ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылғы 24 қарашадағы «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы» Жарлығына сәйкес, қазір елімізде саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі өңірлік комиссиялар жұмыс жүргізіп жатыр.
Комиссия құрамында ғалымдар, көрнекті қоғам қайраткерлері және мемлекеттік органдар мен ұйымдардың өкілдері. Мақсат – кеңестік кезеңдегі саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлық санатына қатысты тарихи әділдікті толық қалпына келтіру. Соңғы уақытта елімізде Отанымыздың тарихына деген қызығушылық артуда. Тарихымыздың ерекше көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі – 30-50-жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесі аз зерттелген. Қазіргі кезде депортация үлкен мәселеге айналып, зерттеушілерді қызықтырып, зерттеу жұмысы көптеп жүргізілуде. Жиырмасыншы жылдардың бірінші жартысында отандық тарихтың ең күрделі және мағынасы бұлыңғыр беттерінің бірі – халықтардың Қазақстанға жер аударылуы мәселесі ашылды. Төңкерістен кейін өз позициясын нығайта отырып, жас кеңес республикасының билігі кейбір халықтарды қоныстанған жерлерден мәжбүрлеп шығаруды белсенді түрде қолданды. Депортацияланған азаматтардың орнына басқа қоныстанушылар келді.
Бүгінде Ресей, Қазақстан және ТМД-ның басқа да көптеген елдері отандастар үшін өзекті қоныс аударудың түрлі бағдарламаларын белсенді түрде танымал етуде. Көптеген бағдарламалардың негізгі мақсаты – тарихи әділдікті қалпына келтіру.
Статистика бойынша депортацияның алғашқы толқыны кезінде 2 миллионға жуық адам қазақ жеріне қоныс аударған. Дәл осы уақытта халықтарды мәжбүрлеп көшіру саясаты белсенді түрде тарала бастады. Негізгі критерий этникалық тазалау болды
1911 жылы мамырда жерге орналастыру жөніндегі комиссиялардың құқығын кеңейтуді көздейтін заң шығарылды. Жаңа заң шаруа қоғамдастығын жойып, жер иелерінің санын көбейтуді көздеді. Аз жер мәселесін шешу үшін шаруалардың Орта Азия мен Сібір жерлеріне қоныс аударуы қажет болды. Сондай-ақ қолөнер және майдагерлік шаруашылығын белсенді дамыту көзделді. Бұл шаруалардың жерге деген қажеттігінің төмендеуіне ықпал етуі мүмкін болды. Реформаның маңызды мақсаты – тапаралық қарама-қайшылықтың «дәрежесін» төмендету. Шаруаларға коммунистік идеяға қолжетімділікті жабу арқылы Столыпин революциялық әрекеттерді бастау қаупін тоқтатуды ұсынды. Өкінішке қарай, бұл реформа онша сәтті болмады.
20-жылдары басталған халықтарды Қазақстанға депортациялау столыпиндік «жұмсақ қоныс аударудан» айтарлықтай ерекшеленді. «Қалаусыз» халықтардың депортациясы кеңестік жолмен жер аударылуға ұқсас болды.
Қырғыз АССР-нің аумағы 1925 жылға дейін халықтарды депортациялау үшін ресми түрде талап етілмеді. Жоспарланған депортацияны бастау туралы шешім тек 1928 жылы қабылданды, 30-жылдардың І жартысында КСРО билігі бұрынғы Ресей империясы шығыс аймақтарындағы ірі базалардың белсенді кеңеюін бастады. Осыған байланысты кадрларды тасымалдау қажеттігі туындады.
30-жылдардың І жартысында халықтарды Қазақстанға депортациялаудың алғашқы толқыны басталды. Бұл кулактармен күресу қажеттігімен негізделген сынақ шары болды. Статистика бойынша депортацияның алғашқы толқыны кезінде 2 миллионға жуық адам қазақ жеріне қоныс аударған. Қоныс аударған шаруалар былай аталды:
- 1934 жылға дейін – арнайы қоныс аударушылар;
- 1934-1944 жж. – еңбек қоныстанушылары;
- 1944 ж. – арнайы қоныстанушылар.
Қазақстанға адамдарды жер аударып қана қоймады. 1931 жылы кулактарға қарсы атышулы күрес қажеттігін басшылыққа ала отырып, сол жерден адамдар да шығарылды. Осы уақытта республика аумағынан 5,5 мың жергілікті байлар мен бүгінде жеке кәсіпкер деп аталатындар жер аударылды. Бірақ Қазақстан шығарғаннан гөрі көп дәрежеде қоныс аударушыларды қабылдады. Республикада өнеркәсіп құрыла бастаған кезде оған инженерлер, техниктер мен жұмысшылар келе бастады. Олар Қазақстан азаматтығын алып, елді индустрияландырудың базасына айналды.
30-жылдардың екінші жартысында көші-қон ағындары күрт жанданды. Көбіне тұтас халықтар Қазақстанға жер аударыла бастады. Дәл осы уақытта халықтарды мәжбүрлеп көшіру саясаты белсенді түрде тарала бастады. Негізгі критерий этникалық тазалау болды.
Сонымен, 1936 жылы поляктар УКСР шекаралас аудандарынан жер аударылды. Оларды Қазақстанның солтүстік аумақтарына орналастырды. Осы уақыт ішінде республика аумағына қоныс аударғандар: армян халқының өкілдері, күрдтер, түрік халқының өкілдері, әзербайжандар. Осыған орай, жас қазақ республикасының этникалық құрамы мен саны елеулі өзгеріске ұшырады.
Сол уақыттағы «Степлаг» және «Карлаг» этникалық шоғырлану лагерлерінің құрылуы ең қорқынышты кезең саналды. Бұл лагерлерде көптеген «халық жауы» және басқа да «кеңестік қоғамға жат» элементтер болды. Кеңестік концлагерлердің көптеген бұрынғы тұтқыны кейіннен Қазақстан аумағында мәңгіге қоныстанды.
Ұлы Отан соғысы республиканың этнодемографиялық тарихында айтарлықтай із қалдырды. Ол кезде Қазақстан халқы тек 7,6 млн адамды құрады.
40-жылдардың І жартысында 444 мың неміс қоныс аударды. Осы уақытта Қазақстанда 2 мың поляк пайда болды. Соғыс бітуінен бір жыл бұрын Мемлекеттік қорғаныс комитетінің шешімімен Қазақстанға Қырым татарлары жер аударылды. Бұл шешім Қырымның байырғы тұрғындарының нацистерге көмектесуіне себеп болды. Өкінішке қарай, көбінесе нағыз сатқындар ғана емес, сонымен бірге жазықсыз адамдар да зардап шекті. Сондай-ақ 1944 жылы Шешен-ингуш Республикасы таратылды. Қыс мезгілінде Қазақстан аумағына 310 мың шешен күштеп көшірілді.
Депортацияланған адамдардың өмір сүру жағдайын оңай деп атауға болмайды. Олардың көп бөлігіне тұрғын үй қажет болды. Мыңдаған арнайы қоныс аударушылар аштықтан қаза тапты. Статистика 1944-1948 жылдар аралығында 145 мыңға жуық адам қайтыс болды деп мәлімдейді. Бұл келгендер жалпы санның 24 пайызын құрады.
Жағдай біртіндеп күрделене түсті. Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстан Республикасына эвакуацияланғандар келе бастады, олар Қазақстанның солтүстік-шығыс және солтүстік жерінде орналасты. Осыған байланысты халық шаруашылығына арналған еңбек ресурстарының тапшылығы мәселесі біртіндеп шешілді. Соғыс кезінде жұмысшылар мен қызметкерлер саны орташа есеппен 7 пайызға өсті. Қазақстанда жұмыс әрқашан болды.
ҰОС аяқталғаннан кейін жер аударылғандар толқыны өсті. Қазақстанға жер аударылған адамдардың көпшілігін билік тұтқында болды деп айыптады. ОУН-УПА-дан украин ұлтшылдарымен байланыста болды деген күдіктілер де келді. Сонымен қатар «дәрігерлердің ісі» басталды, ол кеңес халқына терең жарақат әкелді. Осы ретте қазақстандық зауыт-фабрикаға жұмысшы кадрлар белсенді түрде алынды.
Күштеп қоныс аударудың қасіретін бастан кешірген алғашқы адамдар корейлер болды. Олардың жер аударылуының себептері жақында ғана жарияланды.
«Корейлер» мәселесін зерттеуші Н.Бугайдың пікірі бойынша корейлерді депортациялау алдын алу белгісі деп негізделді. Корейлерді зорлап қоныс аударту туралы жазылған Ақ кітапта талай қызық мәлімет бар. Онда бұл халықты депортациялау жапон тыңшылығының Қиыр Шығыс жеріне енуін тоқтату қажеттігінен туындағаны айтылған.
Кеңес басшылығы 1937 жылы қабылдаған жарлықта корейлерді жаппай зорлықпен қоныс аударту туралы айтады. Бұл халық өкілдері Қиыр Шығыс өлкесінің шекарасыз және көрші аймағында да болды. Орталық Ресей қалаларында тұрып, оқыған корейлер тыңшылық жасады деген күдікке ілініп, сол себепті қазақ жеріне жіберілді.
Корейлерді қазақ республикасының жеріне мәжбүрлеп көшіру 1937 жылдың қазан айының соңында аяқталуы керек еді, қоныс аударған корейлер жолаушылар вагондарында емес, тауар вагондарында келді. Көп күндік жолды оңай деп айтуға болмайды. Депортацияланған корейлердің біраз бөлігі Қазақстанға жеткенге дейін жолда қайтыс болды.
Қыркүйек айының екінші жартысында корейлерді тасымалдаған эшелондар қазақ елі аумағына келді. Осы жерден қазақстандық корейлердің тарихы басталады.
Бұл халық өкілдерінің басым бөлігі Солтүстік Қазақстан жеріне қоныстанды. Аз бөлігі өзбек жеріне кетті. Қазақстан аумағында кәрістер көптеген проблемаларға тап болды. Тек жұмыс қана емес, азық-түлік те жетіспеді. НКВД қатаң қадағалауының шыңында көптеген корейлер Солтүстік Қазақстанның табиғаты қатал жерлерін тастап, оңтүстікке қарай қоныстана бастады.
Ұлы Отан соғысы басталған кезде Шешенстанда жұмылдыру жүргізілді. Майданда 30 мыңға жуық шешен соғысқан. Олардың көпшілігі батыр болды. Соғыс кезінде 2,3 мың шешен мен ингуш қайтыс болды.
Шешендерді күштеп көшіру кеңес әскерлері фашистерді республикадан жүздеген шақырым жерге қуып тастаған кезде орын алды. Осы тұрғыда шешендердің қазақ жеріне қоныс аударуы жазалау актісі ретінде түсіндіріледі.
Шешендерді мәжбүрлеп көшіру туралы шешімді Кеңес Одағы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы қабылдады. Негізгі себеп кавказдықтарды жаппай шегінді және фашистер жағына өтті деген айыптау болды. Қазақстанға шешендердің қоныс аударуының тағы бір себебі ықпалды бүлікші ұйымның құрылуы еді.
Мұсылман діни ұйымдарын белсенді құру да өз рөлін атқарды. Кейбір мәлімет бойынша бұл ұйымдарда шамамен 20 мың шешен болған. Мұсылман ұйымдарының басшылары диверсанттар мен түрлі тау бандиттеріне көмек көрсетті деп айыпталды.
1944 жылғы ақпанның жиырмасына қарай «Жасымық» операциясы басталды. Қатардағы азаматтарды арнайы қоныс аударушылар мәртебесін беріп, қазақ даласына жіберді. Республиканың рухани элитасына Алматыда тұруға рұқсат етілді. Биліктің рухани көшбасшыларға қатысты салыстырмалы демократиялық мінез-құлқы олардың қарулы жастарға үлкен әсер еткенімен түсіндірілді. Дұрыс жағдай жасалуы үшін имамдар содырларды қаруларын тапсыруға және қарсылықты тоқтатуға көндіруі керек еді.
Шешен халқының ақталуы тек 80-жылдардың соңында болды. Бірақ кейбір қайшылықтар мен қақтығыстар әлі шешілген жоқ. Бүгінде Қазақстан аумағында 32516 шешен тұрады.
2016 жылғы наурызда Польша Сенаты поляктардың қазақ жеріне алғашқы күштеп қоныс аударуының сексен жылдығы туралы қаулыны бекітті. Қаулыда Украин КСР-мен шекаралас тұратын поляктарды кеңес өкіметі Қазақстан аумағына жаппай жер аударды деп айтады. КСРО билігі поляктардың 2 ірі қоныс аударуын жүзеге асырды. Осы 2 «рейд» нәтижесінде қазақ даласында 60 мыңнан астам поляк өмір сүрді.
Поляктарды депортациялауға қатысты шешімді Халық Комиссарлар Кеңесі 5.12.1939 жылы қабылдады. Қабылданған қаулыда поляк қоршаушыларының 21 мың отбасы үшін арнайы қоныс құру қажеттігі туралы айтылды. Поляктарды депортациялау бойынша арнайы операцияны дайындауға 60 күн кетті.
НКВД нұсқаулығын мақұлдағаннан кейін поляктарды тұтқындау және одан кейін депортациялау бір тәулік ішінде жүзеге асырылуы тиіс еді. Бұрын қоршаушыларға тиесілі барлық мүлік тәркіленді.
Арнайы қоныс аударушылар мәртебесі берілген депортацияланған поляктардың едәуір бөлігі қысқы суықта қатал қазақ даласында болды. Медициналық қызмет көрсету және азық-түлікпен қамту дұрыс жүрмеді. Осының салдарынан Қазақстанға жер аударылған поляктардың көбі қайтыс болды. Қазақстанның арнайы кенттеріндегі жұмыс жағдайы лагерлердегі жұмыс жағдайынан еш айырмашылығы жоқ еді. Депортацияланғандардың арнайы ауылдардан кетуге құқығы жоқ болатын.
Екінші депортация 7.03.1940 жылы басталды, осы жолы жер аударылғандар: бұрынғы әскери тұтқындар, офицерлер, түрме тұтқындары, помещиктер.
Қазақстандық билік міндетіне 25 мың поляк отбасын тұрғын үймен және тұрақты жұмыспен қамтамасыз ету кірді. Негізінен, адамдар түсті металлургия және орман шаруашылығы кәсіпорындарында жұмысқа орналасты.
Бүгінде Қазақстанда 32263 поляк тұрады. Қазір поляктар ірі қалаларда тұрады. Сондай-ақ Қазақстан аумағында ірі поляк қауымы жұмыс істейді. 2006 жылы Қазақстанның барлық қаласында поляк мәдениетінің ірі фестивалі өтті.
Немістердің қоныс аударуы 40-жылдардың басында жүзеге асырылды. Қазақ жерінен басқа, немістер Омбы және Новосибирск облыстарына қоныс аударды. Қазақстанда немістер келесі облыстарға қоныстанды: Семей, Целиноград, Павлодар, Жамбыл, Қостанай.
Депортацияланған немістерге арнайы қоныс аударушылар мәртебесі берілді. 30.12.1955 жылғы жарлықпен немістерден арнайы қоныс аударылғандар мәртебесі алынып тасталды. Содан бері олар өздері қалаған жерде тұруға рұқсат алды. Бірақ шын мәнінде депортацияланған немістердің жер аударылып келген жерінен кетуге құқығы болмады.
Жергілікті халықтың немістерге қатынасы біртіндеп өзгерді. Егер 40-жылдары бұл халық өкілдеріне сенімсіздікпен қарайтын болса, 50-жылдардың екінші жартысында қазақ мектептеріне неміс тілін оқыту қайта оралды. Тіпті қазақ тілі неміс тілі сияқты белсенді оқытылмаған.
Көптеген қазақстандықтар депортацияланған немістерден көп нәрсені үйренгенін айтады. Бұл халық өкілдері Қазақстан мәдениетіне елеулі ықпал етті.
60-жылдардың екінші жартысындағы саяси жағдай көптеген жер аударылғандарға, соның ішінде немістерге де әсер етті. Депортацияланған немістердің кейбірі Германияға кетті. Бірақ немістердің тарихи отанына қоныс аударуының нақты толқыны 70-жылдары ғана басталды.
Бүгінде Қазақстанда 181958 неміс тұрады. Еуропадағы соңғы оқиғалар аясында ата-аналары бір кездері Қазақстанға жер аударылған этникалық немістер өз отбасыларымен бірге Германиядан бұл елге оралады. Олар, негізінен, Бурабай курорттық кентінің аумағында орналасқан. Жер аударылған адамдар ежелгі қазақ жерінің тарихы мен мәдениетіне, экономикасына өзіндік үлес қосты.
Айгүл ТҰРЛЫБЕКОВА, т. ғ. к., қауымдастырылған профессор (доцент),
Айгүл МҰСАҒАЖИНОВА, гуманитарлық ғылымдар магистрі
