جيىرما ەكىنىڭ جۇتى
كەڭەستىك دەرجاۆا 1919 جىلدىڭ قىتىمىر قاڭتارىنان «ازىق-تۇلىكتى تاركىلەۋ» ساياساتىن باستادى. قازاقستاندىقتاردى وتىرىقشىلىققا باعىندىرۋ ماقساتىندا بولشەۆيكتەر قازاقتىڭ مىڭعىرعان مالىن كامپەسكەلەۋدى باستى مۇرات ەتتى. كامپەسكەمەن «مال جيناۋدىڭ» ءتۇرى مەن ادىستەرى ايۋاندىق, تاعىلىق ارەكەتتەرگە ساياتىن ەدى. ويتكەنى, سول كەزدە ءبىر اۋىلدىڭ مالىن تۇگەل ايداپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى ورىن الدى.
بۇدان كەيىن بۇل اۋىل حالقىنىڭ ءتىرى قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. وسى اشتىق جىلدارىندا ميلليوننان استام حالىق اشتان قىرىلعانىن دەرەكتەر ايتادى.
بەلگىلى قايراتكەر, پۋبليتسيست مۇستافا شوقايدىڭ «كەڭەستىڭ قول استىنداعى تۇركىستان. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ سيپاتتاماسى» كىتابىندا تومەندەگىدەي جولدار بار: «بۇل جولى الەمدە بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىمەگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنا جاساعان «اشتىق ساياساتى» جايلى اڭگىمە ەتپەكپىن. تۇزەمدىكتەرگە, اتاپ ايتقاندا, قازاق حالقىنا قارسى جاسالىپ وتىرعان اشتىق جايلى ايتا كەلە تۇرار رىسقۇلوۆ مىناداي دەرەكتى العا تارتادى: تۇركىستانداعى قازان توڭكەرىسىنە ەڭبەگى سىڭگەن جەتەكشىلەردىڭ ءبىرى يۆان توبولين تۇركىستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە «قىرعىزدار (قازاقتار) ماركسيستىك كوزقاراسپەن ايتقاندا, ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءالسىز بولعاندىقتان, ءبارىبىر ءولىپ بىتۋگە ءتيىس. سوندىقتان دا, رەۆوليۋتسيا ءۇشىن اشتىقپەن كۇرەسىپ, قاراجاتتى شاشۋدىڭ قاجەتى جوق, ونىڭ ورنىنا مايداندى قولداۋ ماڭىزدى…», دەپ اشىق مالىمدەگەن.
ت.رىسقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا, اشتىقتان ولگەندەردىڭ (مۇسىلمانداردىڭ) سانى وراسان كولەمدە… كەڭەستىك كوزدەر ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز ون ءتورت مىڭ دەگەن (1 114 000) جان تۇرشىگەتىن تسيفردى كەلتىرەدى. ماسكەۋدىڭ «ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنىڭ» ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا اكەلگەن پايداسى وسىنداي».
ال «پراۆدا» گازەتىنىڭ 1920 جىلعى 20 ماۋسىمىندا شىققان سانى بىلاي جازادى: «پەروۆسك قالاسىندا (قازىرگى قىزىلوردا) گەرجوت دەگەن سامودەرجەتس وتىر. ودان تۇگەل ءبىر حالىق – قىرعىزدار (قازاقتار) قاشىپ, كوشىپ كەتكەن. وسى كوشۋ كەزىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام ولگەن».
وتارشىلاردىڭ ۇلتىمىزدى باسىنىپ, ەزىپ-جانشىعانىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر مەن دايەكتەر جەتىپ ارتىلادى. دەسە دە, جوعارىداعىداي ارەكەتتەرگە قازاقتار قارسىلىق تانىتپاي قالعان جوق. بىراق, اۋزىنداعىسى مەن الدىنداعىسىن قورعاعاندار «پرودارميا» (مال تارتىپ الۋعا جىبەرىلگەن قارۋلى وتريادتار وسىلاي اتالعان) مەن قىزىل ارميانىڭ ەرەكشە ماقساتتاعى وتريادتارىنىڭ تابانىندا تاپتالدى. جيىرما ەكىنىڭ جۇتى سول كەزدەگى قازاقتىڭ سانىنىڭ شامامەن 20-22 پايىزىن وسىلايشا ويسىراتىپ كەتىپتى.
وتىز ەكىنىڭ ويرانى
1932-33 جىلدارداعى زوبالاڭنىڭ دا ماقساتى – قازاقتاردى زورلاپ وتىرىقشىلداندىرۋ. بۇل تاريحتا «كىشى وكتيابر» دەگەن اتپەن تاڭبالاندى. «كىشى وكتيابردىڭ» نەگىزگى دەم بەرۋشىسى, ورىنداۋشىسى اتى كوپكە ءمالىم, پاتشانىڭ وتباسىن اتىپ تاستاۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى فيليپ گولوششەكين ەدى. ول 1924 جىلدىڭ كۇزىنەن 1933 جىلعا دەيىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان.
گولوششەكيننىڭ قازاقستاندا وتكىزگەن العاشقى ءىسى – 1928 جىلدىڭ كۇزىندە مالدى كامپەسكەلەۋ بولدى. كامپەسكەگە 700 شارۋا قوجالىعى ءىلىنىپ, ولاردان 150 مىڭ مال باسى ء(ىرى قارا مال باسىنا اينالدىرعاندا) تاركىلەندى.
ەسەپشىلەردىڭ ايتۋىنشا, 150 مىڭ ءىرى قارا مالىن قويعا اينالدىرساق, كەم دەگەندە 1,5 ميلليون قوي…
مال جوق جەردە تاماق جوق, تىرشىلىك جوق. قازاقتار تۇراتىن اۋىلدار جاپپاي قىرىلا باستادى. تاريحشى ا.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا, ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە, 1930 جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1 ميلليون 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47,3 پايىزىن قۇرايدى.
ءوز مالىن توناۋدان قورعاعان, كامپەسكەدەن قاشقان قازاقتارعا قىزىل ارميانىڭ اسكەرلەرى جىبەرىلىپ, ءوزى اشتىقتان تيتىقتاعان قازاقتاردى اياۋسىز قىرۋى اشارشىلىقتى ودان دا بەتەر ءورشىتتى. كەيبىر اۋىلدارمەن رۋلار مالدارىن ساقتاماق بولىپ كوشە باستاعاندا, ولاردىڭ الدىنان, سوڭىنان قىزىل ارميانىڭ وتريادتارى جىبەرىلىپ, ولاردى «باندىلار» دەپ جويۋعا, تۇتقىنداۋعا بۇيرىق بەرىلدى. شىن مانىندە, ولار ءوز مالى مەن وتباسى مۇشەلەرىن اشتىقتان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا قىتاي مەن رەسەيگە كوشۋدى ويلاعان بەيبىت جاندار بولاتىن. قولدان جاسالعان ەكى اشارشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە, قازاق ۇلتى بار بولعانى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە حالقىنىڭ جارتىسىنان ايىرىلدى. الەم تاريحىندا مۇنداي كولەمدەگى تراگەديا ەشبىر حالىقتىڭ ۇلەسىندە بولعان ەمەس.
ورىس زەرتتەۋشى ۆ.كوزلوۆتىڭ 1983 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «ناتسيونالنوستي سسسر» اتتى ەڭبەگىندە 1897 جىلى رەسەي وتارىندا بولعان بۇراتانا حالىقتارعا ارنايى جۇرگىزىلگەن ساناقتىڭ قورىتىندىسى جاريالانعان. ونداعى مالىمەتتەر سول شامادا قازاقتار – 4 ميلليون 84 مىڭ, وزبەكتەر – 726 مىڭ, قىرعىزدار – 201 مىڭ, تۇرىكمەندەر – 281 مىڭ, تاجىكتەر – 350 مىڭنان اسپاعانىن ايعاقتايدى. 1939 جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىندا قازاقتاردىڭ سانى – 2 ميلليون 300 مىڭدى كورسەتىپ, تابيعي ءوسىمىن بىلاي قويعاندا, ستاتيستيكالىق تۇرعىدان ەكى ەسەگە كەمىپ كەتكەن. ال, وزبەكتەردىڭ سانى 3 ميلليون 900 مىڭعا جەتىپ, 50 جىلدا 3,5 ەسە وسكەن. تۇرىكمەندەر – 760 مىڭ, قىرعىزدار – 750 مىڭ, تاجىكتەر – 900 مىڭعا جەتىپ توقتاعان. ال شىعىستانۋشى پ.گالۋزونىڭ 1929 جىلى جارىق كورگەن «وتار تۇركىستان» اتتى ەڭبەگىندە «1915 جىلى قازاقستان حالقى 6 ميلليونعا جەتتى» دەگەن جولدار بار. ءدال وسىنداي دەرەكتى الاش ارداگەرى مۇستافا شوقايدىڭ «تۇركىستان سوۆەتتەردىڭ بيلىگىندە» اتتى جازباسىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. كوپ جىل قۇپيا ساقتالعان «بايانداۋ جازباسىنان» الگى قازاقستاندىقتاردىڭ قانشاسى قازاق, قانشاسى وزگە ۇلت ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. «1926 جىلى قازاقستاندا 3 ميلليون 963 مىڭ قازاق ءومىر سۇرگەن. 1930 جىلى بارلىعى 5 ميلليون 873 مىڭ ادام بولعان, ونىڭ 1 ميلليونى باسقا ۇلت… اشتىق جىلدارى 1,3 ميلليون ادام قازاقستان جەرىنەن باسقا جاققا بوسىپ كەتتى. 1933 جىلدىڭ اياعىندا 2 ميلليون 493 مىڭ ادام قالدى», دەلىنەدى وندا. ر.كونكۆەستىڭ «جاتۆا سكوربي» اتتى اشارشىلىق جىلدارى تۋرالى كىتابىندا «اشتىق جىلدارى گولوششەكين قازاقتارعا دارىگەرلىك كومەك كورسەتپەۋ تۋرالى جاسىرىن نۇسقاۋ شىعارعان» دەپ تە جازىپتى. بۇل دا زوبالاڭ جىلداردىڭ ءبىر قاسىرەتى, قايعىسى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى, 1970 جىلى عانا قازاقتار 1926 جىلعى دەڭگەيدەگى حالىق سانىنا جەتكەن.
اسحات رايقۇل
