ДАҒДАРЫСТЫ ЕҢСЕРГЕН ДАНАГӨЙ
Қазақстан егемен ел атанып, тәуелсіздігін алған тұста көптеген қиыншылықты бастан кешірді. Жетпіс жылға жуық КСРО-ның шикізаттық қоры болып келген байтақ еліміздің экономикалық қауқары қазба байлығына сай болмай шықты. Шикізатты өндірумен ғана шұғылданып келген Қазақстанның нарыққа икемсіздігі бірден байқалды. Әупірімдеген еліміз алғашқы тәй-тәй басқан тәуелсіз қадамын тіктеу үшін белгілі бір саяси-экономикалық стратегияға сүйенді.
Егемендік алысымен Н.Назарбаев ұлттық экономиканың негізгі салаларын нарықтық қатынастарға бағыттады. Соның арқасында мемлекет ұтылмай, аз ғана жылдың ішінде өтпелі кезеңді еңсеріп, 1997 жылы алғаш рет ЖІӨ өсіміне ие болды. Ол 1,7 пайызға өсті. 1997 жылдан басталған өрлеу кезеңі 2006 жылға дейін үздіксіз өсу көрсеткішін көрсетіп отырды. Яғни, елдің экономикасы дамудың даңғыл жолына түсіп, жылдамдығын жыл сайын үдетіп отырды. Ел ішінде шағын және орта бизнес өркен жайды. Мемлекеттік болып саналған ірі кәсіпорындар жекешеленді. Ендігі басты мақсат нарыққа бейімделе, оның заңдылықтарын тез игеруге бағытталды. Францияның экс-президенті Жак Ширак: «Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның жедел экономикалық дамуы – Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың зор еңбегі және оның қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға бағыттай жүргізген саясатының нәтижесі. Осы саясат пен дамуының арқасында Қазақстан Еуропаға өте танымал бола бастады» деген лебіз білдірген еді.
Елдің даму қарқыны дәл осындай өрлеу бағытындағы жүрісінен жаңылмас па еді? Егер әлемдік қаржылық дағдарысқа тап болмағанда. Әрине, әлемдік қаржы дағдарысы үлкен қолбайлау болды. Дегенмен, мемлекет басшысының дер шағында шешім қабылдауы арқасында қаржылық дағдарысқа төтеп берерлік бағдарламалар жүзеге асты. Президенттің тапсырмасымен Үкіметтің, Ұлттық Банк пен Қаржы нарығын реттеу және бақылау агенттігінің «2009-2010 жылдарға арналған экономика мен қаржы нарығын тұрақтандыру үшін қаржы нарығын реттеу және бақылау жөніндегі бірлескен әрекеттер жоспары» жасалды. Сондықтан, Қазақстанды бұл дағдарыс көп қиындыққа ұрындыра алмады. 2007 жылдың ортасынан бастап байқалған дағдарысты еңсеру үшін онымен күрес шаралары үнемі жүргізіліп отырды.
Әлемде орын алған қаржы дағдарысының басты себебі — әлемдік валюта АҚШ долларының шектен тыс көп мөлшерде шығарылуы деп баспасөз беттерінде жиі жарияланғаны жадымызда жаңғырады. Алайда, бұл дағдарыстың себептері Елбасынының «Дағдарыстан шығу кілті» атты мақаласында нақты әрі тереңінен қарастырылған. «Бүгінде елдер мен континенттерді тітірентіп тұрған жаһандық әлемдік дағдарыс – бұл адамзат әлі біліп болмаған айрықша құбылыс. Ол әлем тарихында теңдесі жоқ және әлемдік тәртіпті, барлық экономикалық бастауларды түбегейлі өзгертетін құбылыстар санатына жататыны анық. Сондықтан да оны талдауға, ой-елегінен өткізуге және еңсеруге барлық ескі догмалар мен стереотиптерді қайта қарастыратын жаңаша көзқарас қажет». Н.Назарбаев ел экономикасын құлдырауға жібермей, аман-есен қиындықтан алып шықты. Басқа елдердің басына түскен қиын күндер Қазақстанды айналып өтті. Экономикалық өсім бәсеңсігенімен, рецессияға жол берілмеді.
Экономиканы қалыпқа келтіріп, өсімді қайтадан жаңғырту үшін республикалық ауқымда маңызы зор бірқатар бағдарламалар жүзеге асты. Олардың арасында ең басты мемлекеттік маңызға ие болған бағдарлама Индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы. Осы стартегияның шеңберінде «Жол картасы 2010», «Бизнестің жол картасы 2020» сынды бағдарламалар үздіксіз жұмыс істеп келеді.
Әрине, жаңаша көзқарастың қалыптасуына бірталай уақыттың кететіні сөзсіз. Алайда, мұндай игі бастаманың алғашқы қадамын Қазақстан жасап та үлгерді деп айтуға болады. Оған жоғарыда атап өткен Индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы дәлел. Ғылыми-технологиялық саясат – экономиканың тұрақты дамуының басты тетігі. Алайда, елде ғылыми зерттемелерге деген сұраныстардың болмауы және осының салдары болып табылатын өнеркәсіптердегі инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі экономиканы реформалаудағы ғылымның рөлін бағаламаудан туындап жатыр. Шын мәнінде, өндіріс факторларының өнімділігіне тек қана ғылыми-техникалық және инновациялық прогресс арқылы ғана қол жеткізуге болатыны бүгінгінің ақиқаты.
Қазақстанда ғылымды қаржыландыруға соңғы бес жыл ішінде ЖІӨ-нің 0,2% жұмсалады. Бұл, әрине, төмен көрсеткіш. Алайда, Қазақстанның стратегиялық мүдделеріне орай, кезең-кезеңмен аталған көрсеткішті ЖІӨ-нің 2% дейін көтеру, ал 2015 жылы 2,5-3,0% жеткізу көзделіп отыр.
Ғылыми-техникалық салада кәсіпкерлік секторды қалыптастырмай, инновация саласын дамыту мүмкін емес. Соңғы жылдар ішінде өнеркәсіптік өндіріс құрамындағы және еңбекпен қамтамасыз етілгендер ішінде шағын бизнес секторының үлесі өзгеріссіз қалып, сәйкесінше 2,8-3,2% және 12,0-14,0% құрап отыр. Бұл көрсеткіштер индустриалды дамыған елдермен салыстырғанда бірнеше есе аз.
Қазақстанның дағдырыстан аман-есен ат көлігін өткізуі көп елдердің сараптамалық жүйесіне негіз болды. Бүкіл еуразиялық кеңістікте саяси транзиттің мәселелерін неғұрлым тиімді және жүйелі шешу тетіктері ең алғаш Қазақстан жүзеге асырды.
Қазақ елін тұрақты дамудың сара жолына түсірген ұлт көшбасшысының нақты қадамдарға сүйене отырып, жүзеге асырып келе жатқан экономикалық жетістігі әлемді аузына қаратқан қайсар шешімдерімен де бағалауға лайықты. Дағдарыстың өзін кәдеге жарата білген Н.Назарбаевтың көрегендігі былайғы мемлекеттерді сүйсінтіп те, мойындатып та үлгерді.
Шынар ӘБІЛДА