حالقىمىز ەجەلدەن دەنساۋلىققا ايرىقشا ءمان بەرىپ, ونى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان. «ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق» دەپ بەكەر ايتپاعان. سوندىقتان ەلىمىزدە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن مەملەكەت تاراپىنان قايتا دامىتۋعا ايرىقشا كوڭىل بولىنە باستاعانى ءبارىمىزدى قۋانتادى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وتكەن جىلعى جولداۋىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى. بۇل رەتتە پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2021 جىلعى 12 قازانداعى قاۋلىسىمەن «دەنى ساۋ ۇلت» اتتى مەملەكەتتىك ۇلتتىق باعدارلاما بەكىتىلىپ, جۇزەگە اسىرىلۋدا. وسى باعدارلامادا جۇقپالى تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ الدىن الۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلعان.
قازىرگى كۇندە قازاقستاندا تۋبەركۋلەزگە شالدىعۋ 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا 52 وقيعانى قۇرايدى. بۇل وسىدان 10 جىل بۇرىنعى دەرەكپەن سالىستىرعاندا 2,4 ەسەگە تومەن. سوڭعى 10 جىلدا, ياعني 2008 جىلدان بەرى ءولىم-ءجىتىم دە 5,6 ەسەگە تومەندەدى. 2017 جىلى 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا 3 وقيعا عانا بولدى. وتكەن جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا تۋبەركۋلەزگە شالدىققانداردىڭ سانى 8 مىڭ ادامنان ءسال عانا استى. ەگەر سوڭعى 10 جىلدىڭ ديناميكاسىن الىپ قارايتىن بولساق, وندا ناۋقاستاردىڭ جالپى سانى دا 2 ەسە ازايىپ وتىر. قازاقستان تۋبەركۋلەزدەن ەمدەۋ, دياگنوستيكالاۋ, الدىن الۋ سىندى بارلىق ەمشاراعا جۇمسالاتىن اقشا بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن وتەپ وتىرعان ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان دا ەلىمىزدە تۋبەركۋلەزدەن ەمدەۋدىڭ الەمدەگى بارلىق الدىڭعى تەحنولوگيالارى قولدانىلادى.
استانادا تۋبەركۋلەزگە شالدىققان ناۋقاستار سانى جىل سايىن ازايىپ كەلەدى. ەلوردادا بۇل كورسەتكىش 100 مىڭ تۇرعىنعا 2,9 ادامنان عانا كەلەدى. وكىنىشكە قاراي, ەلوردادا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ وشاعىنا اينالعان جەر بار ەكەنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلە بەرمەيدى. باس قالامىزدا بۇدان 60-70 جىل بۇرىن, ياعني 1954 جىلى سامان كىرپىشتەن سالىنعان جەر ۇيلەردە حالىق ءالى كۇنگە دەيىن تۇرىپ جاتىر. وسىنداي 100-دەن استام جاتاعان ۇيلەردىڭ مۇرجاسىنان بۋداقتاعان قارا ءتۇتىن اۋانى لاستاۋدا. مۇنى كورىپ باياعىداعى قىردا جاتقان قازاق اۋىلى ەسكە تۇسەدى. مىسالى, ءبىر عانا بايقوڭىر اۋدانىنا قارايتىن «جاسىباي» قوناق ءۇيىنىڭ ارتىنداعى ميحايل لومونوسوۆ كوشەسىندە تۇراتىن حالىقتىڭ جاعدايى وتە اۋىر. ءبارى سول توزىعى جەتكەن ەسكى ءۇيىن پانالاپ وتىر. قازىر قار ەرىگەن سوڭ, ءۇي قابىرعالارى ىلعالدانادى. ادام تۇرۋ مۇمكىن بولماي قالادى. بۇل اۋداندا سوڭعى ەكى جىلدا تۋبەركۋلەز بەن راكتان, كوكىرەك اۋرۋىنان 30-40 ادام قايتىس بولعان. تۇرمىستىق جاعداي ناشار بولعان سوڭ, ادامدار ءولىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە وسى كوشەلەردەن جوعارعى كەرنەۋلى 10 مىڭ كيلوۆاتتىق (ۆىسوكوۆولت) ەلەكتر باعانالارى وتەدى. وسىدان ون جىل بۇرىن ارنايى كوميسسيا ەلەكتر باعانالاردىڭ استىندا باسپانالاردىڭ بولۋى ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىنىن ايتقان بولاتىن. كۇنى-ءتۇنى ىزىلداپ تۇراتىن تەمىر باعاناداعى سىمدار اجال وتىن شاشۋدا. ۇيلەر سونىڭ استىندا بولعاندىقتان, ادامداردىڭ قان قىسىمى جوعارى. اسىرەسە جاس بالالار تۋبەركۋلەزبەن ەمدەۋ ديسپانسەرىندە ەسەپتە تۇرادى. ۇيلەردە سۋ جوق, دارەتحانا دالادا. ۇلكەن دە, جاس تا كۇرك-كۇرك جوتەلەدى. جاز بولسا قوقىس توگەتىن جەر ساسيدى. قۇرت-قۇمىرسقا, كورتىشقان قاپتايدى. مىنە, وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايدان ازىرشە ارىلۋ مۇمكىن بولماي تۇر.
وسى كوشەلەردە, نەگىزىنەن, ەجەلگى اقمولالىق قازاقتار تۇرادى. اسىرەسە بۇل ماڭايدا بالالار وينايتىن الاڭ, بالاباقشا, مەكتەپ جوق. قوعامدىق كولىك جۇرمەيدى. تۇرعىندار ءۇيىن جاڭارتىپ قايتا سالايىن دەسە, اكىمشىلىك رۇقسات بەرمەيدى. بۇزاقىلىق پەن قىلمىس جاساۋ, اراق ءىشۋ, كىسى ءولتىرۋ جانە باسپاناسىزداردىڭ جوسىپ ءجۇرۋىن وسى توڭىرەكتەن كورەسىز. ونى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى وتە جاقسى بىلەدى. بيىل وسى اۋدانداعى كۇلتەگىن كوشەسىنەن جول وتەتىن بولعاندىقتان, ەسكى ۇيلەردى ىسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 13 ميلليارد تەڭگە ءبولىنىپتى. بىراق وزگە كوشە تۇرعىندارى سول باياعى تاسادا ەسكەرۋسىز قالىپ وتىر. مەن كەزىندە استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولعانىمدا وسى پروبلەمانى بىرنەشە رەت كوتەرگەن ەدىم. سوندا بۇل جەرگە ينۆەستورلار تارتىلىپ, كوپقاباتتى ۇيلەر سالۋ جوسپارلانعان بولاتىن.
بۇل كوشە تۇرعىندارى 25 جىلدان بەرى وسىنداي مۇشكىل ءحالدى باستان كەشىرۋدە. قالالىق قوعامدىق كەڭەس پەن بۇرىنعى ءماسليحات دەپۋتتاتتارى بۇل ماسەلەدەن قاشان-اق حاباردار.
باس قالامىزدا وسىنداي كەلەڭسىز جاعداي جۋىق ارادا شەشىمىن تابادى دەگەنگە تۇرعىندار سەنۋدەن قالعان سياقتى. حالىق قالاۋلىسى بولامىز دەپ كۇنى-ءتۇنى ءوزىن جارنامالاپ جۇرگەن دەپۋتاتقا ۇمىتكەرلەر دە بۇل كوشەگە ات ءىزىن سالماپتى.
«ءۇي بولماي, كۇي بولمايدى» دەگەندەي, توزىعى جەتكەن باسپانا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعانى – شىندىق. ادامنىڭ دەنساۋلىعى – قوعام بايلىعى. حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگى مەن بىرلىگى, جارقىن كەلەشەگى كوپ رەتتە دەنساۋلىق مادەنيەتىنىڭ جوعارى بولۋىنا قاتىستى ەمەس پە, سوندىقتان ەلوردا باسشىلارى جۇقپالى تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ وشاعى بولىپ وتىرعان بۇل كوشەلەردەگى تۇرعىنداردىڭ مۇشكىل جاعدايىنا نازار اۋدارادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
ماعجان سادىحانوۆ, جۋرناليست
