەنىستەرگە باراتىن. ادەتتە تاقىرىبى تارتىمدى ەمەس دەپ ەسەپتەلەتىن ءوندىرىس, شارۋاشىلىق, جاستار ۇيىمدارى تۋرالى دۇنيەلەردىڭ ءوزىن دە تۇرلەندىرە ورىنداۋدىڭ بار امالدارى قاراستىرىلاتىن. جاقسى شىققان دۇنيەلەرگە ءبارى دە ءبىر كىسىدەي قۋانىپ, ارقايسىسى دا سونداي ۇزدىك ماتەريالدار جازۋعا ۇمتىلىپ, ءوزارا شىنايى باسەكەگە تۇسەتىن. جاستار باسىلىمىنىڭ سول كەزەڭدە وقىرماننىڭ سۇيىكتى گازەتىنە اينالىپ, تارالىمىنىڭ 300 مىڭنان اسىپ كەتۋىنە دە وسىنداي شىعارماشىل اتموسفەرانىڭ ءوز اسەرى تيگەنى انىق دەپ بىلەمىن.
ارينە ول كەزدەگى قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز بەن بۇگىنگى ءباسپاسوزدىڭ جايىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ول جىلدارى نەگىزگى بولىگى اۋىلدىق جەردە تۇراتىن قازاق وقىرمانىنىڭ جاعدايى تاۋىرىرەك ەدى. ەلدىڭ ءبارىنىڭ تۇراقتى جۇمىسى, اي سايىن الىپ تۇراتىن جالاقىسى بولدى. ءاربىر مەكەمەدە مىندەتتى تۇردە باسپاسوزگە جازىلۋ ناۋقانى جۇرەتىن. قازىرگى كەزدە ول جاعدايدان ءىز دە قالمادى. جازدىرىپ الۋ ازايعاسىن, پوشتا قىزمەتى دە توقىراۋعا ۇشىراپ, جۇرتشىلىق باسپاسوزدەن تىم جىراقتاپ كەتتى. گازەت-جۇرنالداردا جاريالانىپ جاتقان قۇندى ماقالالار مەن تالداۋلاردى وقىمايتىن, كىتاپقا قىزىقپايتىن, كوبىنە سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى, تەلەديدارداعى اقپارات اعىنىمەن شەكتەلىپ قالعان ۇرپاق ءوسىپ شىقتى. باسپاسوزدەن, ادەبيەتتەن قول ۇزگەن سول بۋىننىڭ ءبىرسىپىرا بولىگى قالالىق جەرلەرگە كەلىپ قونىس تەپكەنىمەن, ولار گازەت-جۇرنالدى ىزدەپ ءجۇرىپ وقۋدى اسا قاجەت دەپ تاپپادى. ءارى ءباسپاسوز دۇڭگىرشەكتەرى جەلىسى دە ولاردىڭ تاۋىن قايتاردى. سەبەبى, سۇرانىس جوق دەگەن سىلتاۋمەن, ولارعا قازاق باسىلىمدارى تۇسە بەرمەيتىن بولدى. سويتە-سويتە, قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ دەنى بۇگىندە ۇكىمەت قارجىسىنا تاۋەلدى, ونسىز كۇن كورە المايتىن قالگە جەتتى…
بۇل قيىنشىلىقتان قالاي شىعۋعا بولاتىنى ماعان ءمالىمسىز. ايتەۋىر ءبىر جانكەشتى تىرلىكتىڭ قاجەت ەكەنى انىق. سويتسە دە, ەگەر باسىلىم ساپاسى جوعارى بولسا, ونىڭ تارالىمىنا كوپ نۇقسان كەلە قويمايتىنداي بوپ كورىنەدى ماعان. ويتكەنى دىلگىر تاقىرىپتاردى قوزعايتىن, بيىك شەبەرلىكپەن ورىندالعان دۇنيەلەرى مول اقپارات قۇرالىنا جۇرتشىلىق ءاردايىم ءزارۋ. ءار سانىندا نە شىعىپتى دەپ ەلەڭدەپ, ىزدەپ وتىراتىن وقىرمان ءالى بار دەپ بىلەمىن. ال ونداي دەڭگەيگە جەتۋ, بيىك تالاپقا ساي بولۋ, جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمدى, قولتاڭباسى شۇرايلى جۇرنالشىلاردىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسادى. ماسەلەن, ءبىر عانا مىسال, ءبىزدىڭ گازەتتەردە رەسمي تاقىرىپتارعا ارنالعان ماتەريالدار جازۋ ءۇردىسى ءالى دە باياعى تاپتاۋرىن, قاساڭ قالپىنان اۋماي كەلە جاتقانداي. سول سەبەپتى دە ولار وقىرماندى كوپ قىزىقتىرا بەرمەيدى. اتتاپ وتە شىعادى. مەنىڭشە, سول تاقىرىپتارعا دا جاڭاشا, توسىن تۇرعىدان كەلىپ, ءارتۇرلى جۇرنالشىلىق تاسىلدەرگە سالىپ تارتىمدى ەتىپ جازۋعا بولادى عوي. ارينە, بۇندايدا تىلشىگە الىمدىلىق پەن شەبەرلىك وتە-موتە قاجەت ەكەنى بەلگىلى…
– بەينەلەۋ ونەرi تۋرالى جازىلعان «بۋىرقانعان بوياۋلار» (1981 ج.) جانە ەتيكەت ماسەلەسiنە ارنالعان «ادەپ الەمi» (1982 ج.) كiتاپتارىڭىز ءۇشiن 1982 جىلى قازاقستان كومسومولى سىيلىعىن الدىڭىز. قازاق جۋرناليستەرىنىڭ اراسىنان العاش وسى ماراپاتقا يە بولعان ءسىز ەكەنسىز. بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تىلسىمدارىنا بويلاپ, سۋرەتتەردى سويلەتكەن قابىلەتىڭىز قالامگەرلىك ورتادا ەرەكشە قابىلداندى. وسى جونىندە كەڭىرەك ايتساڭىز. ەتيكەت ماسەلەسىنىڭ تىم ەلىكتەگىش, وقۋ-ءبىلىم ىزدەۋدەن گورى ويىن-ساۋىق, توي-تومالاقتى جاقسى كورەتىن ءبىزدىڭ حالىققا بەرەرى بار ما؟
– ستۋدەنت كەزىمىزدە كوپ نارسەنى بىلۋگە ىنتىزار بولدىق. اۋىلدان كەلىپ قالا ومىرىنە ەتەنە ارالاسا باستاعاننان كەيىن حالىقارالىق ادەپ, ەتيكەت ەرەجەلەرىن بىلۋگە ۇمتىلدىق. بىراق ونى ءبىر جەردەن وقيىق دەسەك, قازاقشا جازىلعان ەشتەڭە جوق. بىلاي قاراساق, جاستارعا ناعىز كەرەك دۇنيە ەمەس پە؟ سوعان دەيىن ونى ەشكىم ەسكەرمەگەن عوي. كىتاپحانالاردان ىزدەستىرىپ قاراعانىمىزدا, بۇل تاقىرىپ بويىنشا ورىسشا كىتاپتاردىڭ ءوزى دە سەلدىر ەكەنىن اڭعاردىق. بەينەلەۋ ونەرىنە قاتىستى ادەبيەتتەردىڭ جايى دا سولاي. ءبارى ورىسشا. تەك جاستار گازەتىندە «اققۋ» ەستەتيكالىق كلۋبى اشىلىپ, سونىڭ اياسىندا ءارتۇرلى ونەر تۋىندىلارىنا قاتىستى ماتەريالداردىڭ شىعىپ جۇرگەنى عانا كوڭىلگە دەمەۋ. ءبىز دە ستۋدەنت كەزىمىزدەن وسى كلۋبقا ارالاسۋعا ىقىلاس تانىتىپ, ساباقتان بوس ۋاقىتىمىزدىڭ كوبىن رەسپۋبليكالىق (قازىرگى ۇلتتىق) كىتاپحانانىڭ ونەر بولىمىندە وتكىزدىك. گازەتكە قىزمەتكە كەلگەننەن كەيىن دە تانىمىمىزدى بىرتىندەپ كەڭەيتە ءجۇرىپ, بەينەلەۋ ونەرى تاريحىنداعى جاڭاشا ءداۋىر ونەرىنىڭ ءتولباسىسى بولعان پوستيمپرەسسيونيزم اعىمىنا قىزىعۋشىلىعىمىز اۋدى. سول باعىتتىڭ وكىلدەرى سەزانن, ۆان گوگ, گوگەن سىندى قىلقالام شەبەرلەرى مەن ولاردىڭ ءىزباسارلارىنىڭ سىرباز تۋىندىلارىن قازاق وقىرمانىنا كەڭىنەن تانىتۋعا نيەت ەتتىك. وسى ماقسات ءبىزدى ماسكەۋ مەن پەتەربوردىڭ ايگىلى مۋزەيلەرىنە جولىمىزدى ءتۇسىردى, پاريجدەگى اتاقتى لۋۆر مەن يمپرەسسيونيستەر مۋزەيىنە ارنايى ساپار شەكتىردى. پوستيمپرەسسيونيزم اعىمىنىڭ ەرەكشەلىگى سول, ول بولمىس كورىنىستەرىن تالاي عاسىر بويى مىزعىماي كەلە جاتقان قاعيدالاردان دا بولەك تاسىلدەرمەن كوركەم بەينەلەۋگە بولاتىنىن, ءومىردى ءدال ءوز قالپىنداعىداي اينا-قاتەسىز كوشىرۋ, بىردەن ءبىر شىنايى شىندىق ەمەستىگىن جاڭاشىلدىقپەن دايەكتەگەن باعىت. ول ءۇردىس بويىنشا, سۋرەتشى بەينەلەمەك نىسانىن ءوز تۇيسىگىمەن, سەزىمىمەن قالاي قابىلداسا, سولاي كەسكىندەگەنى ءجون. ياكي, ءبىرىنشى كەزەكتە كەيىپكەردىڭ ىشكى تەبىرەنىسىن, وي-سانا بۇلقىنىسىن, تابيعاتتىڭ جاي كوزگە بايقالا بەرمەيتىن قۇپيا تىلسىمىن, تىرشىلىكتىڭ تەپسىنىپ, دوڭبەكشىگەن دەمى مەن لەبىن پايىمداۋعا ءمان بەرىلۋى ءتيىس. جاڭاشا ءداۋىر ونەرىنىڭ جارقىن شەرۋىن باستاعان وسى پوستيمپرەسسيونيزم اعىمى الەمدىك بەينەلەۋ ونەرىندە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا وركەن جايعان كوپتەگەن مودەرنيستىك باعىتتاردىڭ تۋىنداۋىنا تىكەلەي ىقپالىن تيگىزدى. اۋەلى «اققۋ» كلۋبى اياسىندا ىقشامدالىپ جارىق كورگەن سول ەسسەلەردىڭ ءبارىنىڭ تولىق نۇسقاسى كەيىننەن «بۋىرقانعان بوياۋلار» اتتى كىتاپقا اينالدى.
– «ادەپ الەمى» كىتابى دا سول جاستار باسىلىمىندا قىزمەت ىستەگەنىمىزدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان شارۋا. بۇل تاقىرىپقا قاتىستى دۇنيەلەر ءاۋ باستا گازەت بەتىندە جاستاردى ەتيكەت تالىمدەرىنە باۋلۋ ماقساتىن كوزدەيتىن تىزبەكتى ماقالالار تۇرىندە جاريالانىپ تۇردى. «جالىن» باسپاسىنان تۇسكەن ۇسىنىس بويىنشا, كىتاپ ەتىپ دايىنداۋ بارىسىندا قازاقتىڭ ادەپ سالتتارى مەن حالىقارالىق ەتيكەت تالاپتارى كەڭىنەن ساباقتاستىرىلا قاراستىرىلعان ەڭبەك دۇنيەگە كەلدى. وسىندايدا ەسكە تۇسەدى, كىتاپ رەداكتورىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن باسپاعا ءبىر بارعان كەزىمدە, سول «جالىن» باسپاسىنان اتاقتى «الاساپىران» ديلوگياسىن شىعارىپ جاتقان مۇحتار ماعاۋين اعامىزعا جولىعىپ قالدىم. سويتسەم, مەنىڭ كىتابىمنىڭ قولجازباسىنا جابىق رەتسەنزيانى (ول كەزدە وسىنداي ءتارتىپ بولاتىن) وسى كورنەكتى قالامگەرىمىز جازعان ەكەن. كلاسسيك اعامىز بەرگەن سالەمىمدى الىپ تۇرىپ: «كىتابىڭا جابىق رەتسەنزيانى مەن جازدىم. باسىندا حالىقارالىق ەتيكەت ەرەجەلەرىن قايتالاپ كەتكەن شىعار دەگەن كۇدىكپەن قولعا الىپ ەدىم, قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ سالتتارىن دا قوسا قاراستىرىپ, جاراسىمدى بايلانىستىرىپسىڭ. كىتاپ ەتىپ شىعارۋ قاجەتتىگىن ايتىپ جازىپ بەردىم», – دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى. ريزا بولىپ, قايتا-قايتا راقمەتىمدى جاۋدىرىپ جاتىرمىن. قۇنتسىزدىعىمىز عوي. سول جابىق رەتسەنزيانى كەزىندە باسپادان سۇراپ كوشىرىپ السامشى. قازىر مەن ءۇشىن قانداي قۇندى مۇرانىڭ ءبىرى بولار ەدى.
ون مىڭ دانامەن جارىق كورگەن «ادەپ الەمى» كىتابى ءوز ۋاعىندا جاس وقىرمان تاراپىنان جىلى قابىلداندى. كەي مەكتەپتەردە جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن قوسىمشا ساباق رەتىندە پايدالانىلىپ جۇرگەنىن دە ەستىدىم. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن «انا ءتىلى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى, بۇگىندە مارقۇم دوسىم جاقاۋ داۋرەنبەك «سول ادەپ تۋرالى كىتابىڭدى قايتا دايىنداپ بەرسەيشى, جاستارعا كەرەك قوي, باسىپ شىعارايىق», دەگەن ۇسىنىس تا ءبىلدىرىپ ەدى. ول كەزدە قول تيمەدى. جاقىندا عانا ەلۋ جىل بويعى جازعان-سىزعاندارىمدى ىرىكتەپ, بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىمدى شىعاردىم. سونىڭ ءبىرىنشى تومىنا «بۋىرقانعان بوياۋلار» مەن «ادەپ الەمى» كىتاپتارى قايتا وڭدەلىپ, تولىقتىرىلىپ ەندى…
– قازاق جۋرناليستيكاسىندا ساياحاتتىق ءىسساپاردىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن قالامگەرسىز. جاستار گازەتىندە ءجۇرىپ قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومiرi مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە دەن قويدىڭىز. «شوقان ىزىمەن» (1977), «جاسىن-تاعدىر جارقىلى» (1987) اتتى دەرەكتى حيكاياتتارىڭىز, «شوقان» (2009) رومان-ەسسەڭىز جارىق كوردى. سوڭعى كولەمدى شىعارما 2015 جىلى ورىسشاعا اۋدارىلىپ, ماسكەۋدە تۇساۋكەسەرى ءوتتى. شوقان ءومىرى, قىزمەتىنىڭ زەرتتەلمەگەن, انىقتالماعان تۇستارى بار ما؟
– بۇل ساۋالعا كەزىندە اتاقتى اكادەميگىمىز الكەي مارعۇلاننىڭ ءوزى: «شوقان تۇلعاسى – مۇحيتتا ءجۇزىپ جۇرەتىن, كوپ بولىگى سۋ استىندا كورىنبەي جاتاتىن الىپ مۇزتاۋ سەكىلدى. ول تۋرالى ءالى بىلەتىنىمىزدەن, بىلمەيتىنىمىز كوپ», – دەپ جاۋاپ بەرىپ قويعان. ۇلى عالىمىمىز تۋرالى قانشاما ەڭبەكتەر جازىلىپ جاتقانىمەن, بىلمەگەنىمىز دە سونشاما مول. ونىڭ ءبىراز شىعارمالارى, وعان جازىلعان, ول جولداعان قانشاما حاتتار, سو بويى تابىلعان جوق. كوبىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالعانى انىق. مۇندايدا پوتانين, گۋتكوۆسكي جانە ونىڭ قىزى كاتەرينا گۋتكوۆسكايا سياقتى ادال جانداردىڭ ارقاسىندا عانا, ونىڭ كوپ تومدىقتارىن تولتىرىپ وتىرعان ەڭبەكتەرى مەن حاتتارىنىڭ, ول تۋرالى دەرەكتەر مەن ەستەلىكتەردىڭ اۋپىرىممەن ساقتالىپ قالعانىنا دا شۇكىرشىلىك ايتامىز.
شوقاننىڭ پاريجگە بارعان-بارماعانى دا انىقتالماي تۇر. ول بۇل جونىندە 1860 جىلى قاراشانىڭ 4-ىندە پەتەربوردان اكەسىنە جازعان حاتىندا ايتادى. «قۇداي بۇيىرسا, ءبىر ايدان كەيىن پاريجگە شىعامىن… پەتەربوردىڭ ھاۋاسى دەشت-ساحارالىققا جاقسى ەمەس ەكەن. دارىگەرلەر قىستا زاگرانيتساعا بارۋعا بۇيىردىلار…», دەيدى. مۇنى كەيىننەن جازۋشى ف. دوستوەۆسكي تۋرالى 1906-1908 جىلدارى جازعان ەستەلىگىندە بارون ا. ە. ۆرانگەل دە ايتادى. العاش رەت شوقانمەن سەمەيدە تانىسقان ۆرانگەل: «كەيىننەن مەن ونىمەن پەتەربوردا جانە پاريجدە كەزدەستىم. سوڭىنان بىلگەنىمدەي, ول كوپ ۇزاماي وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولدى, پەتەربوردىڭ اۋا-رايى – بايعۇستىڭ تۇبىنە جەتتى», – دەپ ەسكە الادى. ۆرانگەل سول كەزدە پاريجدەگى ورىس كونسۋلدىعىندا ىستەيتىن. ەگەر شوقاننىڭ پاريجگە جولى شىن تۇسكەن بولسا, اكەسىنە جازعانداي, تەك پەتەربوردىڭ قىسقى اۋىر, دىمقىل اۋاسىنان قاشىپ, ەمدەلۋگە نەمەسە مىقتى دارىگەرلەرگە كورىنۋ ماقساتىن كوزدەپ بارۋى مۇمكىن. ۆرانگەل ەستەلىگىنەن الىنعان جوعارىداعى «پەتەربۋرگسكي كليمات دوكونال ەگو» دەگەن ءسوز, ونىڭ دەنساۋلىعىنان جاقسى حاباردار ادامنىڭ عانا اۋزىنان شىعادى. ەگەر, شوقان پاريجگە بارعان بولسا, ۆرانگەلدىڭ ەسىندە ونىڭ سونداي ناۋقاستى قالدەگى بەينەسى قالعانداي. شوقاننىڭ پاريجگە بارعان-بارماعانى جونىندەگى ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن, سول كەزدەگى وسى ماسەلەگە قاتىسى بار دەلىنەتىن ءتيىستى ورىس, فرانتسۋز قۇجاتتارىن زەرتتەپ كورۋ قاجەت…
ال ونىڭ ءولىمى تۋرالى ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن «اتىپ كەتىپتى, ۋ بەرىپتى» دەگەن ءارتۇرلى الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ, قاۋەسەتتەردىڭ ءبارى بەكەر. ۇلى عالىم ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىنا تىكەلەي قاتىسى بار عىلىمي دەرەكتەردىڭ ءبارى شوقاننىڭ وكپە دەرتىنەن كوز جۇمعانىن راستايدى. بۇل جونىندە ءبىز «شوقان» رومان-ەسسەمىزدە جازدىق, بەرگەن سۇحباتتارىمىزدا, ماقالالارىمىزدا الدەنەشە رەت دالەلدەدىك. سول سەبەپتى ونى قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەمىن.
– ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزدا باس رەداكتورلىق – باس ساراشىلىق قىزمەتىڭىزدىڭ شوقتىعى ارقاشان بيىك. ءسىز ۇستازدارىڭىز شەرحان مۇرتازا مەن سەيداحمەت بەردiقۇل سەكiلدi ساراشىلىق ونەردiڭ تەڭدەسسiز مۇمكiندiكتەرiن اشتىڭىز دەۋگە بولادى. ءسىز باسقارعان تۇستا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىندا «انا تiلi» گازەتi ايرىقشا ورىن الدى. ۇلتتىڭ رۋحىن وياتىپ, ەڭسەسىن كوتەردى. شىنىندا دا حالىق ءسۇيىپ وقيتىن گازەت بولدى. مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ءبىز كوممۋنيستىك بيلىك جىلدارىندا قالامعا تۇساۋ سالىنعان, ايتارىمىزدى سىرتقا شىعارا الماي, ەڭسەمىز ەزىلگەن, ۇلتتىق ماسەلەلەردى ءسوز ەتۋ, قازاق ءتىلىنىڭ قامىن جەۋ – ساياسي ايىپ بوپ سانالعان, ءتول تاريحىڭنىڭ تەرەڭىنە بارايىن دەسەڭ – قاتاڭ تىيىم قويىلعان, الاش ارىستارىن, ورىس باسقىنشىلىعىنا قارسى سوعىسقان باتىرلارىمىز مەن حاندارىمىزدىڭ اتىن اتاۋ – سوراقى قىلمىس رەتىندە قارالعان تۇمشا زاماندى باستان وتكەردىك. «انا ءتىلى» قازاق تىلىندە شىعاتىن, پارتيا دۇربىسىنەن تىس العاشقى تاۋەلسىز گازەت بولعاندىقتان, جۇرنالشىلارعا اۋەلگى ساندارىنان-اق جابىق بوپ كەلگەن تاقىرىپتارعا قايمىقپاي بارۋ, سول جولدا ناق سويلەۋ, قاتەلىككە ۇرىنباۋ, قاي نارسە بولسا دا بىلىكتىلىك پەن بىلىمدىلىك تانىتۋ, سونىمەن بىرگە مۇمكىن-قادەرىنشە قۇنارلى قازاق ءتىلىن ورنىمەن تۇرلەنتىپ قولدانا ءبىلۋ, سوزگە ۇقىپپەن قاراۋ, ماقالالاردى وقۋعا جەڭىل, جاتىق پۋبليتسيستيكالىق مانەردە ءوربىتۋ تالابى قويىلدى.
«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىنان-اق بىردەن سول كۇيىپ تۇرعان ماسەلەلەردىڭ قوياسىن اقتارىپ, بۇكپەسىز اشىق ايتۋدى باستاپ كەتكەنى دە وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزدى سونداي-اق رەداكتسياعا قالام قارىمى قۋاتتى جىگىتتەردىڭ جينالعانىنىڭ دا اسەرى بولدى. ولار وزدەرىنىڭ تالاپ-تالعامىنان ءدوپ شىعاتىن تاقىرىپتاردى بىلىكتىلىكپەن تارقاتۋعا قۇلشىنا كىرىستى. جاڭاشىل ماشىقتى جۇرنالشىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. وقىلىمدى دۇنيەلەر جاساۋعا ۇمتىلدى. ول جىگىتتەردىڭ قاي ماسەلەنى قاۋزاسا دا, جوعارى دەڭگەيدە ورىنداپ شىعاتىن شەبەرلىگى, ىزدەنگىشتىگى, جازۋ ساپاسىنا دەگەن ادالدىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ءوزى رەداكتسيادا شىرايلى شىعارماشىلىق احۋال ورناتتى.
– قازىرگى جۋرناليستيكانىڭ باستى كەمشىلىگى نەدە؟ جاقسى كوماندا, جاقسى مەكتەپ قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نە قاجەت دەپ سانايسىز؟ تىلشىلەردى قالاي تاڭدادىڭىز؟
– ءبىزدىڭ كەزىمىزدە رەسپۋبليكالىق ءۇش-ءتورت قانا گازەت, سول شاماداعى جۇرنالدار عانا بولدى. قازمۋ-ءدىڭ جالعىز جۇرنالشىلىق فاكۋلتەتىن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ تاڭداۋلىسىنىڭ تاڭداۋلىسى عانا سول باسىلىمدارعا بارا الاتىن. ماسەلەن, ءبىز ىستەگەن جاستار گازەتى بولاشاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ دەنىن ستۋدەنت كەزىنەن دايىندايتىن. جازۋعا تالپىنىس ءبىلدىرىپ رەداكتسياعا كەلگەن جىگىتتەر مەن قىزدارعا تاپسىرمالار بەرىپ, قالام قارىمىن باعامدايتىن. سودان وقۋ بىتىرگەنشە ولاردىڭ اراسىنان لايىقتىلارى ءوز-وزىنەن ىرىكتەلىپ شىعاتىن.
قازىر اقپارات قۇرالدارى دا, جۇرنالشىلىق فاكۋلتەتتەرى دە كوپ. سوندا دا ماعان قازىرگى باق سالاسىندا كادر تاپشىلىعى سەزىلەتىندەي كورىنەدى. جازۋ شەبەرلىگىمەن, ەرەكشە ىزدەنگىشتىگىمەن, جان-جاقتى بىلىكتىلىگىمەن بايقالاتىن جاس تولقىننىڭ قاتارى سەلدىر سياقتى. الدە مەن بايقاماي ءجۇرمىن بە… جان-جاقتى بىلىمدىلىك جاعى دا اقساپ جاتاتىنداي. جاس جۇرنالشىلار قازاق ادەبيەتىن تەرەڭ بىلە بەرمەيدى, تاريحقا قىزىقپايتىنداي. وزدەرى كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىپتارىن جان-جاقتى زەرتتەمەي, زەردەلەمەي, جاي دولبارمەن ايتا بەرگەندى ايىپ كورمەيتىندەي.
جۇرنالشىنىڭ بىلىكتىلىگى ءاربىر جازعانىنان-اق كورىنىپ جاتادى. سونى دەر كەزىندە اڭعارعان ءلازىم. جاستار گازەتىندە جۇرگەن كەزىمىزدە تاجىريبەدەن وتۋگە كەلگەن بىرقاتار جىگىتتەردىڭ قولتاڭباسىنداعى شيراقتىقتى بايقاپ, رەداكتسياعا الىپ قالۋعا سەپتەسكەن جايىمىز دا بولدى. ولاردىڭ دەنى كەيىننەن ۇلكەن قالامگەرلەرگە اينالدى. «انا ءتىلى» اپتالىعى اشىلعاندا دا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بوپ ىستەپ جۇرگەن عاريفوللا انەستى سونىڭ الدىنداعى جىلداردا جارىق كورگەن ءبىر-ەكى ماقالاسىنداعى جۇرنالشىلىق يىرىمدەردى بايقاپ, جۇمىسقا شاقىرعانىمىزدا: «ءومىرى گازەتتە ىستەپ كورگەن ەمەسپىن», دەپ باسىن الىپ قاشقانى دا ەستە. اپتالىققا جۇمىسقا كەلگەننەن كەيىن ونىڭ قولتاڭباسى ودان ءارى شيراپ, قالامى جۇردەك پۋبليتسيست-زەرتتەۋشىگە, كەيىننەن بىلىكتى باسپاگەرگە اينالدى. «انا تىلىنە» اۋەلى وزدەرىنىڭ دەربەس قولتاڭبالارىن ايقىن تانىتا ءجۇرىپ جۇمىسقا قابىلدانعانداردىڭ قاتارىندا بايبوتا سەرىكبايۇلى, اباي ماۋقاراۇلى, ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى, راۋشان تولەنقىزى, ديحان قامزابەكۇلى, ساكەن سىبانباي, بولات شاراحىمباي سىندى بىرقاتار قالامگەرلەردى اتاۋعا بولادى. ال سول جىلدارى «ەش جەرگە باسى سىيماي جۇرگەن» كورنەكتى بالالار جازۋشىسى مارات قابانباي مەن ءوزىن «ەش ورتاعا جاقپايتىن جۇقسىزدار» قاتارىندا ساناعان وتاۋىز جۇماتاي سابىرجانۇلىنىڭ «انا تىلىنە» كەلگەننەن كەيىنگى, قازاق سەركەسوزىنىڭ جاڭا ءداۋىرىن قالاي باستاپ جىبەرگەنى كوپكە جاقسى ءمالىم…
– ءسىزدى بىرقاتار جۋرناليستەر, كورنەكتى عالىم-قالامگەرلەر وزدەرىنە ۇستاز سانايدى. «انا ءتىلى» گازەتىنەن كەيىن مينيستر التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ قولقالاۋىمەن «قازاقپارات» اگەنتتىگىنە اۋىستىڭىز. بۇرىنعى قازتاگ-تىڭ ۇردىسىنەن كەتە الماي, تەك اۋدارمامەن وتىرعان قازاقشا اقپارات بەرۋ جۇيەسiن تۇگەلiمەن قازاقشالاپ, قازاق تiلدi اقپاراتتىڭ جاڭا ۇلگiسiن جاساۋعا باس بولدىڭىز, 2004 جىلدىڭ وزىندە ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت الەم قازاقتارى ءۇشىن لاتىن قارپىمەن اقپارات تاراتۋدى جۇزەگە اسىردىڭىز, كەيىننەن وعان توتە جازۋ سايتى قوسىلدى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە ءۇش جىلداي عىلىمي-كوپشىلىك «مادەني مۇرا» جۇرنالىن باسقارىپ, ونى دا جوعارى بيىككە كوتەردىڭىز. بارلىق جەردە دە جۋرناليستيكانىڭ لايىقتى ساربازدارىن تاربيەلەدىڭىز. وسى ورايدا شاكىرتتەرىڭىز تۋرالى از-كەم ايتىپ وتسەڭىز, كىمدەردى اتاپ وتەر ەدىڭىز؟
– ۇستاز, شاكىرت دەگەن ۇعىمدار جاي عانا سالىستىرمالى نارسە. جۇرنالشىلىق ونەردە ءبىر ادام ەكىنشى ادامعا ولاي جاز, بىلاي جاز دەپ ۇيرەتپەيدى. ءوزىنىڭ جازۋىمەن, ىزدەنىسىمەن ۇلگى كورسەتەدى. تاقىرىپتار ۇسىنادى, يدەيا تاستايدى. ماتەريالدارى جازۋدىڭ ءجون-جوباسىن ايتادى. ونى اركىم ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىنا, ءبىلىمى مەن بىلىگىنە قاراي ورىندايدى. ۇدەدەن تابىلىپ, ءتاۋىر دۇنيەلەر جازىپ, قالام جۇردەكتىگىن بايقاتقان جۇرنالشىلار, كاسىپتى كىمنەن ۇيرەنگەنىن, كىمنىڭ شاكىرتى بولعانىن ءوزى عانا ايتا الادى. ياكي ۇستازدىڭ: «ول – مەنىڭ شاكىرتىم» دەپ ايتقانىنان گورى, شاكىرتىنىڭ: «ول – مەنىڭ ۇستازىم», دەپ ايتقانى الدەقايدا جاراسىمدى. جاستار گازەتىندە, «انا ءتىلى» اپتالىعىندا بىرگە جۇمىس ىستەگەن, بۇگىندەرى الدى ەلۋ, الپىس جاستى ەڭسەرگەن, وزدەرى دە كەيىنگى بۋىنعا ۇستاز بولىپ جۇرگەن بىرقاتار جۇرنالشى, قايراتكەر تۇلعالار مەنى ۇستاز رەتىندە تانيتىندىعىن ايتىپ ءجۇر. بارشاسىنا ءتاڭىر جارىلقاسىن! شىعارماشىلىقتارى شارىقتاپ ورلەي بەرسىن!
– قىزمەت پەن شىعارماشىلىقتى, وعان قوسا زەرتتەۋشىلىكتى قاتار الىپ ءجۇرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ءسىزدىڭ مول تاجىريبە وسىنى اڭعارتادى. ۋاقىت تاپشى بولعان, قول جەتپەگەن تۇستارىڭىز, تاقىرىپتارىڭىز بولدى ما؟ نەنى جازىپ, نەنى جازا المادىڭىز؟ وكىنىشىڭىز بار ما؟
– ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ءوزى ەرەكشە قۇنتتىلىقتى قاجەت ەتەدى. گازەتتە جۇرگەندە كۇنى بويى رەداكتسيانىڭ قاربالاس جۇمىسىنان قول تيە بەرمەيدى. ءوز شىعارماشىلىعىمىزعا نەگىزىنەن سەنبى, جەكسەنبى كۇندەرى عانا مويىن بۇرا الاتىنبىز. دەگەنمەن, وسى ورايدا, جاستار گازەتىندە قىزمەت ىستەگەنىمىزدىڭ ۇلكەن ارتىقشىلىعىن دا ايتا كەتەيىن. ءارتۇرلى تاقىرىپتارعا بارۋعا مول مۇمكىندىك اپەرەتىن باسىلىمنىڭ شىعارماشىلىعىمىزدى ءار قىرىنان دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى دە وراسان زور بولدى. ماسەلەن, الگىندە ايتىلعانداي, «بۋىرقانعان بوياۋلار», «ادەپ الەمى» كىتاپتارى, ءاۋ باستا گازەت ايدارى اياسىنداعى, ماقساتتى ءبىر تاقىرىپ بويىنشا جۇيەلەنىپ, جەكە ماقالالار تۇرىندە جاريالانعان دۇنيەلەر بولسا, «شوقان ىزىمەن», «جاسىن-تاعدىر جارقىلى» كىتاپتارى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 140 جانە 150 جىلدىعىنا وراي, گازەت تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان ارنايى ەكسپەديتسيالاردىڭ جەمىسى. ياكي, ءبىر جاعىنان گازەت شارۋاسى ءبىتىپ, ەكىنشى جاعىنان جەكە شىعارماشىلىق جوبالار دا قاتار اتقارىلىپ جاتتى. «انا ءتىلى» اپتالىعىندا جۇرگەندە, باسىلىم بەدەلىن كوتەرۋگە كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن قازاق شەجىرەسىن جيناقتاۋ جانە ونىڭ عىلىمي اينالىستا بار دەرەكتەرمەن سالعاستىرا ساراپتاۋ, ءار تايپانىڭ عىلىمي سىپاتتامالارىن جازۋ, ولاردىڭ بابا تەك تارماقتارىن كەستە تۇرىندە دايىنداۋ جۇمىستارى دا اۋەلى گازەت بەتىندە جاريالانىپ تۇردى. اتا-تەك كەستەلەرىنە وقىرماندار تاراپىنان بىرنەشە رەت تۇزەتۋلەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. ەڭ سوڭعى دۇرىس نۇسقا اپتالىق بەتىندە جاريالانعاننان كەيىن, بۇل ەڭبەگىمىزدى «اتامۇرا» باسپاسى 1994 جىلى 40 000 دانامەن كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاردى.
اۋەلى شوقاندى زەرتتەۋدەن, ونىڭ قازاق پەن جالپى تۇرك حالىقتارى تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرىمەن جان-جاقتى تانىسۋدان باستالىپ, قازاق شەجىرەسىنىڭ ءتول نۇسقالارىن زەردەلەۋگە ۇلاسقان وسى جۇمىس, ءبىزدى بىرتىندەپ ورتالىق ازيانىڭ ەتنوتەكتىك تاريحىن زەرتتەۋ باعىتىنا الىپ كەلدى. ويتكەنى, بىزگە ماجبۇرلەنىپ تاعىلعان بۇرىننان بار قاي تاريح وقۋلىعى مەن مونوگرافيالاردى قاراساڭىز دا, ەجەلگى قازاق جەرى تۇرك تەكتى حالىقتارعا ەش قاتىسى جوق ايماق رەتىندە سيپاتتالادى. راسىندا, سولاي ما؟ الدە, ول دا ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ مەسەلىن ادەيى تومەندەتۋ, وتكەنىن مانسۇقتاۋ ءۇشىن جاسالعان زىميان ساياساتتىڭ جىمىسقى جوسپارىنىڭ ءبىرى مە؟ ءبىر جاعىنان, جۋرناليستىك قىزىعۋشىلىعىمىز دا ويانىپ, وسى تاقىرىپتى قاۋزاۋعا كىرىسۋگە ىنتامىز اۋدى. سول ماقساتپەن ورتالىق ازيا اۋماعىنا قاتىسى بار دەلىنەتىن تالاي ارحەولوگيالىق, ەتنولينگۆيستيكالىق, ميفولوگيالىق, ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارىنا ۇڭىلدىك. سالىستىردىق, ساراپتادىق. ءبىزدىڭ باعىمىزعا وراي, كەيىنگى ونجىلدىقتارعا جاڭا عىلىم سالاسى رەتىندە بەلگىلى بولعان دنق-گەنەالوگيالىق زەرتتەۋلەر بۇل ىزدەنىسىمىزگە كوپ كومەگىن تيگىزدى. سول دەرەكتەردەگى تۇرك جۇرتتارىنا ءتان دنق تۇزىلىمدەرىنىڭ قاي ايماققا ءتان بولعانىن ىندەتىپ زەرتتەۋ بارىسىندا, بۇل ءزاۋزاتتاردىڭ تارالۋ اۋماعى ورتالىق ازيانىڭ كۇنگەي وڭىرلەرىنەن باستالىپ, قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەيىنەن حينگان تاۋلارىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلى دالا كەڭىستىگىنە سايكەسەتىندىگى انىقتالدى. قىرۋار عىلىمي دايەكتەردى سالعاستىرا قاراعان تالداۋلار ناتيجەسىندە, وسى الىپ اۋماقتا بۇدان 50-40 مىڭ جىل ۋاقىتتان باستاپ, بەرگى مىڭجىلدىقتارعا دەيىن وركەن جايعان بايىرعى مادەنيەتتەردى قالىپتاستىرۋدا, وسى بايتاق ءوڭىردى تالاي زاماندار بويى تۇراق ەتكەن ارعى تۇرك تەكتى جۇرتتاردىڭ دا ۇلەسى مول ەكەنى دايەكتەلدى. ولاردىڭ تاس داۋىرلەرىندەگى كليماتتىق جاعداياتتارعا بايلانىستى ءار تاراپقا تارالۋ باعىتتارى مەن سول قاۋىمداردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ قازاق جەرىندەگى نەوليت زامانى مادەنيەتتەرىنە ۇلاسقانى, ەنەوليت داۋىرىندەگى بوتاي, كونەشۇڭقىر سەكىلدى بىرقاتار تۇزدىك مادەنيەتتەر اياسىندا تىرشىلىك كەشكەنى, كوپتەگەن ەتنومادەني نىشانداردىڭ ءوزارا ساباقتاس ەكەنى ناقتىلاندى. بۇل ورتاق سيپاتتاردىڭ قولا عاسىرلاردا جالپى ۇلىدالالىق بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنە, التاي, باتىس جانە شىعىس تۇركىستان اۋماقتارىنداعى سوعان ۇقساس قۇنارلى داستۇرلەرگە ۇلاسقانى پايىمدالدى. كەيىنگى ساق, حۇن زاماندارى تايپالارى كوبىنىڭ ۇلى دالا كەڭىستىگىندە تالاي عاسىر بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ارعىتۇرك سيپاتتى جۇرتتار ەكەنى پىسىقتالدى. دەمەك, بۇل دايەكتەردىڭ ءوزى دە قازاق دالاسىن ەجەلگى داۋىرلەردە تەك قانا اري تەكتى جۇرتتار مەكەندەدى دەپ كەلگەن ەۋرووكتەمشىل پىكىردىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتتى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگى تىم ارىدە جاتقانى, بۇگىنگى تۇرك حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى سانالاتىن ەتنيكالىق قاۋىمدار, ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ دا تاريحي ەتنوگەنەزىنىڭ اجىراماس بولشەگى ەكەنى پايىمدالدى.
وسى عىلىمي ىزدەنىسكە وراي, ءارتۇرلى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانىپ جۇرگەن ماقالالارىمىز, سوڭىرا وسى تاقىرىپقا العاشقى بارلاۋ رەتىندە تانىلعان «ارعى تۇركتەر اقيقاتى ىزىمەن» (2006 ج.) اتتى كىتاپقا اينالدى. ارادا بىرەر جىل وتكەندە بۇل تاقىرىپ استاناداعى تۇركى اكادەمياسىنىڭ جوباسى ارقىلى جۇزەگە اسقان «ورتالىق ازياداعى ارعىتۇرك سيپاتتى مادەنيەتتەر: ەتنوتەكتىك اسپەكتىلەر» (2015) عىلىمي مونوگرافياعا, سونداي-اق «ۇلى دالانىڭ ەجەلگى تاريحىنىڭ ەتنومادەني توركىندەرى» (2017) اتتى عىلىمي-كوپشىلىك ەڭبەككە ۇلاستى…
«ۋاقىت تاپشىلىعى بولدى ما, نەنى جازىپ, نەنى جازا المادىڭىز, وكىنىشىڭىز بار ما؟», دەگەن ساۋالدارعا كەلسەك, اقپارات قۇرالدارىنداعى قاربالاس جۇمىس اراسىندا جۇرسەك دە, ويعا العان ءبىراز جوسپار جۇزەگە اسقان سياقتى كورىنەدى. اۋەلى جۇرنالشىلىق قىزىعۋشىلىقپەن كىرىسىپ كەتىپ, سوڭىرا عىلىمي مونوگرافيالارمەن تۇيىندەلىپ جاتقان زەرتتەۋ كىتاپتار كوپ ۋاقىتىمدى جەسە دە ( ماسەلەن, ارعى تۇرك تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەردى جازۋ ماشاقاتى ون ەكى, ون ءۇش جىلعا سوزىلىپتى), ولاردىڭ ءبىتىپ, جارىق كورىپ جاتقانىنىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا. ءسىرا دا ءوز ۇلتىڭنىڭ ەجەلگى تاريحىنا, ونىڭ دا وزگە ۇلتتارمەن تەرەزەسى تەڭ, ونىڭ دا تاريحي حالىق رەتىندە الەمدىك دەڭگەيدە اتالۋعا قۇقى بار ەكەنىن عىلىمي تۇرعىداعى تاپجىلتپاس دايەكتەر ارقىلى دالەلدەۋگە جۇمسالعان كۇش ەش زايا ەمەس. ويتكەنى, ءوزىنىڭ وتكەنىنە, ءتول مادەنيەتىنە, انا تىلىنە شىن ماقتانىشپەن قاراپ قادىرلەيتىن, مارتەبەلەيتىن ۇلتتىڭ بولاشاعى ءاردايىم جارقىن دا زور دەپ بىلەمىن.
جۇرنالشىلىق كاسىپتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى, ول ارقاشان جاڭا تاقىرىپتارعا ەلەڭدەپ تۇرۋعا بەيىل. ءبىراز جىل بۇرىن جوشى ۇلىسىنداعى (التىن ورداداعى) تۇرك بەكتەرى تاريحىنا قىزىعىپ, سول تاقىرىپ بويىنشا ىزدەنىستەرگە كىرىسكەنىمىز بار ەدى. ەرتىستەن دۋنايعا دەيىنگى الىپ كەڭىستىكتى جالپاعىنان جايلاعان جوشى ۇلىسىنىڭ دامۋىندا, باستى بيلىك تۇتقالارىن ۇستاعان تۇرك بەكتەربەكتەرىنىڭ (حاننان كەيىنگى ەكىنشى لاۋازىم, بەكتەردىڭ بەگى, ۇلىقبەك, ۇلىبي) اتقارعان قىزمەتتەرى ەرەكشە ەلەۋلى بولىپتى. ادەتتە التىن وردا قۇرامىنداعى قۋاتتى يەلىكتەردىڭ ۇلىسبەكتەرى, الەۋەتتى تۇرك تايپالارى كوسەمدەرىنىڭ اراسىنان ىرىكتەلىپ تاڭدالاتىن بۇل مانساپ يەلەرى, حاننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى, مەملەكەتتىڭ باستى تىرەگى رەتىندە تانىلادى. بەكتەربەكتەرگە ۇلىستى باسقارۋدىڭ كۇللى تەتىگى عانا ەمەس, اسكەردىڭ باس قولباسشىلىعى مەن سىرتقى ىستەرگە قاتىستى كۇردەلى ماسەلەلەر دە تىكەلەي جۇكتەلەدى. ياكي بۇگىنگى ۇكىمەتباسى لاۋازىمىمەن سايكەسەدى. سول تۇرك بەكتەربەكتەرى اراسىندا ءحىۇ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى وزبەك پەن ونىڭ بالاسى جانىبەك حان بيلىك قۇرعان, ياكي جوشى ۇلىسىنىڭ كۇش-قۋاتى كەنەرەسىنەن اسىپ-تاسىعان كەزەڭدەرىندە قۇتلىقتەمىر, يسابەك, ناعاناي سياقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ايرىقشا ارداقتالىپ اتالادى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتاردا ماماي مەن ەدىگە بەكتەربەكتەردىڭ ۇلىبيلىك زاماندارى داۋىرلەيدى. ارقايسىسى ءىرى-ءىرى تۇرك تايپالارىنىڭ كوسەمدەرى, ۇلىسبەكتەرى بولعان بۇل تۇلعالار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىمەن ساباقتاسىپ جاتقان تۇستارى وتە مول.
2019 جىلى جوشى ۇلىسىنىڭ 750 جىلدىعى اتالىپ وتكەننەن كەيىن, التىن وردا تاريحىنىڭ قازاقستانعا دا تىكەلەي قاتىسى بارلىعى مەيلىنشە قۇنتتالىپ جاتقان قازىرگى كەزەڭدە, بۇل بايتاق تاقىرىپتى ءار تاراپتان زەرتتەۋگە قازاق عالىمدارى دا كەڭىنەن كىرىسكەن سىڭايلى. وسى تۇرعىدا جوشى ۇلىسىنىڭ ەڭ ءىرى, باقۋاتتى ءۋالاياتتارى قاتارىنداعى حورەزم ۇلىسىنا (باس ءشاھارى قازىرگى كونەۇرگەنىش كەنتى) قاتىستى ارعى-بەرگى تاريح تا ەرەكشە قىزىقتى دەر ەدىك. جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان, قوڭىرات تايپاسىنىڭ كوسەمدەرى قۇتلىقتەمىر مەن ناعاناي بەكتەربەكتەر, ءبىر جاعىنان وسى حورەزمنىڭ ۇلىسبەكتەرى, ەكىنشى جاعىنان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ۇلىبيلەرى دە بولعان ايگىلى تۇلعالار بولاتىن. جوشى ۇلىسى ىدىراعاننان كەيىن, ولاردىڭ ۇرپاقتارى حورەزم (حيۋا) حاندىعىنا بيلىك جۇرگىزدى. بۇل حاندىق كەيىننەن جەكە مەملەكەت رەتىندە ءومىر سۇرسە دە, ونىڭ بيلەۋشىلەرى وسى ۇلىستىڭ سوناۋ زاماندا التىن وردا قۇرامىندا بولعانىن, دەشتى قىپشاق جەرىن جايلاعان قازاق حاندىعىمەن كىندىكتەس ەل ەكەنىن استە ۇمىتپاپتى. وزدەرى حان تۇقىمى بولماعاندىقتان, تالاي ۋاقىت جوشىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى – قازاق سۇلتاندارىن وزدەرىنە ارنايى شاقىرىپ, حورەزم تاعىنا وتىرعىزىپ كەلىپتى. وسى تۇرعىدان العاندا دا, بۇگىندە نەگىزگى بولىگى وزبەكستان اۋماعىنا ەنگەنىمەن, كەيىنگى ورتا عاسىرلار مەن ودان كەيىنگى داۋىرلەردەگى تاريحى قازاق ەلىمەن تىعىز ساباقتاستىقتا قارالۋعا ءتيىس حورەزم ءوڭىرىنىڭ بۇعان دەيىن بىزگە مۇلدەم بوگدە سياقتى كورىنىپ, عىلىمي زەرتتەۋ نازارىنان تىس قالىپ كەلۋى, تىم اسىرەساقتىق سياقتى كورىنەدى.
ياكي الداعى ۋاقىتتاعى جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىن جان-جاقتى زەردەلەۋ جۇمىستارى بارىسىندا ماسەلەنىڭ وسى جاعىنا دا كوڭىل بولىنسە يگى. ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان بۇل تاقىرىپقا ارنالعان العاشقى ىزدەنىستەرىمىزگە كىرىسىپ, التىن وردانىڭ ايگىلى بەكتەربەكتەرى ءارى حورەزم ۇلىسىنىڭ كوسەمدەرى بولعان قۇتلىقتەمىر مەن ناعاناي بەكتەرگە قاتىستى ىقشامدالعان زەرتتەۋىمىزدى بىتىرگەنىمىز بار ەدى. ول الگىندە ايتىلعان بەس تومدىعىمىزدىڭ ءۇشىنشى تومىنا ەندى. الايدا بۇل تاقىرىپتىڭ اياسى تىم كەڭ دەر ەدىك. ول ۇلكەن مونوگرافياعا ابدەن لايىق, بەل قايىستىرار سالماقتى جۇك. ۋاقىتتىڭ ورايى مەن رەتى كەلىپ جاتسا, وسى ماسەلەنىڭ باسىن ءبىر قايىرۋ دا ويدا جۇرگەن ءىس بوپ تۇر, ازىرشە…
