تانىم

زيابەك قابىلدينوۆ, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور:ء»ومىردى قايتا باستاسام, ءبارىبىر تاريحشى بولار ەدىم»

– زيابەك اعا, مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين جاقىندا تاريحتى زەردەلەۋگە ارنالعان اۋقىمدى جيىن وتكىزدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, بۇل ماسەلە نەگە ءدال وسى ۋاقىتتا كوتەرىلدى؟ بۇرىن نەگە بۇعان ءمان بەرمەي كەلدىك؟
– ءسىز وتە ورىندى سۇراق قويدىڭىز. سەبەبى, ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ جۇرگىزگەن ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىز 22 جىلدا كوپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە جەتتىك. سوڭعى جىلدارى الەمدە, ورتالىق ازيادا جانە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە بىرقاتار وزگەرىستەر بولدى. ەلباسى ءوزىنىڭ حالىققا جولداۋىندا «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن بەلگىلەپ, بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ الدىندا جاڭا مىندەتتەر قويدى. وسىعان وراي, ءبىز الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى كوزدەپ وتىرمىز. قازىرگى جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى دە الاڭداتپاي قويمايدى. الەمدىك ىقپالى بار الپاۋىت ەلدەرمەن دۇرىس ساياسات جۇرگىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇگىندە ءبارىمىزدىڭ دە پاتريوت بولعانىمىز ابزال. پاتريوت بولۋ ءۇشىن سول پاتريوتتاردى قالىپتاستىراتىن يدەولوگيا قاجەت. ال ەندى ەشقاشان تاريحسىز يدەولوگيا جاسالمايدى. يدەولوگيا­نى بەرىك ورنىقتىرۋ ءۇشىن دە تاريح عىلىمىنا سۇيەنەمىز. نەگە؟ بىرىنشىدەن, تاريح وتكەننىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ ايتىپ بەرەدى. ەكىنشىدەن, تاريح وتكەندى ەسكە سالا وتىرىپ, بۇگىنگى كۇن­نىڭ باعدارىن بەلگىلەۋگە كومەكتەسەدى. ۇشىنشىدەن, تاريح عىلىمى ءبىزدىڭ بولا­­شاقتاعى دامۋىمىزدىڭ باعىتىن ايقىنداپ كورسەتەدى. سوندىقتان مەم­لە­كەتتىك حاتشى دەر كەزىندە ماسەلە كوتەردى. قازىرگى تاڭدا تاريحىمىزعا جاڭا تۇرعىدان قاراپ, ءوز-وزىمىزگە رۋح بەرۋ اسا ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. تاعى ءبىر ايتارىم, بۇل باستاما ناۋ­قاندىق بولىپ قالماسا ەكەن دەيمىن. وسى ءۇردىستىڭ توقتاماعانى ءجون. قالاي بولعاندا دا, تاريحتىڭ اتى – تاريح. گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ بىرقاتارى وسى تاريحتىڭ باۋىرىنان شىققان. بۇل قادامدى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ ارقىلى سانامىزدى جاڭعىرتۋدىڭ جولى دەپ باعالاعان دۇرىس. مۇنىڭ يگىلىگىن كەيىن ءبارىمىز كورەتىن بولامىز.
– مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن تاريحشىلار دا, تاريحشى ەمەستەر دە جاپپاي تاريح تۋرالى ماقالالار جازا باستادى. ماماندىعى جاعىنان تاريحقا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن كىسى­لەردىڭ جازعانىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– نەگىزى, بۇكىل ەل بولىپ, قوعام بولىپ تاريحقا قىزىعۋشىلىق تانىتۋ – كەمشىلىك تە, قاتەلىك تە ەمەس. قايتا وعان كوبىرەك اتسالىسقان وڭدى بولادى. ولارعا ءبىز تىيىم سالمايمىز. ەكىن­شىدەن, كەي كەزدە ناق وسى تاريحشى ەمەس­تەر قىزىقتى جاڭالىقتار اشۋى ءاب­دەن مۇمكىن. ولار ءتىپتى تاريحشىلاردى با­عىتتاپ ءجۇرۋى دە عاجاپ ەمەس. سەبەبى, مارات ءتاجين ءوزىنىڭ بايانداماسىندا پانارالىق بايلانىس ماسەلەسىن قوزعادى. ورتاق ءىستى جۇرگىزۋ بارىسىندا جاڭا ادىستەمەلەردى قولدانۋ قاجەت. كەيدە باسقا پاندەرگە دە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان باسقا سالانىڭ ماماندارىن كوپتەپ ارالاستىرۋ كەرەك. زەرتتەسىن, پىكىر ايتسىن, ماقالا جازسىن… ماتەماتيك تە, بيولوگ تا, فيلوسوف تا, حيميك تە – ءبارى دە قولىنان كەلسە, اتسالىسا بەرسىن…
– حيميك دەيسىز بە؟ ونىڭ تاريحقا قانداي قاتىسى بولۋى مۇمكىن؟
– قازىر سوعان كەلە جاتىرمىن عوي. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە كومەگى كەرەك. مەن سىزگە مىناداي مىسال كەلتىرەيىن. ۆيكتور زايبەرت دەگەن تاريحشى قىزىلجارداعى بوتاي مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ ماقساتىمەن سونداعى قورعان­داردى قازدى. سول كەزدە ول ءبىر ىدىستىڭ سىنىعىن تاۋىپ الادى. وعان ءبىر كەزدە نە قۇيىلعان بولۋى مۇمكىن؟ سۋ ما, الدە ءسۇت پە؟ سونى زەرتتەۋ ءۇشىن الگى بۇيىمدى ۇلىبريتانيانىڭ زەرتحانالارىنا جىبەرەدى. حيميا عىلىمىنىڭ ادىستەرىمەن زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەندە وسى ىدىستىڭ ىشىنەن كادىمگى قىمىزدىڭ فەرمەنتتەرى تابىلادى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ عالىمدار جاڭالىق اشادى. ەگەر بۇل ىدىس 5000 جىل بۇرىن جاسالسا, وعان قىمىز قۇيىلسا, ول زاماندا جىلقى مالى قولعا ۇيرەتىلىپ, بايلاپ ۇستالدى دەگەن ءسوز. ەگەر دە سولاي بولسا, ءبىزدىڭ جارتىلاي كوشپەندى وركەنيەتىمىزگە بۇرىن 3000 جىل بولدى دەپ كەلسەك, ەندى ونى 5000 جىلعا دەيىن سوزامىز. مىنە, كوردىڭىز بە, بۇل – حيميا عىلىمىنىڭ تاريح عىلىمىنا كومەكتەسكەنىنىڭ دالەلى. سوندىقتان دا قولىنان جازۋ كەلسە, كىم بولسا دا, تاريح ماسەلەسىن جازا بەرسىن. ال, بىراق, مەكتەپكە, جوعارى وقۋ ورنىنا ارنالعان وقۋلىقتاردى كاسىبي تاريحشى ماماندار عانا جازۋى كەرەك. ايتپەسە, وبال بولادى.
– وقۋلىق دەمەكشى, اتالعان جيىننان سوڭ تاريح وقۋلىقتارىن ساپالى ەتىپ قايتا ازىرلەۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلدى عوي. ءسىز ءوزىڭىز دە مەكتەپتەرگە, وقۋ ورىندارىنا ارنالعان بىرنەشە وقۋلىقتىڭ اۆتورىسىز. وسى وقۋلىقتاردى ازىرلەگەندە قانداي پرينتسيپتەردى باسشىلىققا الاسىز؟
– مەن 8-سىنىپقا ارنالعان «قا­زاقستان تاريحى» كىتابىنىڭ اۆتورىمىن. ونى جايدان-جاي جازعان جوقپىن. جازاتىن ويىم دا بولعان جوق ەدى. ونى بۇرىن مەنىڭ ۇستازىم, بەلگىلى تاريحشى-عالىم جانۇزاق قاسىمباەۆ جازعان-دى. ول كىسى قايتىس بولعان سوڭ ماعان ءوتىنىش جاسالدى. پرورەكتورلىق قىزمەتىمدى تاستاپ, وسى وقۋلىقتى جازدىم. جالپى, مەنىڭ كىتابىما وڭ باعا بەرىلدى. جەتىسپەيتىن جەرلەرى دە بار. ماسەلەن, داتالاردى رەتتەۋ جايى. ول ەندى ۇلكەن پروبلەما. ونىمەن مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتى ارنايى اينالىسىپ جاتىر. بۇل ماسەلە تۇبىندە شەشىلەدى. ازىرگە تالاستى نارسەلەر بار. مەن ابىلاي حان 1711 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەپ ءجۇرمىن. ال, مەنىمەن ءبىر كابينەتتە وتىراتىن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, ابىلايتانۋشى الماس ابسادىقوۆ 1713 جىلى تۋدى دەيدى. ونداي بولماۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, داتالاردى ناقتىلاپ الۋ كەرەك. اماندىق بولسا, سوعان كەلەمىز. سوندىقتان وقۋلىقتاردى جازعاندا كوپ قيىنشىلىقتار بولادى. ال وقۋلىق جازعاندا ۇستاناتىن پرينتسيپتەرىم مىناداي. جەڭىل تىلمەن جازىلۋى كەرەك. وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ۇعىمداردى قولدانعان ءجون. سويلەمدەر ۇزاق بولماعانى دۇرىس. داتالار ازداۋ بولعانى ابزال. تۇسىنىكتى بولۋى قاجەت. وقۋلىقتى جازعاندا وعان پاتريوتتىق رۋح ءسىڭىرۋ كەرەك. ماسەلەن, مەنىڭ ءوزىمنىڭ وقۋلىعىمدا مىناداي دەتال بار. كەنەسارى حان تۋرالى ايتىلاتىن تۇستى ەرەكشە قۇلشىنىسپەن جازدىم. ورىس وفيتسەرلەرىنىڭ حان كەنەنى قۇرمەتتەيتىن سوزدەرىن مى­سالعا كەلتىردىم. مىسالى, ورىستىڭ زەرت­تەۋشىسى, حانعا جان-دۇنيەسىمەن قار­سى بولعان مەيەر وعان «شەكتەن تىس باتىل» دەپ تاڭعالادى! كەنەسارىمەن سوعىسقان جاۋىنىڭ ءوزى وعان جوعارى باعا بەرىپ وتىر. ارينە, مۇنداي دەرەكتەر پاتريوتتىق رۋحتى وياتادى.
– مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ تاپ­سى­رۋى­مەن ءسىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت «ءماڭ­گىلىك ەل» تاريحي-تانىمدىق جۋرنالىن شىعارا باستادى. ءسىز تاريحشى رە­تىندە بۇعان اتسالىستىڭىز با؟
– بۇل جۇمىسقا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى, تانىمال تاريحشى عالىم ەرلان سى­دىقوۆ باسشىلىق ەتتى. ارينە, تا­ريح­شى بولعان سوڭ ءبارىمىز دە اتسا­لىس­تىق. جاقىندا عانا جۋرنالدىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. ونداعى ماقا­لالاردىڭ ءتىلى تىم عىلىمي بولما­عانىن دۇرىس كوردىك. ەگەر­دە عى­لىمي قاساڭ تىلمەن جازىپ, ونىڭ اياق جاعىن سىلتەمەمەن تولتىرساق, قا­را­­پايىم حالىق قىزىعۋشىلىق ءبىل­دىر­­مەيدى. ال «ماڭگى ەلدىڭ» باستى ماقساتى – ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەپ, كوپشىلىكتىڭ اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋ. تاري­حىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىن بۇكىل الەمگە پاش ەتۋ. جۋرنال ءۇش تىلدە جارىق كورەدى. وعان قوسا ەلەكتروندىق نۇسقاسى دا بولماق. العاشقى نومىردە قىزىقتى ماتەريالدار بار. ولار ەجەلگى تۇرىك داۋىرىنەن باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. باسىلىمعا يتاليا, رەسەي, ۋكراينا ەلدەرىنىڭ وكىل­دەرى دە ءوز ماقالالارىن ۇسىندى. وسىنداي اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر.
– قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ ول بۇ­رىن­­عى تاريحتان نەسىمەن, قالاي ەرەك­شەلەنەدى؟
– جالپى, سوڭعى ەلۋ جىلداعى ۋا­­قيعانى كوبىنەسە ساياساتتانۋشىلار,
حالىقارالىق قاتىناس ماماندارى زەرتتەيدى. ادەتتە, تاريحشى­لار بەرگى تاريحتى اسا زەرتتەي قوي­مايدى. سەبەبى, ۇدەرىس ءالى بىتكەن جوق, وقيعانىڭ بارىسى وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. بىراق قا­زاقستاننىڭ جاعدايى ول ولشەمگە كە­لىڭكىرەمەيدى. ءبىزدىڭ دامۋ ەرەكشەلىگىمىز باسقاشا. جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ىشكى ساياساتتا دا, سىرتقى سايا­ساتتا دا ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتتىك. العا اسا اۋقىمدى ءورشىل ماقساتتار قويىپ وتىرمىز. مەملەكەتىمىزدىڭ وسى كەزەڭدەگى جەتىستىكتەرىنە كەيبىر ەلدەر ءجۇز جىلدا ارەڭ جەتەدى. سوندىقتان بۇعان تاريحي تۇرعىدان تالداۋ جاساۋ كەرەك. سول سەبەپتى قازىرگى زامان تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك. استاناداعى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, بەلگىلى تاريحشى, پروفەسسور بۇركىت اياعان مىرزانىڭ باسقارۋىمەن قىرۋار جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ەلىمىزدىڭ سوڭعى 20-30 جىلدىق تاريحى زەرتتەلىپ, سونىڭ ناتيجەسى قوعامعا تانىستىرىلىپ وتىر. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن, ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وزگە ەلدەرگە قاراعاندا جاعدايى, جولى باسقا. ونىڭ سىرتىندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرىمىز بار. ءبىز الدىمىزعا ۇلى ماقساتتار مەن مۇراتتار قويدىق.
– سونىمەن ءسىز كەيبىر تاريح­شى­لاردىڭ «ەلۋ جىلدان بەرگى تاريح – تاريح ەمەس» دەيتىن قاعيدا­سىنا قوسىلمايسىز عوي؟..
– ءبىزدىڭ احۋالىمىز بولەك دەدىم عوي جاڭا. الەمدە بولىپ جاتقان ۋاقيعالار ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىندا جوعارى جىلدامدىقپەن ورىستەپ وتىر. بۇل – ءبىزدىڭ باسىمىزداعى باعىمىز. 50 جىلدا جاسالاتىن نارسەنى 22 جىلدا جاساي الدىق. سوعان وراي بۇكىل الەمگە تانىلدىق. سول سەبەپتى جاڭا تاريح – ءبىز ءۇشىن ىرگەلى تاريح, تاعىلىمدى تاريح.
– وقۋ ورىندارىنىڭ قازىرگى تاريحشى ماماندار دايارلاۋ ءتاجى­ريبەسىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– نەگىزى, كوڭىلىم تولمايدى. مىسالى, عىلىمي باعىتتاعى تاريحشىلار دايارلايتىن باكالاۆرياتقا بيىل جەتپىس-اق ورىن بەرىلدى. قازاقستاندا مىڭداعان مەكتەپتەر, مۇراجايلار, مۇراعاتتار, زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى, جۇزدەگەن جوعارى وقۋ ورىندارى بار. ولاردى قالايشا مامانمەن قامتاماسىز ەتەمىز؟ مەنىڭ تاعى ءبىر كەلىسپەيتىن تۇسىم, ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا وقۋلىق جەتىسپەيدى. ءبىز وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ىشىندە جۇرگەن سوڭ بىلەمىز, بۇل ماسەلە ءالى شەشىلگەن جوق. اسىرەسە, قازاق توپتارى وقۋلىقتان تاپشىلىق كورىپ وتىر. جاقسى وقۋلىق ماسەلەسى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءبىز قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دەڭگەيىن كوتەرەمىز دەيمىز. قازاق توپ­تارىنداعى ستۋدەنتتەر سانىن كوبەيتىپ جاتىرمىز. ال وقۋلىق بولماسا, ولاردى قالاي وقىتامىز؟ مەنىڭ بىلۋىمشە, كەي­بىر ساراپشىلار جاراتىلىستانۋ
باعى­تىنداعى ماتەماتيكا, حيميا, في­زيكا, بيولوگيا ماماندىقتارىن وقۋلىق­تارمەن قامتاماسىز ەتۋ 5-7 پايىزدان اسپايدى دەيدى. ورىس توپتارىندا جاعداي دۇرىستاۋ شىعار, سەبەبى, ولار كەڭەس ۇكىمەتىنەن قالعان, ورىس تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتاردى پايدالانادى. ال ءبىزدىڭ قازاق توپتارىنداعى جاعداي اۋىرلاۋ بولىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە, بولون جۇيەسىنە كىرگەن سوڭ, ءبىزدىڭ لەكتسيامىز دا, پراكتيكالىق ساباقتارىمىز دا قىسقاردى. ولارعا ءۇي تاپسىرماسىن كوبىرەك بەرەمىز. بىراق وقۋلىق بولماسا, ولار نەنى وقيدى؟ سوندىقتان جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلدى ماماندار دۇرىس وقىتىلىپ جاتقان جوق دەپ ويلايمىن. وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن جەردەن جاقسى مامان شىعادى دەگەنگە سەنبەيمىن. بۇل ماسەلەنى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى شىنداپ قولعا الۋى كەرەك.
– تاريح ماسەلەسىن تالقىلاعان جيىننان كەيىن تاريحشى-عالىمدار الەمنىڭ ىرگەلى مەملەكەتتەرىنە اتتانىپ, قۇندى ماتەريالدار الىپ كەلىپ جاتىر. ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قىز­مەتكەرلەرى قىتايدان ولجالى ورالدى. ەندى بۇل دەرەكتەردى كادەگە اسىرۋ جاعى قالاي بولماق؟
– بىرىنشىدەن, بۇل بەلگىلى ءبىر اكتسيا عانا بولىپ قالماۋى كەرەك. ءبىز وسى جۇمىستى ەڭ سوڭعى ماتەريالدى ەلگە جەتكىزگەنشە توقتاتپاعانىمىز ءجون. قىتاي, ءۇندىستان, تۇركيا, رەسەي, يران مەملەكەتتەرىنەن, اراب ەلدەرىنەن مالىمەت ىزدەۋگە بولادى. ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش-تى دا ۇمىتپاعان ابزال. بۇعان ۇكىمەت قىرۋار قارجى جۇمساپ وتىر. ەكىنشىدەن, سول ماتەريالداردى قايدا ورنالاستىراتىنىمىزدى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. وتە سيرەك دۇنيەلەر ءار جەردە ساقتاۋلى. ماسەلەن, م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورى, ۇلتتىق مۇراعات, ۇلتتىق كىتاپحانا, ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وتىرار كىتاپحاناسى سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالاردى ساقتاۋعا بەيىمدەلگەن. تابىلعان دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر سولارعا تاپسىرىلسا جاقسى عوي, ارينە. بىراق قازىرگى اكەلىنگەن دۇنيەلەردىڭ جينالىپ-ساقتالۋىندا شاشىراڭقىلىق بار. ەرتەڭ ولاردىڭ قولدى بولماۋىن, ءبۇلىنىپ كەتپەۋىن وسى باستان وي­لاستىرعان ءجون. شەتەلدەردە مۇنداي رۋحاني قۇندىلىقتاردى تۇتاس پوليتسيا قۇرىلىمى كۇزەتەدى. ول جەرگە شىبىن قوندىرمايدى. ۇرلاماق تۇگىلى, ۇستاپ كورۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. وسىنداي مۇرا ساقتايتىن ارناۋلى ورتالىق بولسا, كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ءبارىن ءبىر جەردەن تابار ەدى.
– سىرت ەلدەردە قالعان تاريحي جادىگەرلىكتەرىمىزدى جيناعانىمىز دۇرىس قوي. بىراق ءوز جەرىمىزدەگى دۇنيەلەردى ءالى تۇگەلدەپ بولماعان سياقتىمىز. ەل ىشىندەگى اقساقال­داردىڭ زەردەسىندە دە مالىمەتتەر جەتكىلىكتى ەمەس پە؟
– مۇراعاتتى دا زەرتتەۋىمىز كەرەك. شەت ەلدەن دە اكەلگەنىمىز ءجون. سونىمەن قاتار, اۋىلدارداعى قاريالاردان بىلەتىن مالىمەتتەرىن جازىپ الۋ كەرەك. وسىدان ءجۇز نەمەسە ەلۋ جىل بۇرىن ءبىر شەجىرەشى اقساقالدان تاريحىمىزعا, مادەنيەتىمىزگە, سالت-داستۇرىمىزگە, فولكلورىمىزعا بايلانىستى 100 تومدىق ماتەريال جازىپ الۋعا بولاتىن ەدى. قازىر ونداي سۇڭعىلا, كوكى­رەك قازىناسى باي كىسىلەر سيرەدى. بىراق قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا تاعى بولمايدى. بۇگىن دە كوپ نارسە جاسى ۇلعايعان اعا-اپالاردىڭ جادىندا ساق­تالعان. كوپشىلىگىنىڭ ۇيلەرىندە ءتۇرلى قولجازبالار مەن شەجىرەلەر بار. مىنە, وسىنىڭ ءبارىن جيناۋىمىز كەرەك. سوندا كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەرگە تاپ بولار ەدىك. اشارشىلىق, قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭدەرىن دە زەرتتەي تۇسكەن ءجون. الا جازداي ستۋدەنتتەردىڭ كوبى سەندەلىپ بوس جۇرەدى. سولاردى وسى مۇرا جيناۋ جۇمىستارىنا پايدالانۋعا بولماس پا؟! جيعان-تەرگەندەرىنىڭ ءبارىن كۇزدە تاپسىرسا, وسىنىڭ نەگىزىندە ازىرلەنگەن كىتاپقا الگى ستۋدەنتتەردىڭ اتى جازىلسا, قانداي عانيبەت بولار ەدى. ولاردىڭ تاريحقا قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسەرى انىق. ستۋدەنتتەرگە ازىن-اۋلاق تيىن-
تەبەن تولەسە دە ارتىق بولماس ەدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا ولاردى ارالاستىرا بەرگەن ءجون. ءوز قولىڭمەن قازىپ العان كونە بۇيىمعا ەشتەڭە جەتپەيدى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە مايدان قۇسايىنوۆ دەگەن پروفەسسور بار. سول كىسى مايداندا قازا بولعان بوزداقتاردىڭ دەرەگىن ىزدەۋمەن اينالىسادى. جىل سايىن 10-15 بالانى اقمولادا قۇرىلعان 310 نەمەسە 106-ديۆيزيالار سوعىسقان لەنينگرادتىڭ نەمەسە حاركوۆتىڭ تۇبىنە ەرتىپ الا كەتەدى. سول ساپاردان كەيىن قانشاما بەلگىسىز بوزداقتاردىڭ مالىمەتى ايقىندالادى. الگى بالالار ەكى اپتادان سوڭ ەلگە ناعىز پاتريوت بولىپ ورالادى. مايدان اعانىڭ وسى ونەگەلى ىسىنەن نەگە ۇلگى المايمىز؟.
– حالىقارالىق «ەكسپو – 2017» كورمەسى استانادا وتەدى. بۇعان تاريحشىلار قالاي ۇلەس قوسادى؟ تاريحي دەرەكتەردى پايدالانىپ, ءتۋريزمدى دامىتۋعا بولا ما؟
– كورمەگە 5 ميلليونعا جۋىق تۋريست كەلەدى دەپ وتىرمىز عوي. ءبارىن دە بىردەڭە ەتىپ ورنالاستىرارمىز. ولاردى جاقسىلاپ كۇتىپ الارمىز. بىراق قايدا الىپ بارامىز؟ نە كورسەتەمىز؟ ءبىر «بايتەرەككە» ءبارى سىيمايدى. ءبىر «دۋمانعا» ءبارى سىيمايدى. نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ مەنىڭ 2-3 جىلداي ايتىپ جۇرگەن ءبىر جاقسى يدەيام بار ەدى. ەلتاڭبانىڭ اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆ ەكەۋمىز ونىڭ ماكەتىن دە دايىنداپ قويدىق. استانا ماڭىندا ورتا عاسىرلىق بوزوق دەگەن قىپشاقتىڭ بەكىنىسى بار. سوندا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقى­تۋشىلارى ون بەس جىلدان بەرى قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ كەلە جاتىر. ءبىز نەگە سول بەكىنىستى رەكونسترۋكتسيا جاساپ, ادەمىلەپ قايتا سالمايمىز؟ سونىڭ ىشىنەن تالاي مۇراجايلار اشۋعا بولادى. نەگە تاريحي تۇلعالاردىڭ مۇسىندىك مۇراجايىن جاساقتامايمىز؟ نەگە قازاقتىڭ قارۋ-جاراق مۇراجايىن سالمايمىز؟ نەگە جاس ۇرپاققا ساداقپەن اتۋ, نايزا لاقتىرۋ تاسىلدەرىن ناقتى كورسەتپەيمىز؟ ەگەر بوزوق جاڭعىرسا, تاريحىمىز كەرەمەت ناسيحاتتالار ەدى. تۋريزم داميدى. استانانىڭ بيۋد­جەتى كوبەيەدى. حالىقارالىق كورمە قار­ساڭىندا مۇنداي ۇلتتىق ۇستىنى بار ۇسىنىستاردى كوبىرەك ەنگىزگەن ءجون.
– ءسىز انا ءبىر جىلى ومبىداعى مۇ­راجايدان كەنەسارىنىڭ مىلتىعىن كەزدەستىردىڭىز. ول جونىندە گازەتتەر جازدى. سول مىلتىق ءالى سوندا تۇر ما؟ بىزگە جەتكىزۋ ويدا جوق پا؟
– ولكەلىك مۇراجايدا حان كەنەنىڭ مىلتىعى ءالى تۇر. مەن ونى فوتوعا ءتۇسىرىپ الدىم. ءوزىم جازعان سەگىزىنشى سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنا ەنگىزدىم. سول حان كەنەنىڭ مىلتىعى مۇندا قايدان كەلدى؟ ءار زات, ءار بۇيىم مۇراجايعا جەتكىزىلگەندە, ونىڭ ىلەسپە حاتى بولادى. گەنەرال كولپاكوۆسكي «كەزىندە ماعان قىر­عىزدار وسى مىلتىقتى بەرىپ ەدى. مەن ونى تالاي جىلدار بويى ساقتاپ كەلدىم. سوندىقتان بۇل مىلتىقتى وسى مۇراجايعا تابىس ەتەمىن» دەپ 1882 جىلى جاڭادان اشىلعان ومبى مۇراجايىنا سىيعا تارتقان كورىنەدى. مىلتىقتىڭ ۇزىندىعى – 1 مەتر 62 سانتيمەتر. قولعا ۇستاپ كوردىك. كادىمگىدەي اۋىر. حان كەنە مىقتى بولعان عوي. كەنەسارىنى كوپ زەرتتەگەن مارقۇم بايانباي قۇسايىنوۆ اعامىز نەگىزى حان كەنەدە ءۇش مىلتىق بولعان دەدى. سونىڭ بىرەۋى ومبىدا تۇر. ونى ەلگە جەتكىزگەن ءجون. سوندا ءبىزدىڭ وفيتسەرلەر, كۋرسانتتار انت بەرگەندە حان كەنەنىڭ مىلتىعىن قولعا ۇستاپ نەمەسە جانىندا تۇرىپ سۋرەتكە تۇسەر ەدى. تاريحي ءتالىم بولار ەدى. پاتريوتتىق رۋحتارى اسپاندار ەدى!
– ولكەتانۋ دەگەننەن شىعادى, بىزگە ولكەتانۋ وقۋلىعى كەرەك پە؟ وسى ماسەلە ۇنەمى ايتىلادى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– ارينە, ولكەتانۋ ءپانى مەكتەپكە كەرەك. 2015 جىلى ءبىز ون ەكى جىلدىق وقۋ جۇيەسىنە كوشەمىز. سوندا ءبىز با­لالارعا قانداي جاڭا ءپان ۇسىنامىز؟ سوندىقتان بىزگە ولكەتانۋ ءپانى قاجەت. وقۋشى ءوز ولكەسىنىڭ تاريحىن جاقسى بىلسە, قازاقستاننىڭ تاريحىنا دا زور قۇرمەتپەن قارايدى. ول – اكسيوما. رەسەي بيلىگى تۇسىندا قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىندا وسىنداي تاريحي-ولكەتانۋ وقۋلىقتار بولدى.
– ءسىز ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورىسىز. ل.ن.گۋميلەۆتىڭ پاسسيونارلىق تەورياسىن جاقسى بىلەسىز. سول ولشەممەن قاراعاندا, ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىن قاي ساتىعا قويۋعا بولار ەدى؟
– ءار حالىق, ءار ەتنوس شامامەن 1200-1500 جىل ءومىر سۇرەدى. سول حالىقتىڭ پايدا بولۋ, ىلگەرىلەۋ, ەڭ جوعارى شىڭىنا جەتۋ, سوسىن قۇلدىراۋ ساتىلارى بولادى. ءبىزدىڭ قازاق مەملەكەتى XIV-XV عاسىرلاردا قالىپتاستى دەسەك, پاسسيو­نارلىق تەوريا بويىنشا ءبىز قازىر ەڭ بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ تۇرمىز. مەنىڭ ويىمشا, ەڭ مىقتى پاسسيونارلىق تۇلعا – ەلباسى. ەلباسىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن كوپشىلىك ۇلگى الۋدا. پاسسيونارلار وزدەرىنىڭ الدىنا ۇلى ماقسات قويادى. ونى ورىندايدى. حالىقتى, مەملەكەتتى بۇرىن بولماعان دەڭگەيگە جەتكىزەدى. ءبىز قازىر وسى كەزەڭگە كەلىپ تۇرمىز.
ل.گۋميلەۆ ومىردەن وتەر الدىندا وعان ەلزا ديلمۋحامەدوۆا دەگەن جۋرناليست «قازاقستاندى جاقىن ارادا نە كۇتىپ تۇر؟» دەگەن سۇراق قويعان ەكەن. سوندا ل.گۋميلەۆ: «جاقىن ۋاقىتتا قازاقستان قارقىندى داميدى. ولاردىڭ پاسسيونارلىق كۇشى جينالىپ كەرەمەت ناتيجە بەرەدى» دەپتى.
– ومبىداعى شوقان ءۋاليحانوۆ وقىعان كادەت كورپۋسىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى قالاي؟ كورشىلەرىمىز شو­قاندى ءالى دە قۇرمەتتەي مە؟
– ەندى مەن قازىر قالاي قۇرمەتتەيتىنىن بىلمەيمىن. بىراق, شوقان ۋاليحانوۆقا ارنالعان بۇرىشى بار ەكەنىن بىلەمىن. شوقان اتىمەن اتالاتىن 200-250 مەتر­دەي قىسقا كوشە بار. اتا-بابالارىمىز سول جەردە قونىستانسا دا, قازاقستانعا قاتىستى كوشەلەر جوقتىڭ قاسى. بولسا, 2-3 كوشە عانا بار شىعار. شوقان ءۋاليحانوۆ كوشەسىنەن باسقا, ساكەن سەيفۋللين, كازاحستانسكايا, سەميپالاتينسكايا دەگەن كوشەلەر بار-اۋ دەيمىن. ال, ەندى استانانى قاراڭىز. ەشكىمگە تارشىلىق كورسەتىپ جاتقانىمىز جوق. وزگەلەرگە كوشە بەرۋگە كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز.
– ءسىزدىڭ ۇستازىڭىز جانۇزاق قا­سىمباەۆ ەلىمىزدەگى ەڭ مىقتى تاريح­شىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ول كىسىدەن نە ۇيرەندىڭىز؟
– شىنىن ايتايىن, مەن ول كىسىنى تاريحشىلاردىڭ تاريحشىسى دەر ەدىم. سەبەبى, ول ۇنەمى مۇراعاتتاردان شىقپايتىن. ول كىسى جاي عانا عالىم عانا ەمەس, مىقتى ۇستاز بولدى. ول ءوزىنىڭ عىلىمي مەكتەبىن قالىپتاستىردى. 3 عىلىم دوكتورىن, 40-50-دەي عىلىم كانديداتىن دايىندادى. ول كىسى ديس­سەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولعان كەزدە بىردە-ءبىر ديسسەرتاتسيا كەرى قايت­قان ەمەس. ول كىسى قورعاۋعا ساپاسى تومەن ديسسەرتاتسيالاردى جىبەرمەيتىن. مەملەكەتىمىز ەگەمەندىگىن العان سوڭ مەكتەپتەرگە ارنالعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعىن الدىمەن جازعان دا سول كىسى ەدى.
ونىڭ ۇستىنە ءوزى جاقسى مۋزىكانت بولاتىن. كەزىندە پ.ي.چايكوۆسكي اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن. وتە پاتريوت ازامات بولدى. ول كىسىدەن مۇراعاتتاردا جۇمىس جاساۋ, ادەبيەتتەردى پايدالانۋ تاسىلدەرىن ۇيرەندىك. ول ءبىزدى ەلدى سۇيۋگە, ۇلتتىق تاريحتى ناسيحاتتاۋعا باۋلىدى.
– قانداي تاريحشى ارىپتەس­تە­رى­ڭىزدى ناعىز عالىم دەپ سانايسىز؟
– ارينە, ۇستازىم جانۇزاق قاسىم­بەكوۆتىڭ ورنى بولەك. سونىمەن قاتار, عىلىمعا ادالدىق تانىتىپ جۇرگەن
تاريحشىلار دەپ مامبەت قويگەلديەۆ, تالاس وماربەكوۆ, بۇركىت اياعان, حانگەلدى ءابجانوۆ, قامبار اتاباەۆ اعالارىمدى ايتار ەدىم. باسقا دا مىقتى تاريحشىلار جەتكىلىكتى…
– ەكى تىلگە جەتىك عالىمسىز. كەلەشەكتە اعىلشىن تىلىندە ماقالا جازۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
– مەن مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن جاق­سى بىلەتىنمىن. بىراق اسكەردە ەكى جىل بولعانىمدا ءبىراز ۇمىتىپ قالىپپىن. رەسەيدە تۋىپ, ورىس مەكتەبىندە جاقسى وقىدىم. كىلەڭ ورىستاردىڭ ارا­سىندا قازاقتىڭ تەك «بەسكە» وقۋى وڭاي ەمەس قوي. ومبى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەنىمدە اعىلشىن ءتىلىن ەداۋىر مەڭگەردىم. بىردە رەكتورىمىز ۆالەري تيحوميروۆ اقش-تان كەلگەن دەلەگاتسيانى قابىلداعان كەزدە اۋدارماشى بولعانىم بار. سوندىقتان ءبىراز ماشىقتانسام, اعىلشىن تىلىندە ماقالا جازا الامىن دەپ ويلايمىن. ازىرگە اۋىز ەكى سويلەي الامىن, اۋدارامىن. ەندى سوعان شىنداپ كوڭىل بولەيىن دەپ وتىرمىن.
– ەگەر ءومىردى قايتا باستاساڭىز, قايتادان تاريحشى بولار ما ەدىڭىز؟ ال تاريحشى بولماساڭىز, كىم بولار ەدىڭىز؟
– مەن بالا كەزىمنەن سپورتقا, ەستەلىك جازۋعا, ەسەپ شىعارۋعا قۇشتار بولدىم. ەڭبەك ەتۋگە بەيىم تۇردىم. 7-8-سىنىپتا پارتكوم حاتشىسى بولعىم كەلدى. ونىڭ سەبەبى بار ەدى. تىڭ يگەرۋ كەزىندە, كولحوز-سوۆحوزدار قۇرىلعاندا ولاردىڭ ورتالىقتارى كوشىپ كەلگەن ەۆروپالىق ناسىلدەر دەرەۆنيالارىنىڭ نەگىزىندە بەلگىلەندى. قازاق اۋىلدارىنىڭ ءبارى بولىمشەگە اينالدى. ونداي مەكەندە ينفراقۇرىلىم دا, تۇرمىس تا ناشار بولادى. مەن ەگەر پارتكوم بولسام, ءوزىمىزدىڭ اۋىلدى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى ەتەم دە, مادەنيەت ءۇيىن, مەكتەپ, مونشا, سپورت زالىن سالىپ بەرەم دەپ ويلادىم. قازاقتاردىڭ تۇرمىسىن جارىلقايمىن دەپ ارماندادىم. اۋەلى پارتكوم بولىپ السام, ەرتەڭ سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى بولام, بۇكىل اۋىلعا, اعايىنعا, كۇللى قازاققا كومەكتەسەم دەگەن بالا قيالىما سەندىم. ماتەماتيكانى وتە جاقسى كوردىم. الدىمەن ومبى مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. كەيىن ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن تاستادىم دا, تاريح فاكۋلتەتىنە اۋىستىم. ءسويتىپ, تاريحتى قالادىم. جامان تاريحشى بولماعان سياقتىمىن. ءومىر قايتالانىپ كەلسە, مەن ءبارىبىر تاريحشى بولار ەدىم.

اڭگىمەلەسكەن
داۋلەت باۋىرجانۇلى

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button