Құран Кәрiмде «Бiлетiндер мен бiлмейтiндер тең бола алады ма?», – деген аят бар. Расында «бiлектi бiрдi жығады, бiлiмдi мыңды жығады» дегендей бiлiмдiнiң ала алмайтын қамалы, аса алмайтын асуы болмас. Ислам дiнiндей бiлiм мен ғылымға көңiл бөлген ешбiр дiн жоқ. Алла тағала ардақты пайғамбарына (с.ғ.с.) алғаш уахи еткен аяты бiлiм жөнiнде. Бiлiмге үндеген аят едi. Бiлiм дiндарлық, тақуалық, шүкiршiлiк секiлдi жақсылықтардың бастауы болғандықтан, ең әуелгi иләһи пәрмен де бiлiм жайлы болды.
Жаратқан Алла соңғы елшiсiне тiкелей және күллi адамзатқа жалпылай:
«Алла тағалаға құлшылық жаса, намаз оқы» деп аят түсiрген жоқ. «Оқы, сенi жаратқан Раббыңның атымен оқы! Ол адамды ұйыған қаннан жаратты. Оқы, сенiң Раббың ең ұлық. Ол – қаламмен үйреттi. Адам баласына бiлмейтiн дүниесiн үйреттi, – деп түсiрдi.
Алла тағаланы тану, дұрыс құлшылық ету және жәннатқа апарар сара жол тек қана бiлiмде жатыр. Ахмет Иүгiнеки бабамыз:
Өтедi абыроймен бiлiмдi жан,
Ал, надан бейне өлiк, жүрсе де аман.
Бiлiмдi бiр тең келер мың кiсiге,
Бiлiмге сай пайдалы өзге не бар?
Бiлiммен ғалым өсiп, көкке жетер,
Адамды наданшылық төмен етер.
Бiлiм ал, Жаратқанның соңғы елшiсi
«Бiлiм қайда болса да iзде», – дептi.
Бiлiктi керек сөздi бiлiп айтар,
Қажетсiз, бос сөздерден бойын тартар.
Бiлiммен танылады бiр Аллаһ та,
Ешбiр пайда, қайыр жоқ надандықта.
Шын бiлiмi болмаған қанша халық,
Табынар құдай жасап қолдан пұтқа, – деп өз өлеңiнде бiлiм және надандық жайлы Құран және пайғамбарымыз (с.ғ.с.) сөзiнде айтылған даналықтарды қазақилап қысқа да нұсқа етiп түсiндiрген.
Ия, бiлiм – шырақ. Надандықтың қараңғылығын сейiлтiп, адам баласының жолын жарық ететiн бұл – бiлiм. Мұхтар Әуезов: «Халық пен халықты, адам мен адамды теңестiретiн нәрсе – бiлiм. Адамшылықты тез жүргiзу үшiн көп ой керек, ойлау үшiн оқу керек», – деген. Шындығында, адамның және жалпы ұлттың қадiрi оның бiлiмiмен өлшенедi. Халықтың жерi қаншалықты бай болса да, оны игеретiн ғалымы, бiлiмдi азаматы болмаса одан не пайда?! Ол байлық халыққа несiбе бола ма? Халықтың игiлiгiне жұмсала ма?
Әбу Һурайра (р.а.) риуаят еткен хадисте «… Кiмде-кiм бiлiм iздеп жолға шықса, Алла тағала оның жәннатқа барар жолын жеңiл етедi…», – деген. Мiне, шынайы Алла тағала ризашылығы үшiн болған бiлiмге берiлетiн сый жәннат.
Әз-пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бiлiм жайлы бiр сөзiнде «… Расында, ғалымдар – пайғамбарлар мұрагерлерi. Шын мәнiнде, пайғамбарлар динарды да дирһамды да (яғни, алтынды да, күмiстi де) мұраға қалдырмайды. Олар бiлiмдi мұралыққа қалдырады. Кiмде-кiм оны (бiлiмдi) алса, мол олжа алғаны…», – деген екен.
Пайғамбардың мұрагерi болу қандай бақыт десеңiзшi! Бұл мұраны алу үшiн ол кiсiнiң (с.ғ.с.) отбасынан болу шарт емес. Басты шарт – Алла тағала ризашылығы үшiн деген ниетпен сол iлiмдi үйрену. Пайғамбарға (с.ғ.с.) мұрагер болу барлығына теңдей берiлген мүмкiндiк.
Ибн Масуд (р.а.) баян еткен хадисте «Тек екi түрлi адамға қызығуға болады, бiрi: Алла тағала мал-дүние берген кiсiге. Ол – дүниесiн дұрыс жолда (жақсылық, қайырымдылық және Алла тағала риза болатын жолда) жұмсайды. Екiншiсi: Алла тағала – даналық (бiлiм) берген адам. Ол – бiлiмiне амал етедi және адамдарға да үйретедi», – деген екен.
Пенде болған соң әр нәрсеге қызығып, қызғана қарай беремiз. Алайда, шынайы қызығуға тұрарлық дүние тек осы екi зат қана. Iзгiлiкке жұмсалған дүние және пайдалы iлiм.
Дiн iлiмi болсын және дүниелiк iлiм болсын аса жауапкершiлiкпен қарау қажет. Дiни iлiмге келер болса, Әбу Һурайра (р.а.) риуаят еткен хадисте «Кiмде-кiмге бiлiмсiз (тарапынан) пәтуа айтылған болса, оның күнәсi пәтуа айтқанға болмақ. Ал, кiмде-кiм өз бауырына тура жол басқа екенiн бiле тұра басқа (бағыт-бағдар) берсе, ол қиянат еткенi», – деген екен.
Расында, қазiргi таңда бағзы жастар сондай арам пиғылды адамдардың құрған тұзағына түсiп қалып жатыр. Дiн деген осы екен ғой деп шынайы мұсылманшылық құндылықтардан алыстап кетiп бара жатқандары тағы бар. Дiн iлiмiн мiндеттi түрде мешiт қабырғасынан үйрену керек. Хәкiм Абай атамыз:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық бiлуге.
Артық ғылым кiтапта,
Ерiнбей оқып көруге, – дегендей мешiтте бос сөзден гөрi нақты дәлел-дәйекке сүйенген кiтаптар негiзiнде сiздi толғандырған сауалдар мен мәселеге жауап берiледi. Осы арада тағы бiр хадистi айта кетейiк, Ибн Омар (р.а.) жеткiзген: «Кiмде-кiм Алла тағала ризашылығынан басқа үшiн iлiм үйренсе немесе сол бiлiммен Алла тағаладан басқаны ниет етсе, өзiне тозақтан орын әзiрлей берсiн», – деген.
Термизи және Ибн Мажаһ кiтаптарында Каъб бин Маликтен (р.а.) мынадай риуаят жеткен: «Кiмде-кiм ғалымдармен тартысу үшiн, ақымақтарды жеңу үшiн немесе өзiне адамдардың назарын аудару үшiн iлiм үйренсе, оны Алла тағала тозаққа кiргiзедi», – деген.
Бiлiм жайлы көпшiлiк мұсылман қауым бiлетiн мына хадиске назар аударайық, Алла елшiсi (с.ғ.с.): «Бiлiм алу әрбiр мұсылманға парыз», – деген.
Осы хадистi тарқатып айтып көрелiк. Алдымен, мұсылманға барлық бiлiмдi оқу парыз емес екендiгiн бiлгенiмiз жөн. Ол – өз жағдайына (жағдай мен уақыт талабына сай адамға өмiрiнде аса қажеттi, ол – иманшарты, ең қажеттi құлшылық пен қарым-қатынас үкiмдерiн бiлу, өзiн асырайтындай дәрежеде ризық несiбесiн табу мен еңбек ету жолын үйрену болып табылады.
Мұсылман болу үшiн усул әд дин iлiмiнен иманға жеткiзетiндей бiлiм алу – парыз. Ал, Алла тағала парыз еткен амалдарды бiлiп, тану және оның шегiн бiлу үшiн фиқһ iлiмiне ден қою мiндеттi. Ал, ризық табу жолында, күнелту үшiн шамасы келген дәрежеде тiршiлiк iлiмiн үйрену қажет. Демек, Ислам дiнiнiң мақсаты – адам баласын бұл дүние және ақыретте бақытқа жеткiзу. Байһақи риуаят еткен хадисте: «Сендер тектерiңдi туысқандарыңа барып тiрелетiнге дейiн үйренiңдер, сосын доғарыңдар. Араб тiлiн Алланың кiтабын түсiнетiндей үйренiңдер, сосын доғарыңдар. Жұлдыздарды жер мен суда жол табатындай дәрежеде үйренiңдер, сосын доғарыңдар», – деп айтылған) байланысты бiлiм алуы парыз.
Сондықтан, бiлiмнiң абзалы – ғылымхал, амалдың абзалы – соны сақтау деп айтылған. Мұсылманға, қандай жағдайда болсын, өзiнiң хал-қадiрiне қатысты бiлiмдi үйренуi – парыз. Егер, намаз оқу мойнына парыз болса, намаздың парызын өтейтiндей мөлшерде үйренуi – парыз, уәжiбiн өтейтiндей мөлшерде үйренуi – уәжiп. Өйткенi, намаз парызын орындауға себеп болатын нәрсе – парыз, ал уәжiбiн орындауға себеп болатын нәрсе – уәжiп саналады. Сол секiлдi ораза және мал-мүлкi, зекет мәселесiнде де осылай болмақ. Мойнына қажылық парыз болса, соны өтейтiндей бiлiм алуы – парыз. Сауда-саттықпен айналысатын болса, сауда мәселесiн үйренуi – парыз.
Ия, мұсылман баласы дiни де дүнияуи iлiмдi қатар алып жүруi ләзiм. «Мен аса тақуа болғым келедi», – деп тек Құран оқуды, намаз оқуды үйренiп, қалған iлiмдерге немқұрайлы қарау жөн емес. Қате пiкiр. Жейтiн асымыз халал болуы үшiн мұсылман баласы мал және егiн шаруашылығымен айналысуы қажет. Өндiрiлiп жатқан өнiмге харам қоспа қосылып кетпеуi үшiн технолог, биолог және химик мамандар аса қажет. Ем қабылдағанда бiз пайдаланып жатқан дәрi-дәрмектер, медицина қызметi дiнiмiзге сай екенiн бiлуiмiз үшiн фармацевт және де басқа дәрiгерлiк мамандықтарды игеруiмiз қажет. Дiн дегенiмiз – тек мешiт аясымен шектелетiн дүние емес. Дiн – бiздiң өмiрiмiздiң барлық саласына терең араласатын дүние. Адам баласы неге мұқтаж болса, қандай затты тұтынатын болса дiн оған өз жауабын айта алады. Тек, бiз сол жауапты табуымыз үшiн оқуымыз, iлiм үйренуiмiз қажет.
Құранда Әнбия сүресiнде «… Бiлмесеңдер бiлiм иелерiнен сұраңдар»,– деп әмiр етiлген.
Ибн Аббас (р.а.) риуаят еткен хадисте «Бiр бiлiмдi мұсылман шайтан малғұн үшiн мың жай бiлiмсiз құлшылық етушi пендеден қауiптiрек», – деп айтылған. Өйткенi, бiлiмдiнiң амалы мен әрекетi iлiмге сүйенiлiп жасалады. Онда қателiк болмайды. Iлiмдi қателiк жасауға қорқады. Расында, ең тақуа адам ол – iлiмдi мұсылман. Бұл – Құранның сөзi. Алла тағала «Расында Алла тағаладан пенделерi iшiнде ғалымдар қорқады», – деген. Бiлiмсiз адам қателiк жасаудан қорықпайды. Надан адамнан бiреу бiр мәселе сұраса, бiлмеймiн деп айтудың орнына қорықпай, өз ойын шариғаттай етiп айта бередi. Ал, бiлiмдi адам сұраушыға бiрден жауап бермей, мен кiтаптан тағы бiр рет көрейiн деп аса жауапкершiлiк танытады. Мiне, сондықтан да бiлiм үйрену тiптi күнәнiң кешiрiлуiне бiрден-бiр каффарат амал болып саналады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) «Кiмде-кiм iлiм iздесе (үйренсе, оқыса) ол амалы өткен күнәларына каффарат болады», – деген.
Бүгiн барлық оқу орнында оқып, бiлiм жолына қадам басып жатқан оқушы және студенттерге, әсiресе өзiмiздiң медресе шәкiрттерiне хәкiм Абай атамыздың:
Ғалым болмай немене,
Балалықты қисаңыз?
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бiр ғалымды көрсеңiз.
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңiз, – деп сөзiн айта отырып, Алла жар болсын деймiн!
Қалижан Заңқоев,
ҚМДБ наиб муфтиi,
«Нұр-Астана» мешiтiнiң бас имамы
