مەن ول كىسىمەن جاسى توقساننان اسقاندا تانىسىپ, اڭگىمەلەسكەن ەدىم.
راحمەت ءجۇسىپۇلى مومىنوۆ اقساقالدىڭ ويى ناق, ءسوزى جۇيەلى ءارى شۇرايلى ەكەن. ەلۋ-الپىس جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن وقيعالاردى تىزگىندەۋى, ادام اتتارىنان جاڭىلماۋى عاجاپ-اق.
– مەنىڭ تۋعان جەرىم كوكشەتاۋ ايماعى, قىزىلتۋ ءوڭىرى, بيدايىق دەگەن جەر, – دەپ باستاعان ەدى راحاڭ سوندا اڭگىمەسىن. – جاسىمدا اۋىل مولداسىنان ءدارىس الىپ, ەسكىشە ەپتەپ حات تانىدىم. قازان توڭكەرىسى كەزىندە ءبىز دە كوپ جاڭالىقتان تىسقارى شەت جاتقان ەل بولاتىنبىز. مەكتەپ, كىتاپحانا, پوشتا دەگەندەرىڭ اتىمەن جوق. الايدا, «تاڭ اتپايىن دەسە دە, كۇن قويمايدى» دەگەن عوي, جاڭا زامان تولقىنى ءبىزدىڭ تۇيىقتاعى اۋىلىمىزعا دا جەتكەن. سول جاڭا تولقىننىڭ اساۋ جالىنا مەن دە جارماسقام. الۋان ءتۇرلى وقۋلاردان ءوتتىم. سوت, پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا قىزمەت ىستەدىم. قارجىگەر دە, تاريحشى دا بولدىم. ءسويتىپ, مەن دە ءوزىمدى ەلگە جاپپاي تەڭدىك, ادىلدىك, باقىت اكەلمەك جاڭا تۇرمىس-سالتتىڭ ءبىر مىقتى تەمىرقازىعىنداي سەزىنە باستاعام-دى. بىراق ميلليوندارعا جازىقسىز جاپا شەكتىرگەن, ومىرلەرىن مەزگىلسىز قيعان, ولمەگەندەرىنە زاپىران قۇستىرعان بالشەبەكتىك قۋعىن-سۇرگىن مەنى دە قاندى ارناسىنا جوڭقاداي ۇشىرىپ قاعىپ تۇسىرگەن ەدى. ايتەۋىر, ولمەي ارەڭ قالدىم.
– ءسىز, اقساقال, رەپرەسسياعا ءبىر ەمەس, ەكى رەت ۇشىراپسىز. سوندا سىزگە تاعىلعان ايىپ ەستى ادامنىڭ جانىن تۇرشىكتىرگەندەي تىم سولەكەت-اق…
دەسەك تە, سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كۇندەردە تاعدىر ءسىزدى حالقىمىزدىڭ تالاي اياۋلى ازاماتىمەن توقايلاستىرعان دا ەكەن…
– ءيا, ول سولاي. اڭگىمەمدى قازاقتىڭ ەرەكشە سىرشىل, جانى نازىك اقىنى ماعجان جۇماباەۆتان باستايىن. مەن 1919 جىلى ومبى قالاسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن ءۇش ايلىق كۋرستا وقىدىم. ايگىلى جازۋشى, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اعاسى ماحمۇت, قىزىلوردا وبلىسىندا ءبىرىنشى حاتشى بولعان ەركىن اۋەلبەكوۆتىڭ اكەسى نۇرجان كۋرستاستارىم بولدى. سوندا بىزگە ماعجان جۇماباەۆ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن, سماعۇل سادۋاقاسوۆ جاراتىلىستانۋ, گەوگرافيا, تاريح پاندەرىنەن ءدارىس ۇيرەتتى. كۋرسىمىزدىڭ جەتەكشىسى مۇحتار ساماتوۆ بولدى. كەيىن رەسپۋبليكالىق كولحوزۋچەتتا باستىق بولىپ تۇرعان جەرىندە 1938 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ, ونىڭ دا عۇمىرى ناحاقتان-ناحاق تىم ەرتە قيىلىپ كەتتى عوي.
وقۋدان كەيىن اۋىلدا, ودان پەتروپاۆلدا سوت, پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. قىزمەتتەن قالت ەتىپ قول بوساعاندا مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىنا قاراي جۇگىرەتىنبىز: سول كەزدەگى وبلىستىق پروكۋرور ساتىقۇلوۆ تا, ونىڭ كومەكشىسى كوتىباروۆ تا. مەن بولسا دا سول كەڭسەنىڭ سەكرەتار-حاتشىسىمىن. ءبىزدى ماعجان جۇماباەۆتىڭ حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى ادەبيەتىن, تاريحىن جەتىك بىلەتىندىگى, سولارىن سانانى تولقىتىپ, جۇرەكتى شىمىرلاتىپ ايتا بىلەتىن حاس شەبەرلىگى قىزىقتىراتىن. سۇتتەي ۇيىپ تىڭداي بەرگىمىز كەلەتىن.
كوتىباروۆ جانعابىل تاريحتان ءمالىم كادۋىلگى اتاقتى بي كوتىباردىڭ شوبەرەسى ەدى. مەن ونى كەيىن, 1937 جىلى الماتىدا كەزدەستىردىم. استانا تۇبىندەگى قاستەك اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان ەكەن. «كون قاتسا قالىبىنا بارادى» دەپ, قىزمەتىمنەن بوساتتى, – دەدى مۇڭايىپ, – ءجيى اينالدىرىپ ءجۇر. بىلمەيمىن, ارتىنىڭ نەمەن تىنارىن». ادامدى قان-جوسا قىپ قىناداي قىرعان ىندەت اياسىن با, ول دا كەتتى. ازاماتتاردىڭ باسى دوپتاي تەبىلگەن ناۋقاننان ساتىقۇلوۆ تا قالمادى…
– حالقىمىزدىڭ ماعجانداي ارداقتىسىن, راحا, ءسىز تىم ەرتەدەن بىلگەن ەكەنسىز-اۋ.
– قالاي دەگەنمەن ءبىر ايماقتانبىز عوي. جاس ايىرماشىلىعىمىز دا شامالى. ماعاڭنىڭ ۇيلەنۋ تاريحىندا دا الماعايىپ زامان سىرى بار-اۋ دەپ ويلايمىن.
– قىزىق ەكەن.
– قىزىق ەشتەڭەسى جوق. «ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەتىن» ادام بالاسىنىڭ جارىق ساۋلە ءتىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسەتىن ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى عانا بولار.
قاسىمدا ماناپ, تەمىر دەگەن كىسىلەر بار, كووپەراتيۆ قۇرىپ, اۋداننان جىلقى الىپ, ءۇش ۆاگونعا تيەپ, پايدا تاپپاق نيەتپەن ساماراعا بەت المايمىز با. جولشىباي چەليابىگە توقتاعانبىز. وسى جەردە, ۆوكزال
باسىندا, مەن ماعجاندى كەزدەستىردىم. ۇمىتپاسام, مەزگىل 1922 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن.
ءمان-جاي بىلاي ەكەن. تەحنيكۋمداعى كەزەكتى ساباعىنان كەيىن ۇيىنە كەلە جاتقان جولىندا ماعجانعا بىرەۋلەر ساعان ۇلتشىلسىڭ دەگەن ايىپ تاعىلدى, ۇستالعالى جاتىرسىڭ دەيدى. قيتۇرقى ۋاقىتتىڭ سىرى وزىنە جاقسى ءمالىم ماعاڭ ۇيىنە بارماستان, قالتاسىندا پۇلى, قولىندا زاتى جوعىنا قاراماستان, كەيىن بۇرىلادى دا, پويىزعا وتىرىپ, چەليابىدەن ءبىر-اق شىعادى.
سول كەزدە پەتروپاۆلدا, ماعاڭدار جۇرگەن ورتادا, ءجاميلا, زىليحا دەگەن ەكى بويجەتكەن بولدى. ەكەۋى دە وقىعان, اقىلدى, كورىكتى جانە ءبىرشاما اۋقاتتى تۇرمىستى جەردەن. اعامىزدىڭ ارۋاعى الدىندا كۇناھار بولمايىن, بىراق ماعاڭنىڭ اۋەلدە جاميلاعا ىقىلاسى كوبىرەك اۋعان سەكىلدى ەدى. وعان ارناپ جازعان ولەڭى دە بار. «ءجاميلا, نەگە جۇدەۋسىڭ, بەتىڭدە تامشى قان جوق قوي» دەپ كەلەتىن. ولەڭنىڭ ادەمى اۋەنى بولاتىن. پەتروپاۆل, كوكشەتاۋ, ومبى جاستارى ويىن-ساۋىقتاردا اۋەلەتە شىرقاتىپ ايتىپ جۇرەتىنبىز. چەليابىگە كەلگەن سوڭ, جاعدايى تىعىرىققا تىرەلگەن ماعجان وسىلاي دا وسىلاي ومىردەن قول ۇستاسىپ بىرگە وتەيىك دەپ, جاميلاعا حابار سالادى. بىراق ول ءارى-ءسارى كۇيدە تولقىپ, جىگىت ارتىنان بارۋعا اسىعا قويمايدى. اقشاسىز, كيىم-كەشەكسىز جۇرگەن ادامنىڭ بوتەن قالادا كوپ توسۋعا ءحالى بار ما. ماعاڭ جاعدايىن ايتىپ زىليحاعا حات جازادى. زىقاڭ حابار الىسىمەن بۋىنشاق-تۇيىنشەگىن ارقالاپ, قالتانى اقشاعا سىقايتىپ, ارداقتى ازاماتتىڭ ارتىنان تەز جەتەدى…
– جاس كەلگەن سوڭ قيىن ەكەن, – دەيدى راحاڭ اڭگىمەسىن جالعاي ءتۇسىپ, – قازىر گازەت-جۋرنالداردى تام-تۇمداپ قانا وقيمىن, قاعازعا ۇزاق قاراۋعا كوزىم شىدامايدى. سونىڭ وزىندە دە ماعجانعا بايلانىستى ەستەلىكتەر شىعىپ جاتقانىن ۇيدەگى بالالار ارقىلى بىلەمىن. سوندىقتان جۇرت ايتقاندى قايتالاپ جاتپاي-اق قويايىن. تەك مىنا ءبىر جايعا عانا نازار اۋدارماقپىن.
ءار جەردەن تۇرتپەك كورىپ جۇدەپ جۇرگەن ماعجاندى كورنەكتى جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆ الماتىعا شاقىرتىپ الادى عوي. ۇيىندە قوناق قىلىپ قادىرلەپ كۇتەدى. ماعجاننىڭ «توقساننىڭ توبى» دەگەن جاڭا پوەماسىن باستىرۋعا كومەكتەسەدى. بۇل پوەمانىڭ مازمۇنى بىلاي: ءبىز حالىقتىڭ ءبارىن بىردەي, ياعني, ءجۇز دەپ جىرلاپ كەلدىك. سويتسەك, توقسان بار دا, ون بار ەكەن. اناۋ ون توقساننان اۋلاق. مەن وننان اۋلاقپىن, توقسانمەن بىرگەمىن.
پوەما جارىق كورگەندە, جاستىق قىزبالىقتان با, سولاقاي زامان اسەرىنەن بە, اقىن ءا.تاجىباەۆ قارسى سىن جازادى. بۇل شىنى ما, الدە كولگىرسۋ مە؟ قوينىنا تىققان تاس بار شىعار, دەپ كەلەدى ءسوزىنىڭ ءلامى. مەن مۇنى ءا.تاجىباەۆتاي ءىرى اقىننىڭ اتىنا كىر كەلتىرۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعام جوق. تار زاماننىڭ قىسپاعى قۇربان بوپ كەتكەندەردى عانا ەمەس, ءتىرى قالعان, امان جۇرگەندەرگە دە وڭاي تيمەگەن-ءدى. سونىڭ استارىندا جالعان تۇسىنىك, ءبۇتىن دۇنيەنى قاق جارىپ, اق, قارا بوياۋمەن بوپسالاۋ قارادۇرسىن پايىم جاتىر. مىنە, سول شىندىق ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. ادام بالاسى تەك شىندىق ارقىلى عانا تازارىپ, جاقسارادى عوي.
مەن ماعجاندى سوڭعى رەت 1938 جىلدىڭ اقپان ايىندا الماتىنىڭ تۇرمەسىندە كوردىم. جوق, استاپىراللا, ءوزىن كورگەم جوق, ەلەسىمەن, ارۋاعىمەن كەزدەستىم.
– اپىراي, ءا, قالاي بولىپ ەدى؟
– العاش ۇستالعان كەزىم ەدى.
– ايىبىڭىز؟
– اتاقتى 58-ستاتيانىڭ بىرنەشە تارماعىمەن.
– ءبىز ەندى وندايدى تۇسىنە قويمايمىز عوي.
– جەر بەتىندە بۇدان وڭاي ۇعىلاتىن قىلمىس كودەكسى جوق شىعار. مىسالى, ەكىنشى تارماق دەگەنىمىز – كوتەرىلىس, جەتىنشىسى – ءبۇلدىرۋ, ارانداتۋ, سەگىزىنشىسى – تەررور, توعىزىنشىسى – ديۆەرسيا, ونىنشىسى – ساياسي ۇيىم قۇرۋ, ون ءبىرىنشىسى – سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزۋ.
– سۇمدىق-اي, سونىڭ ءبارىن ءسىزدىڭ ءبىر باسىڭىزعا ءۇيىپ-توكتى مە؟
– ارينە. سول سەبەپتى دە ءتورت تەرگەۋشى سەگىز كۇن بويى تىكەمنەن تىك تۇرعىزىپ قويىپ جاۋاپ الدى. وزدەرى كەزەكتەسىپ دەمالىپ كەلەدى. ماعان دەمالىس جوق.
– ادام ارىن اياققا تاپتاپ سونشاما قورلاعانداي ءبىر نەگىز بار ما ەدى؟
– وي, شىراعىم-اي, بۇ دۇنيەدە ادامعا شىبىن جاننان ارتىق قىمبات نە بولسىن. بىراق ازاپتاماي, قيناماي الا سالسا جاقسى عوي سونى. ول دا ءبىر راقات ءولىم عوي. ولتىرمەيدى, ءتىرى دە ەمەسسىڭ. سان ازاپ قورلىقتان ەسىڭ شىعا ەسەڭگىرەيسىڭ. ادامسىڭ با, الدە ءبىر ەسسىز ماقۇلىقسىڭ با, ءوزىڭ دە بىلمەي قالاسىڭ. يندياداعى بومبەي قالاسىنان انگلياداعى لوندون قالاسىنا جەر استىنان ۇڭگىر قازىپ جالعاماق بولدىم دەۋ, كۇلدەن وق-ءدارى جاساماق بولدىم دەۋ وسىنداي ادام ساناسىنان ەرىك كەتىپ, ابدەن تاۋسىلىپ سارسىلعاندىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە…
ول كەزدە حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى تەمىربەك ءجۇرگەنوۆتىڭ رەسپۋبليكالىق وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولعانىن بىلەسىڭدەر. تەمكەڭمەن تانىستىعىم ءتاپ-ءتاۋىر ەدى. الماتىنىڭ قازىرگى اباي اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ, كافەدرادا اسسيستەنت بوپ جۇرگەن جەرىمنەن قۋىلىپ, وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنا قىزمەتكە تۇرعانمىن. ەرەسەكتەر مەكتەبى باسقارماسىنىڭ, ياعني, ساۋاتسىزدىقتى جويۋ شتابىنىڭ باسشىسى بولدىم. سودان جاقسى بىلەمىن. تەمكەڭ قازاقستاندا ەڭ العاش كامپەسكەگە ىلىككەن اسا ءىرى 700 بايدىڭ ءبىرى قارا دەگەننىڭ بالاسى ەدى عوي. ەكى اعاسى كەزىندە بوستاندىق اۋدانىندا اشارشىلىققا قارسى دۇربەلەڭگە قاتىسقان. ءوزى قيىن-قىستاۋ جىلدارى قازاقستاننان قاشىپ, اۋەلى تاجىكستاندى, سوسىن وزبەكستاندى پانالاعان. وزبەكستاندا ءىرى قىزمەت اتقارعان. كىسىگە قاراعان كوزى وت شاشىپ تۇرۋشى ەدى مارقۇمنىڭ. ونى قازاقستانعا شاقىرتقاندا, قايدان شىقتىڭ دەپ تەگىڭە تيىسپەيمىز, حالقىڭا ءبىلىمىڭ مەن ادال قىزمەتىڭ كەرەك, كەل, جاڭا زامان ورناتۋعا كومەكتەس دەگەن. ول سوسىن كەلگەن عوي. اقىرى تەگىن قازبالاپ مازا بەرمەي ءجۇرىپ ءبىر كۇنى ۇستاماي ما.
– كەشىرىڭىز, راحا, ءسوزىڭىزدى ءبولگەنىمە. كوميسسارياتقا قىزمەتكە تۇرماس بۇرىن ينستيتۋت كافەدراسىندا اسسيستەنت بولىپ جۇرگەن جەرىمنەن قۋىلدىم دەدىڭىز عوي.
– ءيا, ول بىلاي بولىپ ەدى. سول جىلداردا براينين, شافيروۆ دەگەندەردىڭ «الاشوردا تاريحىنىڭ وچەركى» دەگەن ەڭبەگى جارىق كوردى. قىسقاشا مازمۇنىنا جۇگىنسەك, ۇلت ازاماتتارى, زيالىلارى ءبارى تۇگەل كونتررەۆوليۋتسياشىل دەپ كورسەتپەك بولعان. ءبىر شاعىن ورتاداعى اڭگىمەدە مەن كىتاپ جونىندە قارسى پىكىر ايتتىم. ۇلت وقىعاندارىنا تالعاۋسىز كۇيە جاعا بەرۋگە بولمايدى, اداسقاندارى دا, اداسىپ بارىپ تۋرا جولعا شىققاندارى دا بار دەدىم. اداستى دەگەندەردىڭ وزىنە سىن كوزىمەن قاراۋ كەرەك دەگەندى ايتتىم. مىسالى, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «ويان, قازاق», احمەت بايتۇرسىنوۆ «ەسىل جۇرتىم» دەگەن شىعارمالارىندا حالىقتى ونەر-بىلىمگە شاقىردى, سامودەرجاۆيە ەزگىسىنە قارسىلىق ءبىلدىردى, بوستاندىق جولىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كۇشى بولدى. وبەكتيۆتى, پروگرەسسيۆتى ءرول اتقاردى دەپ دالەلدەدىم. ەرتەڭىندە-اق بۇل اڭگىمەنى اسا قىراعى پىسىقتار رەسپۋبليكا ورتالىق كوميتەتىنە جەتكىزە قويادى. اقىرىندا مەن اسپيرانتۋرادان قۋىلدىم. سول كەزدە مەنى تەمكەڭ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنا قىزمەتكە شاقىرتىپ العان ەدى…
– قازىر سان الۋان بۇلتارتپاس قۇجاتتار ارقىلى ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قانداي ايلا-شارعى, كۇش قولدانىپ بولماعاندى بولدى, جوقتى بار دەپ ايتقىزعانىن بىلگەن ۇستىنە ءبىلىپ جاتىرسىڭدار. جۇرگەنوۆ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىم قۇردىق, سوعان جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن مومىنوۆتى دا تارتتىم, دەپتى-مىس. بەلگىلى عۇلاما عالىم سانجار اسپاندياروۆ تا مومىنوۆ جاستار اراسىندا ۇگىت جۇرگىزىپ, باۋلىدى, سوسىن ءبىز ولاردى ۇيىمعا تارتتىق, دەپ مويىنداپتى-مىس. مەن تەرگەۋشىلەردەن اتالعان كىسىلەرمەن بەتتەستىرۋلەرىن تالاپ ەتتىم. ونداي بەتتەسۋ اسپاندياروۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولدى دا. ءا دەپ ءسوز باستالعاننان مەن وعان: «ەگەر الدەكىمدى ۇگىتتەگەن بولسام, ول جىگىتتىڭ اتى-ءجونى كىم, قاي جاقتىڭ ادامى, قايدا جۇمىس ىستەيدى؟» – دەپ, سۇراقتى ءۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتىپ جىبەرسەم كەرەك. تاڭىرقاۋ ما, ءسۇيسىنۋ مە, بىلمەيمىن, پروفەسسور اسپاندياروۆ بەتىمە جاۋتاڭداي قاراپ قالدى. بىراق ءلام دەپ جاق اشپاستان ءۇنسىز وتىرا بەردى. تىزگىندى قولدان شىعارىپ الدىم با دەپ ساستى ما, تەرگەۋشى ەس جيىپ, ماعان قاراپ اقىردى: سەنىڭ وعان تىكەلەي سۇراق قويۋعا قاقىڭ جوق. سۇراقتى مەن ارقىلى قويىپ, جاۋاپتى دا مەن ارقىلى الاسىڭ دەدى. ول كەزدە ءوزىمدى ءبىرشاما مىقتى سانايتىنمىن, سودان با, مەن دە جۇلىپ العانداي, بەتپە-بەت كەزدەسۋ سەنىمەن ەمەس, ونىمەن, دەمەيمىن بە, وجەتتەنىپ. تەرگەۋشى كۇيگەلەكتەنىپ, ەندى پروفەسسورعا شۇيلىكتى. بۇرىنعى بەرگەن جاۋابىڭدى مويىندايسىڭ با, دەپ ءالسىن-ءالى زىركىلدەپ قويادى. اسپاندياروۆ ءمىز باقپاستان سازارىپ ءۇنسىز وتىرا بەردى.
تەرگەۋشىمىز جاسى وتىزدار شاماسىنداعى ورىس جىگىتى بولاتىن. ءبىزدىڭ ايعاقتى ەشتەڭە ايتپاعانىمىزعا قاراماستان حاتتاماعا ولار ماقۇلدادى دەپ وتىرىك جازىپ قويدى. مەن ودان ەندى جۇرگەنوۆپەن بەتتەستىرۋدى تالاپ ەتتىم. بىراق, ول تالابىم ورىندالمادى. كەيىن جىلدار ءوتىپ اقتالعان سوڭ, الگى حاتتامالارمەن تانىسقانىمدا قاعاز شەتىنە «جۇرگەنوۆپەن بەتتەستىرۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ جازىپ قويعان ەكەن. ءسىرا, بۇل كەزدە ەلىم دەپ ەڭىرەپ تۋعان اسىل ەر جەندەت قولىنان شەيىت بوپ كەتتى مە ەكەن, بىلمەدىم…
تاققان ايىپتارىن مويىنداتا الماعاننان كەيىن, مەنىڭ ءىسىمدى وداقتىق پروكۋراتۋرانىڭ اسكەري كوميسسارياتىنا جىبەرەدى. ونداعىلار قايىرا تەكسەرۋگە كەيىن قايتارادى. ءسۇيتىپ, مەنى ەندى الماتى وبلىستىق سوتىنىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى ارنايى كوميسسياسى قارادى. كوميسسيا توراعاسى بەسپالكو ەكەن. مەن اقمولانىڭ №3 ۋچاسكەسىندە حالىق سوتى بوپ تۇرعان كەزىمدە, بەسپالكو وكرۋگتىك سوتتا ىستەيتىن. كوز تانىستىقتىڭ ارقاسى ما, الدە, ءوزى شىنىندا ءادىل كىسى مە, ول ايىپكەردىڭ تالابىن ورىنداۋ كەرەك دەپ ءىسىمدى قاراماي, تەرگەۋ ورىندارىنا قايتارىپ جىبەرەدى. ستاليندىك رەپرەسسيا بولماسا, بوساپ-اق كەتەتىن ءجاي عوي. ءسويتىپ, ءىسىم نكۆد-عا قايتىپ كەلدى. ەندى ەشقايدا بەرە المايدى. رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرادان كۋراپوۆ دەگەن كەلىپ مەنىمەن ەكى كۇن اڭگىمەلەستى. تەرگەۋ ورىندارى ءسىزدى اسا ءىرى قىلمىسكەر دەپ وتىر, مويىندايسىز با, دەيدى عوي باياعى. تۋعانىمدى ايتتىم, وسكەنىمدى ايتتىم. ايەلدى قالىڭسىز الدىم, توڭكەرىس اكەلگەن جاڭا زامانعا بار جان-تانىممەن قۇلاي بەرىلگەنىم سونشا, تۇڭعىش ۇلىمنىڭ اتىن كەڭەس قويدىم دەدىم.
كۋراپوۆ قاباق شىتپادى, رەنجىمەدى. ناتيجەسىن تەرگەۋشى الداوڭعاروۆتان بىلەرسىڭ دەپ شىعىپ كەتتى. ەرتەڭىندە الداوڭعاروۆتىڭ الدىنا كەلدىم. بۇل عاجاپتى قاراڭىز, مەن ونىمەن كەزىندە قازان قالاسىندا توعىز ايلىق قارجى-بانك كۋرسىندا بىرگە وقىعانمىن. تاعدىر انە, ەشكىمنىڭ ەشۋاقىتتا اقىل-ويى جەتپەيتىن ەسەبىنە سالىپ جىبەردى دە, ونى تەرگەۋشى, ال مەنى ونىڭ الدىنداعى ايىپكەر ەتىپ شىعاردى.
مەن وعان ويىمدى اشىق تا باتىل ايتتىم: كورىپ وتىرسىڭ, قىلمىس جوق, جازىق جوق, نەگە بوساتپايسىڭدار؟ سوندا ول دا: «ە, بىزگە كىرۋگە ەسىك اشىق, شىعۋعا ەسىك جوق, – دەپ كۇبىلتەكتەمەي تۋراسىنان ءبىر-اق تارتتى. – بىزدە ەشبىر ادام مىنانىڭ جازىعى جوق دەپ ايتا المايدى. ايتقان ادام نە جۇمىسسىز قاڭعىپ كەتەدى, نە باسىن جۇتادى. مەن سەن تۋرالى جازىقسىز ەكەن دەپ ايتقانمەن ودان ساعان دا, ماعان دا تۇك پايدا جوق. ەڭ دۇرىسى, قولىمنان كەلگەنشە جەڭىلدىك بەرگىزۋ جاعىن قاراستىرىپ كورەيىن…»
ادامعا ساياسي ايىپ تاعىپ, باسىڭا پالە سالۋدىڭ سان الۋان جولى بولعان دەدىم عوي. ۇشتىك نەمەسە ەرەكشە كەڭەس دەيتىنى دە سوندايدىڭ ءبىر ءتۇرى ەدى. مەنىڭ ءىسىمدى ەرەكشە كەڭەس قاراپ, بەس جىلعا كەستى. تەرگەۋدىڭ اۋىر ازابىندا باقانداي ەكى جارىم جىل عۇمىرىم وتكەن ەكەن, سونى دا قوسا ەسەپتەدى. مۇنىڭ ءوزىن ەسكى تانىسىم الداوڭعاروۆتان كەلگەن جاقسىلىققا بالاپ, ەندى وعان ايەلىممەن كەزدەسۋگە كومەكتەس دەپ قولقا سالدىم. ول حات جاز, جەتكىزىپ بەرەيىن دەدى. مەن جازدىم. ول وقىدى. «جوق, بۇل كۇيىندە جىبەرۋگە بولمايدى دەدى, مىناۋىڭ ۇزىنسونار ايانىشتى حات. مۇنى وقىپ ايەلىڭ دە, بالا-شاعاڭ دا جىلايدى. قىسقا جاز. «امانبىز, كورىسىپ قالارمىز» دەگەن سياقتى. پرو-
پۋسك كەرەك بولسا, كۋراپوۆ ارقىلى سۇراۋدى ەسكەرت. قانشا قۋسا دا قايتىپ كەلە بەرسىن, مازالاي بەرسىن…»
كوزكورگەن ەسكى دوس ۋادەسىندە تۇرادى. حاتتى الىسىمەن راحاڭنىڭ جۇبايى قاليپاش اسىعىپ الماتىعا جەتەدى. ەسىك جاعالاپ, تەرەزە سىعالاپ, كۋراپوۆتى ىزدەيدى. تابادى دا, بىراق ول سويلەسپەك تۇگىل, ماڭايلاتپاي قۋىپ تاستايدى. قاليپاش بەتىنەن قايتپايدى, بۇگىن قۋسا, ەرتەڭ سول ىزبەن قايتىپ بارادى. وسىلايشا سەندەلىپ ءۇش اي جۇرەدى. اقىرىندا كۋراپوۆ ونى قابىلدايدى. كەزدەسۋگە ەكى رۇقسات قاعاز جازىپ بەرەدى. اراعا ءۇش كۇن سالىپ قاليپاش اسىل جارى راحاڭمەن تۇرمە اۋزىندا ەكى رەت كەزدەسىپ, كۇيەۋىنىڭ اماندىعىن كورىپ, جاعدايىن ءبىلىپ قايتادى.
– راحا, ءسىز ءبىر اڭگىمەڭىزدە اباقتىنىڭ تورىندا حالقىمىزدىڭ اتاقتى اكادەميك عالىمى مۇحامەتجان قاراتاەۆپەن دە كەزدەستىم دەپ ەدىڭىز.
– ءيا, ءىسىمدى ەرەكشە كوميسسيا قاراعان كەزدە مەنى نكۆد تۇرمەسىنەن جالپى تۇرمەگە اۋىستىرعان بولاتىن. ساراي تارىزدەنگەن ءيىس-قوڭىس لاس بولمەدە ەلۋ شاقتى ادامبىز. ءبىر كۇنى ۇستىمىزگە ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. بىرەۋى مۇحامەتجان, تاني كەتتىم. ەكەۋمىز پەدينستيتۋتتا قاتار وقىعانبىز. ول – ادەبيەتشى. مەن – تاريحشى. تۇرمەدە ادامدار قانشا جەردەن ەسكى كوزتانىستار بولعانىمەن كەزدەسكەندە بىردەن اقتارىلا كەتپەيدى. تام-تۇمداپ سويلەسىپ, جاعداي بىلىستىك. مۇحامەتجان الگى 58-ستاتيانىڭ پالەنباي تارماعى بويىنشا كورسەتىلگەن ايىپتاۋلاردى تۇگەل مويىنداپتى. تەرگەۋ حاتتاماسىنا قول قويىپتى. ءىسىن ماسكەۋدىڭ اسكەري پروكۋراتۋراسى بەكىتىپ, سوتقا بەرىپتى. سول سوت بولاتىن كۇندى كۇتىپ جۇرگەن ىڭعايى بار ەكەن. الداعى ەكى-ءۇش كۇندە باستالىپ قالار دەيدى.
مۇحامەتجانمەن ازىلدەسىپ, ويناپ-كۇلگەن ساتتەرىمىز دە بولعان-دى. سوعان ارقا سۇيەدىم بە, نەدە بولسا دەپ تىك كەتتىم:
– وسىنشاما جالعان ايىپتاۋلاردى مويىنداۋدىڭ نە كەرەگى بار ەدى؟ – دەدىم, – ودان حالقىڭا پايدا كەلە مە؟ ايەل, بالا-شاعاڭا, جولداس-جورالارىڭا پايدا كەلە مە؟ جوق الدە, وزىڭە پايدا كەلە مە؟
– ەندى قايتەيىن, زورلاپ ايتقىزدى عوي, – دەدى مۇحاڭ.
– سونى ايت, زورلاعاندارىن ايت.
– ارىز جازۋىم كەرەك پە؟
– جوق. جازعانمەن ۇلگەرمەيسىڭ. سوت الدىندا ايت.
ول وسى پاتۋاعا كەلىسكەن. شىنىندا, سوت الدىندا بۇرىنعى تەرگەۋشىلەر زورلاپ ايتقىزعان سوزدەرىنەن باس تارتادى. ءىس بۇزىلىپ, قايتا تەكسەرىلگەن.
قارا داۋىل ۇيىرگەن, قاندى سۋ توپان ايداعان زامانالار تولقىندارىن ارتقا تاستاپ, مۇحاڭمەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا الماتىدا كەزدەستىم, جازۋشىلار وداعىنداعى كەڭسەسىنە ىزدەپ بارعام. مەنى كورىپ قاتتى قۋاندى. ۇيىنە تەلەفون شالىپ, راحاڭ كەلدى, ءشاي دايىنداپ قوي دەپ ايەلىنە ەسكەرتىپ تە جاتىر. مۇندايدا وتكەن كۇندەر ەسكە الىنباي تۇرمايدى عوي. «ەگەر سوندا وتىرىك ايىپتارىن مويىنداي سالسام, كىم بىلەدى…» – دەپ كۇرسىنەدى مۇحاڭ.
وسى جىلداردا تەمىربەك ءجۇرگەنوۆتىڭ ايەلى دامەشپەن دە كەزدەستىم. ول كىسى تۇرمەدەن بوساعان سوڭ, قاراعاندى, تەمىرتاۋ قالالارىندا جۇمىس ىستەگەن عوي. بەلگىلى الجير-دە (اكمولينسكي لاگەر جەن يزمەننيكوۆ رودينى – ءو.ا.) سەگىز جىل وتىرىپ شىققان. «اششىنى ءدامىن تاتقان بىلەدى» دەپ تەگىن ايتىلعان با, مەنى كورگەننەن-اق, بىردەن: «كومەك كەرەك پە؟» – دەپ سۇرادى. راحمەت ايتىپ, رۋحى بەرىك قاسيەتتى انا الدىندا ىشتەي تەبىرەنىپ تۇردىم. نەبىر سوعىس اپاتىنان, نەبىر تابيعات زۇلماتىنان, ىشتەن, سىرتتان كەلەتىن ىندەت اتاۋلىدان اۋىرتپالىقتىڭ ەڭ باستى ازابىن كوتەرەتىن دە, حالىقتى ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋدەن امان الىپ قالاتىن دا, جوقتىڭ ورنىن تولتىرىپ, ءوسىرىپ-وندىرەتىن دە انا سەنسىڭ عوي دەپ ويلادىم. سەندەردىڭ بوسقا توگىلگەن كوپ قاندى جاستارىڭدا ەركەكتەردىڭ وركوكىرەكتىگىنىڭ, داڭعويلىعىنىڭ, وزىمشىلدىگىنىڭ كەسىرى دە مول-اۋ, سول ءۇشىن دە الدارىڭدا ماڭگى قارىزدار ءھام كىنالىمىز-اۋ دەپ تەبىرەندىم…
– اڭگىمەڭىزدىڭ ءبىر يىرىمىندە, راحا, اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۇرمەدە ەلەسىمەن, ارۋاعىمەن كەزدەستىم دەپ ەدىڭىز.
– ءتورت تەرگەۋشى كەزەكتەسە وتىرىپ, تىكەمنەن تىك قويىپ سەگىز كۇن قاتارىنان ەس جيعىزباي جاۋاپ الدى دەدىم عوي. توعىزىنشى كۇنى تۇنگى ەكىلەردىڭ شاماسىندا بۋىنىم تالىپ قۇلاپ ءتۇستىم. مەنى سۇيرەپ كامەراعا الىپ كەلدى. مۇندا ءتورت كىسى جاتىر. ۇشەۋى – قازاق, بىرەۋى – ورىس. قازاقتار ەسىم بايعوسقين, زاراپ تەمىربەكوۆ – «لەنينشىل جاستىڭ» رەداكتورى, رەسپۋبليكا كومسومول ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولعان. سوسىن قالمەنوۆ – بۇرىنعى جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ءمينيسترى.
ەسىم بايعوسقين قازاق وقىعان زيالىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. ءدال قانداي قىزمەت اتقارعانى ەسىمدە جوق. ونىڭ ۇستىنەن بىرەۋلەر بۇنى ۇيىمعا سول كەزدە قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ تارتقان دەپ كورسەتكەن ەكەن. ول, ءيا, سولاي بولعانى راس ەدى, دەپ مويىنداي سالسا كەرەك. زاراپ تەمىربەكوۆ بولسا, ول دا سەنى قايسار ءتاشتيتوۆ (سول كەزدە قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى – ءو.ا.) ازعىردى دەگەنگە كەلىسە كەتكەنگە ۇقسايدى.
بەسىنشى كەرەۋەت بوس تۇر ەكەن.
– سەن بۇعان جاتپا, – دەدى ەسىم بايعوسقين, – ەسىكتەگى ۇرى كوز – ۆولچوكتان كورىنىپ تۇرادى. بۇل توسەكتە ماعجان جۇماباەۆ جاتتى. ونى وسىدان جارتى ساعات بۇرىن اكەتكەن. سەنى وسىندا جىبەرۋلەرىنە قاراعاندا, ءسىرا, ول ەندى مۇندا قايتىپ كەلمەيتىن شىعار. سەن كوپ كۇن ۇيقى كورمەي سىلەيىپ تۇر ەكەنسىڭ. سوندىقتان, تاسالاۋ جەرگە جاتىپ ءبىراز دەمالىپ ال.
– ماعجاننىڭ ايىبى نە ەكەن؟ – دەپ سۇرادىم مەن ودان.
– مەن بۇدان بۇرىن ون جىل سوت جازاسىن تارتتىم, – دەپتى ماعجان
جاۋابىندا. – قازاقستانعا كەلگەنىمە كوپ بولعان جوق. سودان بەرى نە ءىس جۇزىندە, نە ءسوز جۇزىندە تۇك ىستەگەم جوق. بىردەڭە تىندىرىپ ۇلگەرەتىندەي بولعام جوق…
«شىن جىلاسا ەكى كوزدەن قان شىعادى» دەيدى دانا حالىق. ادام ءارتۇرلى. قايراتتىسى دا بار, جاسىعى دا كەزدەسەدى. الايدا, مەن بۇل جەردە ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ اتىنا الدەبىر وسالدىق تانىتقاندارى ءۇشىن كىنا ارتۋ ويىنان اۋلاقپىن. بىراق بارىنەن دە شىندىق قىمبات ەمەس پە. جانە سول شىندىق تۇپتەپ كەلگەندە, جازىقسىز جاپا شەككەن قۇرباندى ەمەس, سوعان قارسى, سونىڭ ادامدىق بولمىسىن الاسارتۋعا قارسى نەبىر سۇمدىق ايلا-شارعى قولدانعان جەندەتتىڭ قانىشەر قاسكويلىگىن اشكەرەلەيدى عوي.
وسى تۇرعىدان تۇرمە قىسپاعىندا وتىرعان ادامدار مىنەزىندەگى كەيبىر قۇبىلىس-كورىنىستەرىنە توقتالا كەتپەكپىن. ماسەلەن, سول تەمىربەكوۆ پەن قالمەنوۆ سانانىڭ سارساڭعا ءتۇسىپ ابدەن ساندالعانىنىڭ بەلگىسى دە: ءبىز جازىقسىزبىز. سوندا دا تاققان ايىپتارىن مويىنداي بەرەيىك. نەعۇرلىم ناحاق جازالانعاندار كوپ بولسا, اسىرا سىلتەۋشىلىك بولادى. اسىرا سىلتەۋشىلىك كوپ بولسا, سوڭىنان تۇزەۋ كەلەدى, دەگەن جاسىق ويعا قۇلاپ ءجۇردى. ويىڭ ءبىر جاسىعان سوڭ, ارجاعىندا شاتاسىپ الجۋعا دا اينالاتىن كورىنەسىڭ. نەگە ءبىزدىڭ بالا-شاعامىز جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەندە باسقالاردىكى امان-ەسەن جۇرەدى, ولار بىزدەن ارتىق پا؟ – دەگەن دە سوزدەر ەستىلەتىن. مىسالى, قالمەنوۆ: مەن جۇسىپبەك ارىستانوۆتىڭ (سول كەزدە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى – ءو.ا.) ۇستىنەن كورسەتىپ ەم, بىراق ونى ءالى كۇنگە دەيىن ۇستاماي جاتىر, – دەپ مۇڭايدى. سوندا ەسىم بايعوسقين قۇلاعىما سىبىرلاپ: سەن قيىن جاعدايدان ءوتىپسىڭ. ءبىز بىلىقتىق قوي, بىلىقتىق, – دەگەنىن ەشۋاقىت ۇمىتپاق ەمەسپىن.
جايشىلىقتا ون ايتقاندى ۇقپايتىن ادام تۇرمەدە ءبىر كورىپ, ءبىر ەستىگەنىن ماڭگى ەستە ساقتاپ قالاتىن سياقتى. مىسالى, مورزە الىپپەسىن دە قولما-قول ۇيرەنىپ الدىم. وڭ جاعىڭدا كىم بار, سول جاعىڭدا كىم وتىر, قابىرعانى اقىرىن تىقىلداتىپ سويلەسە بەرەسىڭ. ءوز جايىڭدى ايتاسىڭ. ونىڭ ءحالىن بىلەسىڭ. تەرگەۋدەگى كۇندەردىڭ بىرىندە كورشى كامەراداعى ءشاراپي الجانوۆپەن سويلەستىم. پەدينستيتۋتتىڭ پرفەسسورى, اقمولالىق جىگىت ەدى. سول ايتتى, ون كۇن ازاپقا شىدامادىم, سەنى ۇيىمعا تارتتىم دەپ كورسەتتىم, ءبارىن بىلىقتىردىم دەدى. مەن وعان تەرگەۋشى سەن تۋرالى ماعان ەشتەڭە ايتقان جوق دەدىم. ول: مولودەتس, جەڭىل قۇتىلىپ جاتىر ەكەنسىڭ, – دەپ, وزىنشە مەنى ماقتاپ تا قويدى. سوسىن: ساكەڭدەر (ساكەن سەيفۋللين – ءو.ا.) جان بالاسىن قارالاپ ءبىر ادامنىڭ ۇستىنەن نەسيەن ءسوز ايتپاپتى, – دەگەندى ۇستەدى. –قايتسەك تە ونى جالعان سويلەتەمىز دەپ قايتا-قايتا كارتسەردە ۇستاپ قاتتى ازاپتاپ قورلاپتى دا. ال كارتسەردىڭ نە ەكەنىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەتىن شىعارسىڭ…»
جاسىم توقساننان استى. ادامنىڭ ءبىر يىعىندا ءازازىلى, ءبىر يىعىندا پەرىشتەسى بولادى, ءبىرى ادامدى ءارتۇرلى جەكسۇرىن ىستەرگە بارۋعا ازعىرسا, ەكىنشىسى «جوق, ولاي ەتپە», – دەپ اراشا ءتۇسىپ ساقتاندىرىپ وتىرادى دەگەن ۇعىمدا ار-وجدان ماسەلەسى بار عوي. ادامنىڭ جاراتىلىس تابيعاتىنداعى ىشتارلىق, قىزعانىش كورە الماۋشىلىق زاماننىڭ اعىمىنا قاراي ساياساتپەن, سىڭارجاق تۇسىنىك, ۇر دا جىق ۇراندارمەن بۇركەمەلەنسە, ەڭ ۇلكەن ىندەت سول. سماعۇل سادۋاقاسوۆ, عابباس توعجانوۆ ءبىر اۋىلدان ەدى. زامانداس. اعايىنداس. بار ايىرماسى ءبىرىنشىسى تۇرمىستى اۋلەتتەن, ەكىنشىسى كەدەي وتباسىنان. سول سماعۇلوۆتىڭ سول عابباسقا: «سەنىڭ كىسى بولۋىڭ ءۇشىن مەنىڭ ءولۋىم كەرەك پە؟», – دەپ قىنجىلا ايتقانىن دا ەستىگەن ەم.
احمەت بايتۇرسىنوۆ العاشقى سوت ايداۋىنان قايتىپ كەلە جاتىپ, نوۆوسىبىردە قارجىسى تاۋسىلىپ بوگەلىپ قالادى. ماسكەۋگە ءاليحان بوكەيحانوۆقا جاعدايىن ايتىپ حابار سالادى. بوكەيحانوۆتان دا كۇش كەتىپ, ءحالى ناشارلاپ تۇرعان كەز. سوندا دا ول قىزىل كرەست قوعامىنىڭ توراعاسى پەشكوۆاعا بارادى. جولدا قالىپ, پۇشايمان بوپ تۇرعان ءبىر حالىقتىڭ ءۇمىت ارتار ازاماتىنا جاردەم كورسەتۋىن وتىنەدى. پەشكوۆا سوندا التىن اقشا ەسەبىنەن بايتۇرسىنوۆقا 75 سوم قارجى بولگەن عوي.
سول عۇلاما بايتۇرسىنوۆ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى جۇرگەنوۆكە ءجيى كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن. مۇنى كورگەن «قىراعى بەلسەندىلەر» مۇندا ءبىر كۇدىك بار, مينيستر حالىق جاۋىمەن تەگىننەن تەگىن اۋىز جالاسىپ جۇرگەن جوق, دەپ بىقسىتپاي ما… كەيىن جۇرگەنوۆ ۇستالعاندا كابينەتىندە ءتىنتۋ جۇرگىزىلەدى. كوميسساردىڭ ءوز قۇزىرىمەن جۇمسالاتىن قورى بولادى عوي. سونى تاۋىپ قاراسا, احمەت بايتۇرسىنوۆقا كەيدە 300 سوم, كەيدە 200 سوم قارجى جازىپ بەرىپ, كومەكتەسىپ تۇرادى ەكەن. احاڭا قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن جاسا, كەيبىر عالىمسىماقتار ولاي جۇلقىلاپ, بىلاي جۇلقىلاپ ءتىلىمىزدى ءبۇلدىرىپ جاتىر, دەيدى ەكەن عوي. احاڭ سول ەڭبەگىن ءبىتىرسىن, جاعداي تۋعىزايىن دەپ كومەكتەسەدى ەكەن عوي. ال ءىشى تار كۇنشىلدەردىڭ, يەگىنىڭ استىنداعىدان ءارىنى كورمەيتىن تاس كەۋدە نادانداردىڭ ءسوزى الگىندەي: «ويباي, جۇرگەنوۆ حالىق جاۋىمەن اۋىز جالاسىپ ءجۇر».
– تەرگەۋ كەزىندە ادامنىڭ ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەك دەگەن ماسەلە كۇردەلى عوي دەيمىن. الداپ-ارباعانى قايسى, قورقىتقانى قايسى, باسى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ادام سونىڭ جىگىن ايىرا قويۋى وڭاي ما. ءسىزدىڭ سول قيىن-قىستاۋ كۇندەردە قىلكوپىردەن يىلمەي وتۋىڭىزگە كەزىندە سوت, پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا قىزمەت ىستەگەن تاجىريبەڭىزدىڭ سەبى ءتيۋى دە مۇمكىن عوي. سولاي ەمەس پە, راحا؟
– ارينە, سەبى ءتيدى. زاڭدىلىق ساقتالماعان جەردە ول ءفورمالدى سيپات الادى دا, كوبىنە ارى تازا ادال ادامداردىڭ تەرگەۋشى قولدان جاساعان ايلا-امالعا وڭاي شىرمالىپ قالاتىنى بولادى.
– ەندەشە, راحا, ءوزىڭىزدىڭ سوت قىزمەتىڭىزدەن دە اڭگىمە وربىتسەڭىز.
– بولسىن. مىناداي ءبىر ەكى جايعا توقتالىپ كورەيىن. ءبىرى ۇلى كامپەسكەگە دەيىن بولعان ەدى. وندا دا قازاققا كەڭ تاراعان ەسىم ءماريام جاگورقىزى توڭىرەگىنە قاتىستى بولعان سوڭ عانا ايتامىن.
ول كەزدە سوتتىڭ قارايتىنى مال ۇرلىعى, ايەل تەڭدىگى, كەدەيدىڭ بايعا كەتكەن قاقىسى سياقتى ماسەلەلەر. ءماريام جاگورقىزىنىڭ اندرەي, ستەپان دەگەن ەكى اعاسى بار. قازاق اراسىنا ەرتەدەن ءسىڭىسىپ قازاق بوپ كەتكەن دەۋگە بولادى. قىستا جىلقى, جازدا قوي سويادى. قىمىز اشىتادى. قوناقاسى بەرەدى.
مال يەسى سيىرىن جوعالتىپ ىزدەيدى. ستەپاننىڭ قوراسىنا كەلسە, اناۋ جايراتىپ مال سويىپ جاتىر ەكەن. الگىنىڭ ىزدەپ جۇرگەن سيىرى. سول جەردە جانجال شىعىپ, ستەپان قىلمىسىن جاسىرماق نيەتپەن مال يەسىن بالتامەن شاۋىپ ءولتىرىپ جىبەرەدى.
سول جۇمىسقا بايلانىستى ءماريام مەنى ۇيگە دە, كەڭسەگە دە الدەنەشە ىزدەپ كەلدى. ءتۇرلى ۇسىنىس جاسادى. ويى, ارينە, اعاسىن جازادان قۇتقارىپ قالۋ عوي. ءماريام وتىزدار شاماسىندا, سالت ات ءمىنىپ, يت جۇگىرتىپ, قۇس سالىپ جۇرگەن كەزى. قىلىعى, ونەرى دەمەسەڭ, قاراپايىم عانا ايەل. ول ۋاقىتتا كىسى ولتىرگەنگە ەڭ اۋىر جازا – سەگىز جىل. ستەپاننىڭ ايىبى موينىنا قويىلىپ, سەگىز جىلعا كەسىلدى.
مارياممەن كەيىن جۇرگەنوۆ ونى الماتىعا الدىرعاندا تاعى كەزدەستىم. بىراق, ول مەنى تانىمادى. الدە, كەزىندە اعاسىنىڭ شارۋاسىنا كومەكتەسپەگەنىم ءۇشىن وكپەلەپ, ادەيى تانىماعان بولدى ما, بىلمەيمىن.
ەكىنشىسى – كامپەسكەدەن كەيىن حالىقتى جاپپاي اشارشىلىق ناۋبەتىنە قاراي يتەرمەلەي باستاعان كەزدە بولعان ءىس. قازاقستان باسشىلىعىنا گولوششەكين تاعايىندالىپ, ول رەسەيدەگى زاۋىتتار مەن فابريكالار كاپيتاليستەردەن تارتىپ الىندى. قازاقستانداعى قاناۋشىلار ءىرى مال يەلەرى, ولار نەگە تالتاڭداپ جۇرەدى دەيدى عوي. سول پارمەنمەن 700 ءىرى بايدىڭ كامپەسكەگە ىلىككەنىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. ولاردى جەر اۋداردى. بىراق مىڭعىرعان مالدى نە كولحوزعا بەرىپ, نە باسقاشالاي ۇيىمداستىرا المادى. دايىندىق شالا, نەگىز جوق. سونشا مال ءولىم-جىتىمگە ۇشىراپ ءىرىپ-ءشىرىپ بارا جاتقان سوڭ, كەدەي شارۋالاردىڭ مەنشىگىنە ءبولىپ بەرگەن بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قولدارىنا تيگەن مالدى تەگىن ولجا كورىپ, بەيبەرەكەت ءىشىپ-جەدى. ساتتى. باقپاسا مال كەتەدى دەپ يت-قۇسقا جەم بولدى. مالدىڭ قورابا ۇيىتقىسى بۇزىلدى. قىزىعى مەن ماڭىزى كەتتى. ەلدىڭ مالعا دەگەن ىقىلاسى سۋىدى. كامپەسكەگە دەيىنگى 47 ميلليون مالدان كامپەسكەدەن كەيىن 3 ميلليونى عانا قالعان.
ءيا, اۋەلى ءىرى بايلاردان باستالدى دا, ودان سوڭ قۇلاقتارعا كەزەك كەلدى, سوسىن ورتا شارۋاعا اۋىز سالىندى. وعان دا قۇلاقسىڭ دەگەن ايدار تاعىلدى. اقىرى اشارشىلىق بولدى. اشارشىلىق نەگە بولماسىن, ءومىرى قارا ەگىن سالىپ كورمەگەندەردىڭ ءوزى استىق سالىعىن تولەۋگە ءتيىستى ەدى. استىق سالىعىن «تولەمەگەن» سونداي ءبىر ايەلدىڭ ءىسىن قارادىم. مايبالىق دەگەن جەردە تۇرادى ەكەن. كۇيەۋى جوق, ءۇش بالاسى بار. قوعامدىق ايىپتاۋشى – «جاڭاارقا» گازەتىنىڭ رەداكتورى ءابدىراحمان ايسارين. ونىڭ تۇجىرىمى: اياما, قىر, جوي. ول كەزدە سوتتىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس, ءوزى دەربەس. مەن قوعامدىق ايىپتاۋشىنىڭ ايتقانىن ىستەمەدىم. الگى ايەلدىڭ مال-مۇلكىنەن كامپەسكەگە ازداپ العان بولىپ, ءبىر ات, ءۇش سيىر, ونشاقتى قويىن, ءۇيىن, ارباسىن وزىندە قالدىردىم. بىراق بۇل ءىستى وبلىستىق سوت بۇزىپ, مەنى جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى. ال الگى ايەلدى قايتا سوتتاۋعا بارسا, مال-مۇلكىنەن جۇرناق تا قالماعان ەكەن. ءتۇبى وپا بەرمەيتىن دۇنيە دەپ كوزىن قۇرتىپ جىبەرگەن عوي….
– ءسىز عوي, راحا, زاڭنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءبىراز ءبىلدىڭىز. ال قانشاما جازىقسىزدىڭ وندايدان حابارى دا بولمادى. ايتپەسە, بولماعاندى بولدى دەپ وزىنە-ءوزى جالا جابۋعا بارا ما كىسى.
– ونىڭ راس, شىراعىم. تەرگەۋدىڭ ءبىر قىزعان شاعىندا, ابدەن اشىنسام كەرەك, سەندەرگە وتىرىك بىلشىل ما كەرەگى دەگەنىم. ولاي بولسا, مەنى جاسىرىن ۇيىمعا تارتقان نادەجدا كونستانتينوۆنا كرۋپسكايا, ونىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىم بار. ۇيدە قالدى ما, الدە سەندەردە مە, بىلمەدىم. ال شىندىق كەرەك بولسا, مەن ەشقانداي ۇيىمدى بىلمەيمىن. مەنى ەشكىم ەشقايدا تارتقان جوق.
– نادەجدا كونستانتينوۆنامەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەنىڭىز راس پا ەدى؟
– 1936 جىلى اقپاندا ماسكەۋدە ەلىمىزدەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماسەلەسى جونىندە كەڭەس ءوتتى. رەسپۋبليكا وكىلى رەتىندە مەن دە پرەزيديۋمعا سايلاندىم. ورنىم كرۋپسكايامەن قاتار كەلدى. ول كەزدە وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى لۋناچارسكيدەن كەيىن بولعان ەكىنشى كىسى – بۋبنوۆ. ورىنباسارى – كرۋپسكايا. العاشقى كۇنگى ءماجىلىس اراسىنداعى ۇزىلىستە بىرەۋ نادەجدا كونستانتينوۆناعا بىزبەن سۋرەتكە ءتۇسىڭىز دەپ قولقا سالدى. ول كىسى ىقىلاسپەن كەلىسە كەتتى.
ۇلت وكىلدەرى اتىنان مەن نادەجدا كونستانتينوۆناعا گۇل ۇسىندىم. قولىنان ءسۇيدىم…
ارينە, مەنىڭ مۇنداي جاۋابىمنان جانالعىش تەرگەۋشىلەرىمنىڭ تايساقتاماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
– بىراق, سوندا دا قۇتىلا المادىڭىز عوي. بەس جىلعا كەسىلدىڭىز.
– ءيا, 1941 جىلدىڭ مامىر, ماۋسىم ايلارىندا ەتاپپەن كراسنويارسك ولكەسىنىڭ ورتالىعىنا الىپ كەلدى. وندا ماعان ەكى جەردى ۇسىندى. ەنيسەي قالاسى نەمەسە بيريليۋسا اۋدانىنا بار دەدى. مەن سوڭعىسىن قالادىم.
مۇندا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى زولوتۋحينگە باردىم. جاعدايىمدى ايتتىم. ماعان تاعىلعان ايىپ ۇلكەن, جيىركەنبەسەڭدەر, ەسەپ جۇمىسىن بەرىڭدەر, جيىركەنسەڭدەر, وسىندا ەتىك تىگەتىن شەبەرحانا بار ەكەن, سودان جۇمىس بەرىڭدەر دەدىم. ول جوعارى ءبىلىمدى ادامدى ەتىكشىلىككە پايدالاناتىن ءبىز قازاقستان سياقتى باي ەمەسپىز, كەڭسە قىزمەتىن قاراستىرامىن, ەرتەڭ كەل, دەپ جىلى شىعارىپ سالدى. ەرتەڭىندە رايپوعا بۋحگالتەر ەتىپ ورنالاستىردى. كەيىنىرەك اۋداندىق ونەركاسىپ كومبيناتىندا بۋحگالتەر بولدىم.
كراسنويارسكىگە كەلىپ تۇسكەنىمدە ءبىر جەتى ۋاقىت بەرىپ, بوساتىپ قويا بەرگەن. الدى-ارتىما قاراماستان الدىمەن پوشتاعا كەلگەم. ۇيگە حات جازعام. امان-ەسەن جارىققا شىقتىم, ەكى جەردى ۇسىنادى, ءبىر شەشىمگە كەلگەن سوڭ, انىقتاپ ادرەسىمدى ايتارمىن, سونى كۇت دەپ حابار سالدىم.
ايەل حاتتى الىسىمەن ۇلى مەن قىزىن ءبىرىن قولتىقتاپ, ءبىرىن جەتەكتەپ جولعا تارتىپ وتىرادى. اچينسكىگە كەلىپ تۇسەدى. ول ەنيسەي قالاسى مەن بيريليۋسا اۋدانىنىڭ جول ايىرىعىندا تۇر. وسى جەردەن ولكەلىك نكۆد-عا تەلەفون شالادى, مومىنوۆتى قايدان ىزدەيمىن دەپ. ولار ءجون سىلتەيدى.
بيريليۋسادا پاتەر تاۋىپ ورنالاسقان سوڭ, ۇيگە ادرەسىمدى حابارلايىن دەپ پوشتاعا كەلسەم, ونداعىلار ءسىزدى اچينسكىدەن ءبىر ايەل ىزدەپ جاتىر دەيدى. بىلە قويدىم جۇبايىم ەكەنىن. قالاي تەز دەپ ىشتەي تاڭعالىپ تا قويامىن. ەندى وتباسىمدى الۋعا اچينسكىگە ءوزىم بارايىن دەسەم, كۇن سەنبى. رۇقساتسىز اتتاپ باسۋعا قاقىم جوق. نكۆد وكىلى ستەپانوۆقا كەلسەم, اڭ اۋلاۋعا كەتىپ قالىپتى. نەدە بولسا, نارتاۋەكەل دەپ اۋداندىق تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ باستىعىن ىزدەپ تاپتىم. بۇل مەكەمەنىڭ اچينسكىدە بازالارى بار. ەكى اراعا جۇك ماشينالارى قاتىناپ تۇرادى. موسقالداۋ كىسى ەكەن, جاعدايىمدى ايتتىم. اچينسكىدە ەكى بالا جەتەكتەگەن قازاق ايەلى ءجۇر. سونى ماعان جەتكىزىپ بەرۋگە كومەكتەسەسىز بە, شوپىرعا بەرەر جارتىلىعىم دايىن دەدىم. ول سوڭعى ءسوزىمنىڭ تۇسىندا بولار-بولماس ەزۋ تارتتى دا, بىراق ۇندەگەن جوق. شوپىرلاردىڭ ءبىرىن شاقىرتىپ الدى دا, وعان مەنىڭ شارۋامدى تاپسىردى.
ءسۇيتىپ بولمە جالداعان ۇيىمە كەلگەنىمە ارادا ساعات وتكەن جوق, «راحمەت!» دەيدى تانىس داۋىس. ايەلىم. بالالار وزەن جاعاسىندا قالدى دەپ مەنى سىرتقا الا جونەلدى. ىشتەي قالاي تەز, قالاي اداسپاي تاپتى دەپ قايرانمىن. سۇراي-سۇراي مەكەنى دە تاۋىپ بارادى دەگەن راس ەكەن-اۋ دەپ ويلايمىن. چۋلۋم وزەنى جاعاسىندا قالدىرىپ كەتكەن جەرىنەن بالالارىمدى كورىپ, توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. كوزىمە قۋانىش جاسى ءۇيىرىلدى…
ايداۋدان ورالىپ اۋىلعا كەلسەم, ماسساعان, ەل ۇستىندە قاندى قىرعىن سوعىس بولىپ جاتقانىنا قاراماستان اعايىننىڭ كۇندەستىك قىرىق پىشاعى ءالى قالماپتى. الماتىدان قۋىلعان وتباسىم ومبى مەن ەسىككول اراسىنداعى موسكالەنكو ستانتسياسىندا ەلگە جەتە الماي قالعاندا اۋداندىق تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ توراعاسى ءىلياس ساتىباەۆ دەگەن قۇربى-قۇرداس, جەرلەس ازامات كولىك ءبولىپ اۋىلعا جەتكىزىپ سالماي ما. حالىق جاۋىنىڭ ايەلىنە كومەكتەستى دەپ ازامات سودان قاتتى قۋعىن كورەدى. ارەڭ-پارەڭ دەپ ءجۇرىپ امان قالادى. ەلگە كەلگەن سوڭ, ايەلىمە حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى دەپ كولحوز باستىق كۇن بەرمەيدى. قايداعى اۋىر جۇمىستارعا سالىپ جانىن قينايدى. بىلاپىت سوزدەرمەن تىلدەپ قورلىق كورسەتەدى. ءوزى قولى سۇعاناق, قورقاۋ قاسقىر سياقتى ىشكىش, جەگىش, ىندىنى كەڭ ادام ەكەن. استانا كورگەن, قۋعىن-سۇرگىندەگى كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ ىسىلعان ايەلىم بۇلتارتپايتىن ايعاقتار جيناپ, كۋالار تارتىپ باسقارمانىڭ ۇستىنەن ارىز جازادى. مەن كەلسەم, بيشارانىڭ سوتى بولىپ جاتىر ەكەن. ون جىلعا كەسىلدى. سودان ورالعان جوق…
مۇنى ايتىپ وتىرعانىم, بىرەۋلەر تار زاماندا دا ادامگەرشىلىگىنەن اينىمايدى. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان وتىزىنشى جىلداردىڭ ىندەتىندە حالقىمىزدىڭ وقىعان زيالىلارىنان تىم كوپ ايىرىلىپ وتە-موتە ورنى تولماي ۇڭىرەيىپ قالۋى, وتە-موتە اۋىر اشتىققا ۇرىنىپ ويسىراپ قالۋى تەگىن ەمەس قوي. كەمەڭگەر اباي, عۇلاما شاكارىم قايسىبىر قازاق بويىنداعى ۇساقتىقتى, بەر جاعى ەلپەكتەپ تۇرعانىمەن ارجاعىنىڭ قۋىستىعىن نەگە سونشا اياماي مىنەپ سىنايدى. جامان ادەتتەردەن ارىلساق, جاقسى بولا تۇسۋگە تالپىنساق دەگەن ۇلى دا ىزگى نيەت ەمەس پە.
– راحا, ەكىنشى رەت قالاي سوتتالعانىڭىزدى ايتۋدىڭ دا كەزەگى كەلىپ قالدى عوي دەيمىن.
– سول ءوزىمىزدىڭ كۇنشىلدىگىمىز, ءىشتار قىزعانشاقتىعىمىز ءوڭىن اينالدىردى دا ساياسي ايىپ بولىپ تاعىلدى. 58-ستاتيانىڭ 10-تارماعىمەن توعىز جىلعا كەسىلدىم دە كەتتىم.
– سوندا ىلىك ەتكەندەرى نە نارسە ەدى؟
– العاشقى ايداۋدان اقتالىپ كەلىپ, قىزىلتۋ اۋداندىق بانكتە باسقارۋشى بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر كۇنى قولىما فرانتسۋز جازۋشىسى انري باربيۋستىڭ «ستالين» دەگەن رومانى تۇسكەنى عوي. وقىپ شىقتىم. وندا ءستاليننىڭ جۇپىنى تۇراتىنىن, ۇلى ءۆاسيليدىڭ ديۆاندا ۇيىقتايتىنىن, تاماقتى جۇرت قاتارلى اسحانادان ىشەتىنىن باياندايتىن جەرلەرى بار ەكەن. سونى ءوزارا دوس-سىيلاس بوپ ارالاسىپ جۇرەتىن ەرلى-زايىپتى نەسىپباي, ءبيبى دەگەن جولداستارعا اڭگىمەلەپ ايتىپ بەرەيىن. ولار راحمەت مومىنوۆ ءستاليندى جاماندادى, قايىرشى دەدى دەپ ءتيىستى ورگاندارعا جەتكىزە قويادى. الدە, ءتيىستى ورىندار ساياسي سەنىمسىز ادام دەپ مەنى الگىلەرگە ادەيى اڭدىتىپ قويعان با, ول جاعىن بىلمەدىم. ايتەۋىر, توعىز جىلدى ارقالاپ كەتە باردىم.
بۇل جولى «ۆوركۋتلاگقا» تاپ بولدىم. مۇندا كىلەڭ بانديتتەر, رەتسيديۆيستەر. ساياسيلار جوقتىڭ قاسى. راس, بۇرىن ءىرى قىزمەت اتقارعان كۋزنەتسوۆ دەگەن بولدى. 25 جىلعا كەسىلگەن ەكەن. ايەلىنەن كەلگەن حاتتى وقىپ رەنجيتىن, جارىقتىق. مىنانى قاراشى, دەيتىن, جاعدايىمىز ناشار دەپ جازىپتى. قۇدايىم-اۋ, مەنىڭ جاعدايىمنان اۋىر جاعداي بار ما, سونى نەگە ويلامايدى. سەن قالايسىڭ دەۋدىڭ ورنىنا, دەم بەرۋدىڭ ورنىنا جاعدايىمىز ناشار دەپ جازادى.
ماسكەۋدەن, لەنينگرادتان كوميسسيالار كەلگەندە بۇرىنعى بەدەلدى باسشىعا جاندارى اشي ما, دەنساۋلىعى ءالسىز ەكەن, قىر ۇستىنە شىعىپ جەڭىلدەۋ جۇمىس ىستەسىن دەپ كەتەدى. نكۆد ادامدارى: جوق, بولمايدى, جەر استىنان شىعارمايمىز, ءبىلسىن ءادىل جازانىڭ نە ەكەنىن, دەپ كەن قازۋدان بوساتپايدى.
ساياسيلار ۇرى-قارى بۇزىقتارمەن بىرگە قامالعان جەردە جاعدايلارىنىڭ قانداي بولاتىنىن باسپاسوزدەن, ادەبيەتتەن بىلەسىڭدەر عوي. بۇل دا بولسا باعىم شىعار, بىردە «ۆوركۋتلاگتىڭ» باستىعى گەنەرال دۋراكوۆسكي كەلە قالدى. كەزىندە جاپونيانىڭ سوعىستا جەڭىلىپ, تىزە بۇككەندىگى جونىندەگى اكتىگە سوۆەت جاقتان قول قويعانداردىڭ ءبىرى ەكەن. قابىلداۋىنا جازىلىپ الدىنا باردىم.
– نەمەن ايىپتالدىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
– 58-ستاتيانىڭ 10-تارماعى.
ول كۇمىلجىپ قالدى. وسى كەزدە نكۆد ادامى ىزعارلانىپ:
– سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەن, – دەگەنى عوي.
دۋراكوۆسكي جۇلىپ العانداي:
– ەگەر ەكى ادام كۋا بولىپ قول قويسا, مىنا تاپ سەنى دە جاھاننامعا جىبەرىپ, كوزىڭدى قۇرتا سالۋ قيىن ەمەس, – دەپ سالدى وعان. سوسىن ماعان قايتا بۇرىلىپ:
– تىلەگىڭ نە؟ – دەپ سۇرادى.
– ءوزىم سياقتى ساياسي تۇتقىندار بار جەردە بولسام ەكەن.
– جاز. جازا بەر, – دەدى ول. جازدىم. اقىرى باسقا لاگەرگە اۋىستىرىلدىم دا. سونىڭ ءوزى دە جەڭىلدىك سياقتى كورىنىپ ەدى-اۋ, ءومىر-اي دەسەيشى.
توعىز جىلدىڭ بەس جىلىن وتەپ, بۇل ازاپتان 1956 جىلى ءبىرجولا قۇتىلىپ شىقتىم…
شىرعالاڭى مول نەتكەن كۇردەلى عۇمىر! ءبىر باسىندا بۇكىل زامانا سىرى, ۋاقىت بەلگىلەرى تۇنىپ تۇرعانداي. توڭكەرىستەن سوڭ ەسەيدى. ساۋاتىن اشتى, بىلىمگە ۇمتىلدى. حالىق سوتى بوپ ەل مۇددەسىن قورعادى. وقۋ-اعارتۋ ىسىندە بەلسەنىپ, بۇقارانى ساۋاتتاندىرامىن دەپ كۇرەستى. وزىنشە پارتيا ساياساتىن جاقتاپ تولىپ جاتقان ماقالالار, ارنايى ەڭبەكتەر جازدى. قارجىلىق قۇپياسىن مەڭگەرىپ, حالىقتىڭ ءبىر تيىنىن ەكەۋ ەتەمىن دەپ تالپىندى. زاماننىڭ كەرى اعىنى – ستاليندىك رەپرەسسيا ازامات باسىن تالكەككە سالىپ ولاي دا لاقتىردى, بىلاي دا لاقتىردى. بىراق ول سوندا دا قايىسپادى, مويىمادى. ازاماتتىق قادىر-قاسيەتىن جوعالتپادى, بيىك ۇستاي ءبىلدى.
نەمەرەلەرىنىڭ الدى وتىز جاستان اسقان راحمەت اقساقال تاعدىر تالكەگىنە قانشا ۇشىراسا دا, بالالارىنا جاقسى تاربيە بەرە الدى. تۇڭعىشى كەڭەستەن ءۇش نەمەرە ءسۇيدى. سولاردىڭ ۇلكەنى مۇحتار – ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن, اسپيرانتۋراسىن ءبىتىرىپ, جوعارى ماتەماتيكادان ساباق بەرەدى. ايگۇل قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. باقىتگۇل – ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن تامامداعان, جوعارى وقۋ ورنىندا ۇستاز. ەكىنشى ۇلى مارات – تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستاز. كەنجەسى شولپان – تاريحشى-عالىم.
– ءبىزدىڭ حالقىمىزدا ادام باسىنا ءىس تۇسكەندە, قيىنشىلىق كورگەندە «ارتى قايىرلى بولسىن» دەپ جۇباتادى عوي. شاڭىراعىم قانشا شايقالسا دا قۇلاماي, سونىڭ تورىندەگى اركىمنىڭ قابىلەتى اشىلىپ, بۇگىنگىدەي بەرەكەلى تۇرمىسقا جەتۋىمىز, الدىمەن 1969 جىلى مارقۇم بولعان بايبىشەم قاليپاشتىڭ ارقاسى عوي دەپ ويلايمىن. ءيا, بۇل كۇندە رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ كورگەن قيىندىعى ازدى-كوپتى ايتىلىپ تا, جازىلىپ تا جاتىر عوي. ال ولاردىڭ وتباسى شەككەن ءجابىر-جاپادا شەك جوق. مەن دە ءماريام, روزا, رايا اتتى ءۇش بىردەي ءبۇلدىرشىن قىزدارىمنان ايىرىلدىم. ولار كوز جۇماردا قالاي قينالدى, مىنا جارىق دۇنيە قانىشەرلەرىنە قانداي لاعنەت ايتىپ ءوتتى, كىم ءبىلسىن…
جاسىم توقساننان اسىپ بارادى. وسى اڭگىمە ماعان كەرەك پە؟ جوق.
سەندەرگە, شىندىقتى بىلگىسى كەلەتىن كەيىنگى ۇرپاققا كەرەك. جەكە باسقا تابىنۋدىڭ نەندەي زارداپ اكەلگەنىن, سوكەت ىستەردە كىمنىڭ باسشى, كىمنىڭ قوسشى بولعانىن, زورلىق-زومبىلىق, وتىرىك جالا ادامدى ادامگەرشىلىكتەن ازدىراتىنىن ءبىلۋ, سولاردى ءبىلۋ ارقىلى كەمشىلىكتەن, كەسىرلىكتەن, كۇنادان تازارىپ ارىلۋ ءۇشىن كەرەك.
ۇرەي دەگەن جامان نارسە. كوڭىلىنە ۇرەي ءبىر ۇيالاعان ادام قورقاق كەلەدى. مەن وسى ايتقاندارىمدى كەزىندە جازسام قايتەدى دەپ ءبىر وقتالدىم دا, بىراق كىمگە كەرەك دەپ ويلادىم. ەڭ باستىسى, وزىمنەن دە بۇرىن بالا-شاعا كەيىنگى ۇرپاققا زيانى ءتيىپ كەتەر مە دەپ قورىقتىم. كوزدى تاڭعان قارا شۇبەرەك, اۋىزداعى تىعىن الىنعان مىناداي ەركىن, جارقىن زامان كەلگەندە بويىمنان كۇش-قۋات كەتىپ, جازۋ-سىزۋعا ءالىم ازايىپ قالعانىن سەزىپ وكىنگەندەي بولىپ ءجۇرۋشى ەدىم. ءوزىڭدى كەزدەستىرىپ, كەيىنگىگە ءبىر پايداسى تيەر-اۋ دەپ ىشىمدەگىمدى اقتارعانىما قۋانىپ وتىرمىن, شىراعىم.
مەن جاسى توقساننان اسقان بابا كوردىم…
ۋاقىت – سىناپ قوي. ارادا وتكەن كوپ جىلدان كەيىن, ەلىمىزدىڭ باس قالاسى استانادا ونىڭ كەنجە قىزى, تاريحشى-عالىم شولپاننىڭ سىرقاتىنان ايىققان قۋانىشىندا الاشتىڭ قايراتكەر ازاماتى, بۇل كۇندە باقيلىق بوپ كەتكەن, سول ءبىر كۇرەسكەر اسىل بابانى ىشتەي تولعانا ەسىمە تاعى ءبىر العان ەدىم.
وتەن احمەت,
جازۋشى
