Сенат депутаты, жоғарғы палатаның экономикалық саясат, инновациялық даму және кәсіпкерлік комитетінің мүшесі Еділ Мамытбеков – бүгінгі қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, ұлттық мәселелерді көтеріп, Парламент мінберінен халық мүддесін қорғап жүрген халық қалаулысы. Біз жақында депутатпен жүздесіп, елорданың ел экономикасындағы алатын орны, әлеуметтік-экономикалық дамуы жөнінде кеңінен сұхбаттасқан едік. Сол сұхбатымызды оқырман қауымның назарына ұсынып отырмыз.
Елорда ел дамуының драйверіне айналды
– Еділ Құламқадырұлы, елордамыз соңғы жылдары ел дамуының драйверіне айнала алды ма? Осыған қандай нақты мысалдар келтірер едіңіз?
– Биыл елорданың құрылғанына 24 жыл толып отыр. Ширек ғасырға жуық уақытта бұл қала тәуелсіздіктің символына айналып үлгерді. Қазіргі таңда елордамыз заманауи мегаполиске, мемлекет пен қоғамның барлық саласына елеулі әсер ететін орталыққа ғана емес, әлемдік деңгейдегі маңызды басқосулардың алаңына айналды. Бейбітшілік қаласы атанған бас қаламыз талай бейбіт келісімдердің бастамашысы болды. Бүгінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері және ел астанасының қарқынды дамуымен тығыз байланысты. Осы жылдар ішінде елорда негізгі көрсеткіштер бойынша тұрақты дамудың үлгісін көрсетіп келеді.
Астана қаласы біздің елордамыз ретінде қалыптасқан сәттен бастап елорданың келбеті түбегейлі өзгерді және бүгінде Астана қазіргі дамып келе жатқан мегаполис мәртебесіне сәйкес келеді және еліміздің дамуын алға жылжытатын өңірлердің бірі ретінде ел дамуының драйвері болып табылады.
Бұған қатысты бірнеше мысалды бөліп көрсетуге болады: соңғы 5 жылда жалпы өңірлік өнім көлемі 1,8 еседен астам өсті, оған құрылыстың, жеке бизнесті дамытудың және инвестициялар тартудың белсенді қарқыны есебінен қол жеткізілді. Инвестицияларды тарту үшін негізгі алаң аумағы 7600 гектардан асатын «Астана – жаңа қала» арнайы экономикалық аймағы болды, оның аумағында әкімшілік-іскерлік орталық пен Индустриялық парк орналасқан. АЭА жұмыс істеген жылдары 50 индустриялық жоба іске қосылды, тағы 44 жоба іске асырылуда, олардың жалпы құны 250 млрд теңге болған кезде іс жүзінде 185 млрд теңге салынды. Өнеркәсіп өндірісінің көрсеткіші 3,4 есеге өсіп, 2021 жылдың қорытындысы бойынша 1,5 трлн теңгеге жетті. Жоғары технологиялық және экологиялық өндірістер есебінен индустриялық әлеуетті кеңейту мақсатында №2 Индустриялық парк құру жоспарланған. 2016 жылдан бастап елордаға барлығы 5,3 трлн теңге инвестиция салынды.
Қаланың шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері ел бойынша барлық жұмыстар мен қызметтердің 20 пайызын өндіреді. Өнім шығару көлемі 2 есеге артып, 8,1 трлн теңгеге жетті. Астана қаласының ЖӨӨ құрылымындағы ШОБ үлесі 59 пайызға дейін ұлғайды, бұл Қазақстан өңірлері арасында ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Бұл көрсеткіштер Астана қаласының бүгінгі таңда республикамызды дамытудың негізгі драйверлерінің алды болып табылады деп айтуға мүмкіндік береді.
Астана – өмір сүруге қолайлы қала
– Астана қазір халықтың жайлы, қолайлы өмір сүретін қаласы деп толық айта аламыз ба? Сіздің ойыңызша, бұл жерде әлі шешілмеген қандай өзекті мәселелер бар?
– Астана – заманауи дамып келе жатқан мегаполис. «Астана – жайлы қала» бас жоспары аясында елордада қоғамдық кеңістіктер құру және қала тұрғындары мен қонақтары үшін тартымдылық нүктелеріне айналатын аулаларды түбегейлі өзгерту бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Сонымен қатар, қалалық қызметтер жұмысының тиімділігін арттыру және Қазақстанда ақылды технологияларды енгізу мақсатында «Smart City» тұжырымдамасы әзірленді. Smart city (Ақылды қала) – бұл азаматтар үшін қолайлы жағдай жасау мақсатында инновациялық шешімдерді енгізу есебінен қалалық ресурстар мен қызметтерді басқарудың тиімділігін арттыру және инфрақұрылымды жетілдіру жөніндегі бастама. «Ақылды» қаладағы өмірдің басым салалары қауіпсіздік, көлік, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, білім беру, денсаулық сақтау және қала менеджменті болып табылады.
Сондай-ақ Көлік және көше-жол желісі саласында цифрлық шешімдер туралы айтып өтуге болады. Мысалы, Астанада зияткерлік көлік жүйесін пайдалану есебінен көлік жылдамдығы 18 пайызға ұлғайды, жол жүрудің орташа уақыты 20 пайызға азайды. «Ақылды» бағдаршамдар кептеліс кезінде оңтайлы жұмыс режимін таңдауға мүмкіндік береді, осылайша жолдардағы қозғалысты жеңілдетеді. Қалада бағдаршам нысандарының 42 пайызы зияткерлік функциялармен жабдықталған. Келесі кезеңде бағдаршам нысандарының шамамен 80 пайызын ИТЖ-мен қамту жоспарлануда. Алдағы уақытта көше-жол желісінің өткізу қабілетін арттырады, көлік қозғалысының кідірісін азайтады, жол жүру уақытын қысқартады және т.б. Осы шараларды іске асыру зияткерлік көлік жүйесін (ЗКЖ) одан әрі дамытуға мүмкіндік береді.
Бұған дейін елордада кешенді көлік схемасы тұжырымдамасы бекітілген болатын. Бұл халықтың жыл сайынғы өсуін және жолдардағы трафиктің ұлғаюын ескере отырып, көп жылға бірыңғай техникалық пайымын әзірлеуге мүмкіндік береді. Кешенді көлік схемасы сондай-ақ жаңа автокөлік көпірлерінің, көлік айрықтарының санын ұлғайтуды, көшелерді кеңейтуді, жолдарды тесуді, қоғамдық көлікті айтарлықтай жаңғыртуды және т.б. көздейді. Осындай жұмыстардың негізінде, үстіміздегі жылдың жазында Ұлы дала даңғылындағы жаңа көпір бойынша қозғалыс ашылды. Есіл өзені арқылы Тәуелсіздік даңғылындағы тағы бір көпірдің құрылысы келесі жылы аяқталады деп жоспарлануда. Міне, осындай ауқымды жұмыстардың нәтижесінде елордамыз жайлы, өмір сүруге қолайлы қалаға айналды деп айтуға негіз бар. Алдағы уақытта осындай халыққа жайлы жағдайлар жасау жұмыстары қарқынды түрде жүргізілетініне сенімдімін.
Сондай-ақ елордаға жыл сайын халықтың өсуі 50 мыңға жуық адамды құрайды, бұл әлеуметтік және инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымға жүктемені арттырады. Сонымен қатар, елорданың шеткі аймақтарындағы инженерлік инфрақұрылымның жетіспеушілігі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Менің ойымша, бүгінгі күні бірінші кезекте шешілетін негізгі мәселе осы. Бұл бағытта жұмыстар өз дәрежесінде және уақытымен жүргізілуде деуге болады, себебі тиісті бағдарламалар арқылы керекті қаражат қарастырылған.
Басты мәселе – қолжетімді баспана
– «Қуатты өңірлер – ел экономикасының драйвері» атты ұлттық жобаның мақсаттарының бірі – халықты қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету. Қазір қалада тұрғын үйдің кезегінде тұрған адамдардың саны 50 мыңға жуықтайды. Қала басшылығы көптеген бағдарламаларды іске асырса да, неліктен бұл мәселе шешімін таппай отыр? Баспанасыз адамдар азайғанның орнына көбейіп барады?
– Тұрғын үй заңнамасына сәйкес, әкімдік коммуналдық тұрғын үй қорынан тұрғын үйге мұқтаждардың есебін бес бөлек тізім бойынша жүргізеді. Бүгінде елордада әлеуметтік тұрғын үй алуға кезекте 47 мыңнан астам азамат тұр. Баспанаға мұқтаждар саны жыл сайын артып келеді. Тұрғын үй мәселесін уақтылы шешу үшін Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша қолжетімді тұрғын үй беру көлемі 2019 жылы 3,5 мың пәтерден 2021 жылы 10 мың пәтерге дейін 5 еседен астам ұлғайтылды. «Отбасы банкінің» бағдарламалары арқылы тұрғын үй саясатындағы жаңа тәсілдерді іске асыру халықтың әлеуметтік осал топтары үшін қолжетімді баспана беруді ұлғайтуға мүмкіндік берді. Бүгінгі таңда тұрғын үйді сату тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы шеңберінде жүргізілуде. Кезекте тұрғандарға әкімдік салған жалға берілетін тұрғын үй және кредиттік тұрғын үй беріледі. Бұл ретте қарыздарды ресімдеу кезінде халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау мақсатында кезекте тұрғандарға 1,5 млн теңге сомасында бастапқы жарнаның бір бөлігін жабу үшін тұрғын үй сертификаттары беріледі. Алайда тұрғын үймен қамтамасыз ету бойынша қабылданып жатқан шаралар кезекте тұрғандардың санын азайтқан жоқ. Бұл, ең алдымен, елорда халқының өсуіне байланысты. Сондай-ақ ағымдағы жылы құрылысы шағын аудандарда инженерлік инфрақұрылым жүргізу қажеттілігіне байланысты тұрғын үй беру көрсеткіштері азайтылды.
– Еділ аға, елордада апатты жағдайдағы және тозығы жеткен үйлер аз емес. Жыл сайын сол үйлердің тұрғындары жаңа пәтерге көшіріліп, үйлері бұзылады. Соңғы 4 жылда бас қаладағы осындай 38 үйдің тұрғыны жаңа қонысқа көшіріліп, апатты үйлер бұзылды. Мұндай мақсатқа бюджеттен көп қаражат бөліне ме? Ақша мәселесін шешуге сенаторлар ықпал ете ала ма?
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 23 қыркүйектегі №736 қаулысымен бекітілген Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымын дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасына (бұдан бұрын «Нұрлы жер» тұрғын үй-коммуналдық желісін дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы) сәйкес, Астана қаласында тұрғын үй қорын жаңарту (апатты (ескі) тұрғын үйді бұзу) жобасы іске асырылуда. Бірінші кезең 2013 жылдан 2017 жылға дейін өтті, оның барысында 3444 пәтерге арналған 228 апатты үй бұзылды. 2018 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңге есептелген екінші кезеңді іске асыру шеңберінде 1076 пәтер санындағы 56 апатты үйдің тұрғындарын көшіру жоспарланған. 2018-2021 жылдары 749 пәтерге 38 үй көшірілді. 2022 жылға 327 пәтерлік 18 апатты үйді көшіру жоспарланған. 2023-2027 жылдарға бұзуға жататын апатты үйлердің тізбесі (үшінші кезең) қалыптастырылды, оған 903 пәтерге 59 үй енгізілді. Бүгінгі таңда қала бойынша үшінші кезеңге енгізілмеген, одан әрі тұру адамдардың өмірі мен денсаулығына нақты қауіп төндіретін 150-ден астам тұрғын үй апатты деп танылды. Апаттық тұрғын үйді бұзу және апатты үйлердің тұрғындарын көшіру үшін «Елорда даму» ЖШС пәтерлерін өтеусіз беру пропорциясын ұлғайту жолымен қаланың «ескі» орамдарын кешенді реконструкциялау мақсатында серіктестіктің жарғылық қорын қосымша капиталдандыру мәселесін шешу қажет.
Ұзақмерзімдік жобаға уақыт қажет
– Астанадағы көп жылдар бойы шешілмей келе жатқан проблеманың бірі – кәріз жүйесінің дамымағаны. Толассыз жауған жауыннан кейін адам түгілі, көліктер көшелермен жүре алмай қалады. Суағар салу сонша қиын ба, әлде, оған көп қаражат кете ме?
– Нөсерлі кәріз жүйесі жер үсті ағындарын ағызудың өте күрделі жүйесі болып табылады. Нөсер кәрізінің ашық жүйесі науалар мен арықтарды (суағарлар) орнатуды көздейді. Бірақ, өкінішке қарай, бұл әрдайым технологиялық және техникалық мүмкіндіктермен ақтала бермейді. Науа-арық жүйесі құбырмен жұмыс істейтін жүйені пайдалану үшін кем емес шығындарды талап етеді. Сонымен қатар, оның өткізу қабілеті төмен, өйткені тереңдігі 2 метр және ені 1 метр болатын науаны жасау мүмкін емес. Науалардың максималды мөлшері – 0,5х0,5х0,6 м. Тиісінше, ол тезірек құйылады, бұл жиі тазалауды қажет етеді. Ал қыс-көктем кезеңінде ол қар мен мұзбен бітеліп қалады. Бұдан басқа, үлкен айырмашылықтары жоқ Астана қаласының Жазық рельефі ағынның барлық көлемін бұруды қамтамасыз ететін ашық науа-арық желісінің құрылысын орындауға мүмкіндік бермейді.
Астанада шұңқырлар жүйесі жеке құрылыс аудандарында бар және тәжірибе көрсеткендей, жауын-шашын көп болған кезде жер үсті ағындарының тез ағуына төтеп бере алмайды. Оның жұмысының тиімділігі жабық жүйемен (нөсерлі кәріз коллекторларын төсеу) салыстырғанда едәуір төмен. Ағымдағы жылы 6 жобаны іске асыру шеңберінде 8,3 шақырым нөсер кәрізінің магистральдық коллекторларының құрылысы орындалды, ш/а i-5 тазарту құрылыстарының құрылысы аяқталды. Сондай-ақ 2022 жылдың басынан бастап 420 шақырым коллектордың 51,6 км жуылды, 14 558 бірлік бақылау және жаңбыр қабылдайтын құдықтардың 2903 бірлігі тазартылды, 6,5 мың құбыр буланды, 93,4 шақырым арық-науа желісі тазартылды (100%). Проблемалық учаскелер саны 245-тен 54-ке дейін азайды. 2023 жылы нөсер кәрізінің 2,5 шақырым магистральдық желілерінің құрылысын аяқтау, II-5 («Интернациональный» т.м.) ауданының тазарту құрылыстарының құрылысын бастау, i-4 (триатлон паркі) тазарту құрылыстарын қайта жаңартуды жалғастыру және II-4 (мыңжылдық ауданы) тазарту құрылыстарының құрылысын аяқтау жоспарлануда.
Бұл жұмыс ұзақ мерзімді сипатқа ие және оны әкімдік 2030 жылға дейін техникалық-экономикалық негіздемелермен әзірленген қаржыландыру лимиттеріне сәйкес және бекітілген Жол картасымен жоспарлы режимде жүргізеді. Әкімдіктің нөсер кәрізі мен тазарту құрылысын салу және қуатын кеңейту бойынша жұмыстарды жүйелі деңгейде жүргізуін қатаң бақылауда ұстап отырмыз деуге болады.
