Дулат ИСАБЕКОВ, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері: ӘЛЕМ ХАЛЫҚТЫ ТЕАТР МЕН КИНО АРҚЫЛЫ ТАНЫҒАНДЫ ҚАЛАЙДЫ

БІЗ ДЕ ҚҰДЫҚ ІЗДЕП ЖҮРГЕНДЕРДЕНБІЗ…

– Өткен жылы сіздің Михаил Булгаков туралы жазған пьесаңыз Петерборда қойылды. Жаңылыспасақ, әзірге шығармасы шетелдерде сұранысқа ие болып, қазақ драматургиясының көкжиегін кеңейткен өзіңіз ғанасыз…

– Негізі Сұлтанәлі Балғабаевтың шығармалары да шетелдерде жүріп жатыр. Бірақ, жуырда Қазақстан ав­торлар қоғамының төрағасы Марал Ысқақбаев «ең үздік драматург» деген номинация бойынша Өмірбек Боранбаевты атапты. Шын мәнінде бізде Боранбаевтан да мықты дра­матургтар бар ғой. Әлгі Сұлтанәлі Балғабаевтың өзі, мысалы, деңгейі әлдеқайда жоғары қаламгер. Кейін бір ұшырасып қалғанымда Марал Ысқақбаевқа: «Әй, Мәке, Сәкен Жүнісов қайтыс болып кеткен соң құдайларың беріп, ойға келгенді істеп жатырсыңдар-ау. Ол тірі тұрса, айғайлап, шындықты айтып шығатын еді, ол кезде мына басың иығыңда тұрар ма еді, тұрмас па еді…» дедім… Ол кісі күлді де қойды.

Негізі бізде кейде еңбек дұрыс бағаланбайды. Мен мысалы, Петерборға барып, әлгі пьесамның премье­расына қатысып келгенімде осындағы қаламгер әріптестерімнің ешқайсысы «құтты болсын» айтқан жоқ. Тіпті, «қалай өтті?» деп, сұрап, назар аударған да жоқ. Құдды естімеген, білмеген адам сияқты. Осыны байқағанда ойланып қалдым…

– Бәлкім, шынымен естімеген шығар?..

– Қалай естімесін, естиді ғой. Барлық газет-журнал жазып, теле­арналар сүйіншілеп көрсетіп жатты емес пе?

– …Естуімше, Қалихан Ысқақов сізді «Жалғыз» деп атаған екен. Неге?

– Ол рас. Өйткені, маған «жалғыз жүресің» дейтін. Оның үстіне Асқар Сүлейменов туралы «көп ішіндегі жалғыз» дегенді мегзеп, «Эмигрант» деген естелік жаздым ғой. Бірақ ол ешқашан эмиграцияға ұшырамаған. Түркіменстанға ғана барып қайтқан. Ал тұлға ретінде ешкімге ұқсамайтын, өз алдына бір төбе болатын. Көптің ішінде жүрсе де, жалғыз жүретін… Бірақ, сонда да оқшауланбауға тырысатын еді.

Бірде менің Асқар Сүлейменовке: «Көрінген адаммен кездесе бересіз. Мен соны кешіре алмай­мын. Ол биігіңізді төмендетеді, абыройыңызды түсіреді» деп өкпе айтқаным бар. Сонда Асқар Сүлейменов жарықтық: «Эй, слушай, мальчик. Приставь себе…» деп тұрып мынаны түсіндірген еді. Ол өзі со­лай көбіне орысша сөйлейтін. Мені «мальчик» дейтін. Сонда айтады: «сен Алматыда тұрасың. Өзіңмен рухани жақын адамдар әр шалғайда жүреді. Мәселен, сен Марксты іздеп қайдан табасың? Олар көп емес қой. Сондықтан, кім көрінгенмен әңгімелесуге, кейде дастархандас бола беруге тура келеді ғой». Ол осылай дейтін. Және маған ылғи да: «Арыстың суынан акула іздегенді қашан қоясың?» деп ұрсатын.

– Жазушы ретінде сіз оңаша жүріп, саяқ жайылғанды жөн көретіндерденсіз бе?

– Адамның бәрі түптеп келгенде бір-бір жалғыз. Жалғыздық, оңашалық болмаса, шығарма тумай­ды. «Ақындардың бәрі жалғыз» деп Мұқағали айтып кетті ғой кезінде. «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» деп Абай да айтты. «Сұм өмір абақты ғой саналыға» деп Мағжан жырлады…

Ойлы адам өзгелер секілді ойнап-күліп, қызықтап, ішіп-жеп жүре беруі мүмкін. Бірақ, оның өз ойы өз ішінде. Қақпағы жабылған, қайнап жатқан қазан сияқты. Сол ішіңдегі ой-қазаныңа зер салсаң-ақ жалғыздығыңды сезінесің. Сырласа­тын адамның жоқтығына налисың. Кейде бәрін айтып, ішіңдегіні төгіп-төгіп тастағың келеді. Сондайда жаныңа таяныш, сүйеніш, жақындық іздейсің. Мұқағалидың Фаризаға мұң шаққаны да сондықтан ғой.

Жалғыздық туралы айтса, менің ойыма мына бір оқиға оралады. Мұқағали Тоқаш Бердияровты қатты жақсы көретін. Біздің «Жұлдыз» журналында істеп жүрген кезіміз. Төлен Әбдік екеуміз жұмыс арасында суатқа құлағандай, коктейль ішпекке редакцияның астыңғы қабатындағы барға бардық. Қарасақ, бардың ішіндегі бір бұрышта Тоқаш Бердия­ров пен Мұқағали шахмат ойнап отыр. «Әй, мыналар шахмат білуші ме еді?» – деп, таң қалдық. Сөйттік те: «жүрші, позициясын көрейік» деп, жандарына бардық. Қарасақ, екеуі өздерінше ой­нап отыр. Бірақ тақта бетінде король жоқ. «Өй, корольдарың қайда?» – дейміз біз таң қалып. Мұқағали: «Мынау баяғыда жеп қойған», – деп, Тоқашты көрсетеді. Тоқашқа қарап: «Ал сенікі қайда?» – дейміз. Сөйтсек, ол да: «Мұқағали жеп қойған», – дейді… Корольсіз шахмат ойналушы ма еді?! «Кімді жеңемін деп отырсыңдар?» – дейміз біз таң қалып. Бірақ, олар ештеңеге қарар емес. Ойынды жалғастырып отыр… Қазір ойлап қарасам, сол оқиғаның өзі көп нәрсені білдіреді екен ғой. Менің түсінігімде олар бірін-бірі іздеген. Сол себепті, шахматтың тілін жақсы түсінбесе де, шахмат тақтасында бірге отырып, жан үйлесімділігін тапқысы келген. Сонда олардың ар жағында айтылмайтын бір сағыныш болған сияқты. Ер адам болған соң «мен сені сағындым» деп айта алмайды ғой. Негізі, есі дұрыс адам корольсіз шахмат та ойнамайды. Бірақ бұлардың ойнағаны есі дұрыс болмағандық емес, олардың жалғыздығынан.

Тағы бір мысал, менің «Өкпек жолаушы» деген повесімнің бас жағындағы экспозицияға алынған бір шалдың бейнесі бар. Ол өзі Баракат деген ауылда тұрушы еді. Өзі жалаңаш кеудесіне шекпенін жамылып алып, бір қолын таяғына сүйеніп келе жата­тын. Сонда бір кісі: «Ата, қайдан келе жатырсыз? Күнде осы уақытта қайда барасыз?» деп сұрағанын көргенмін. Ол кезде алты-жеті жастағы баламын. Бірақ, ана кісінің жауабы есімде қалып қойыпты. «Ей, алыста бір кеуіп қалған құдық бар еді. Соған барып, айқайлап келе жатырмын. Бұл ауылда сөз тыңдайтын адам қалды ма?» дейтін. Кейін есейгенде сол есіме түсті. Сөйтіп, әлгі повесімнің лейтмотивіне айналды.

Сол секілді, біз де құдық іздеп жүргендерміз. Әлгі шалдың басындағы трагедия бізде де бар. Әйтпесе күнделікті тірлікте: «анда бардым, мында бардым. Құдам бүйтті, құдам сүйтті, маған анадай берді, мынадай берді» дегеннен басқа әңгіме бар ма? Көпшіліктің айтатын әңгімесі осындай ғой. Одан өзге терең ой қозғайтын нәрселер айтсаң, тыңдай алмайды. Сөйлесуге деңгейі жетпейді. Сондықтан, адамдардың бәрі – жалғыз.

АЛҒАШҚЫ ШЫҒАРМАМДЫ ОҚЫҒАН КЕЗДІ ОЙЛАСАМ, ӘЛІ ЫҢҒАЙСЫЗ СЕЗІНЕМ 

– Сіз бала күніңізден сезінгендеріңізді, көргеніңіз бен түйгеніңізді бүгін көркем шығармаңызға арқау етіп отырсыз. Демек, жалғыздық – сіздің бала күннен жан серігіңіз. Ал осы жалғыздықтан арылғанда сіз жазушы бола алар ма едіңіз?

– Кім біледі. Максим Горький «суреткерді жоқшылық қалыптастырады» деген ғой. Егер мен колхоз бастығының баласы болып, не ішем, не кием демей, үлде мен бүлдеге оранып өссем, қызық қуып кетер ме едім. Қалтамда ақшам толы болып, ат мініп, бертінде қымбат көлік мініп, шалқып жүрсем, терең ойлармен дос бола алар ма едім?..

Барлық ұлы суретшілер, ұлы шығарма иелері, ақындар, философтар негізінен жоқшылықта өскендер екен. Әрине, о баста жазушылық адамның генетикалық негізінде болса ғана, үлкен оқу оқымай-ақ жазушы болуы мүмкін. Бірақ, Абай тәрізді бар жерден шығып, ой қуғандар өте аз.

– Ақын–жазушы, тіпті журналистердің көбі «бала күнімнен қолыма қалам алғанмын» деп жатады. Сіздің алғашқы көркем шығармаңыз есіңізде ме?…

– Университеттің үшінші курсында оқып жүргенімде көркем шығармалар оқып, қызығып жүріп, соның әсерімен «Мақташылар» деген әңгіме жазғаным бар. Сөйтіп, ұялмай Жазу­шылар одағына келіп, шығармамды оқуға оқталдым. Қасымда марқұм Марат Отарәлиев бар еді. Ол өзі университетке келгенде-ақ төселіп қалған ақын болатын, «Қалампыр» деген кітабы да шығып қойған еді. Біз Жазушылар одағына келгенде Әбіш Кекілбаев, Жұмекен Нәжімеденов, Мағзұм Сүндетов бар екен. Ол уақытта Кекілбаев «Қазақ әдебиетінде» жаңадан қызмет ете бастаған. Жұмекен Нәжімеденов пен Мағзұм Сүндетов баспада істейді. Соларды жинап алып, қазіргі Жазушылар одағының кіре берісінің сол жағындағы тепкішектің астыңғы жағында түрегеп тұрып шығармаларымызды оқи бастадық.

Бір кезде кезек маған келді. Ортаға шықтым да, жазған әңгімемді оқып кеп бердім. Сол оқиға ойыма түссе, әлі арқам жыбырлап, біртүрлі ыңғайсыз сезініп кетем. Сонда менің алғашқы әңгімемді ана кісілер шыдамы жетіп, соңына дейін тыңдады. Ұзақ әңгіме еді, ақыры біттім-ау. Бірақ, әлгілер мақтайтын ештеңе таппады. Бес гек­тар маңдайын сипап қойып Әбіш тұр. «Тәуір нәсте екен, тәуір нәсте екен» деп Мағзұм Сүндетов тұр. «Нәрсе» дегенді ол өзі «нәсте» дейтін. Жұмекен болса қалтасынан қайта-қайта «Бе­ломорканалын» шығарып, қиғашынан тұрып алып, бірінен соң бірін шегеді… Ешқайсысы үндемейді. Бір кезде ыңғайсызданды ғой деймін, Әбіш: «Дегенмен, оңтүстіктің лебі есіп тұр екен. Оңтүстікке барып, мақтасының ішін аралап қайтқандай болдым. Сондағы адамдармен сөйлескендей әсерлендім… Дегенмен, тіл бар, ә?» деді асықпай сөйлеп. Сол-ақ екен, Мағзұм да: «Иә, иә, тіл бар, тіл бар» дей берді. Жұмекен болса, үнсіз біраз тұрды да: «Көп оқу керек қой деймін» деді. Тоқ етері: «Жаз, жазуыңды тас-тама, бірақ мына әңгімеңді еш жерде жариялай алмаймыз, әлі де оқы, ізден» деген байламға келді. «Көп оқып, ізден» деген сөзді көкейіме түйіп қайттым.

Сол жолы жердің үстімен барып, астымен қайтқандай болған едім. Бірақ, жатақханаға келгеннен кейін әлгі достарым: «Сен мойыма, жаза бер. Ана кісілер айтқандай бәріміз көп оқиық», – деп, мені демеумен болды. Содан бастап, кімді оқу керек, нені оқу керек, тізімін жазып, ізденуге көштік.

Шетел авторларына көбірек зер салдық. Сөйтсек, біздің білетініміз, бастауыш мектептің хрестомати­ясы ғана екен. Нағыз оқылуға тиіс нәрселер бізге оқытылмаған екен ғой. Содан бастап әдебиетке кірдік те кеттік. Адам көп оқыған сайын өзінің аз білетінін сезіне түседі екен.

ДРАМАТУРГИЯҒА ҚАЛАЙ БҰРЫЛЫП КЕТЕ БЕРЕТІНІМДІ ӨЗІМ ДЕ БАЙҚАМАЙ ҚАЛЫП ЖҮРМІН 

– Қоғамдық құрылымдар өзгеріп, әркім өз арбасын өзі сүйреуі ке­рек болғанда, бұрын кеңестік үкіметке еркелеп, арқа сүйеп қалған қаламгерлердің көпшілігі жаза ал­май қалды. Ал сіз драмаға ауысып кеттіңіз. Неге?

– Өйткені, қазіргі кезеңде драматур­гия – мен үшін ең тиімді жанр.

– Қай жағынан?

– Қоғамның проблемасын айтайын деп, сен роман жазуға талпынуың мүмкін. Бірақ, оны жазып бітіріп, жарыққа шығарып, оқушыға жеткіземін дегенше калейдоскоп секілді өтіп жатқан өмір өзгеріп кетеді. Кешегі құндылық ертең құнсыз бола­ды, ал құнсыздық құндылыққа айна­лып кетеді. Жаңалықтар келеді, адам­дар өзгеріп жатады. Ал драматургияда маған тиімдісі сол, көрермендермен, оқырмандармен тікелей байланыс жасайсың. Айтамын деген ойыңды сахна арқылы тікелей жеткізе аласың. Маған драматургияның жақын болып кеткені сондықтан.

Несін жасырам, соңғы кезде «про­за жазсам ба» дегеннен гөрі «пьеса жазсам» деген ой мені көбірек ма­залайды. Өйткені, қазақ драматур­гиясы әлі күнге әлемдік деңгейге көтерілген жоқ. Мен ғана жеткіземін деп, өзіме көп алмаймын, әрине. Бірақ, драматургияның қазіргі кезде әлемде әдебиеттің басқа жанрларының бәрінен артық болып тұрғаны – анық нәрсе. Өйткені, бүгінде әлем халықты театр арқылы, кино арқылы көбірек танығанды қалайды.

– Сонда, мәселен, қазақты әдебиет арқылы емес, театр арқылы таны­ту тиімді ме?

– Ойлап қараңыз, бір залда 400 адам отыруы мүмкін. Бірақ, ол қойылым бірнеше рет, тіпті, жылдап үзілмей, дүркін-дүркін қойыла береді. Ал кітабың бар болғаны 1000, 2000 да­намен шығады. Бұрынғыдай 30 мың, 40 мың тиражбен кітап шығару деген қазір жоқ. Сонда қайсысы тиімді?

Оның сыртында жансыз кейіпкердің жанды кейіпкерге айналғанын көру маған әлдеқайда қызық.

Оның үстіне роман болса, адам жанының ішіндегі қалтарыстарын көрсететін күрделі оқиғаларды 300, 500 бет қылып жазуың мүмкін. Ал драматургияда сен оны 30-40 беттен асырмайсың. Сондағы аз сөзге бәрін сыйдырасың. Ал оны көрермен ары кеткенде екі, екі жарым сағатта көріп, танысып шыға алады. «Абай жолы» романын ары кеткенде екі жарым сағаттық спектакльге сыйдыру керек. «Анна Каренинаны» да, мәселен, 40 беттік драматургияға сыйдыру қажет. Сонда сен өз ойыңды жеткізуде уақыт жағынан көп ұтпайсың ба? Ал қазір көпшіліктің қалың-қалың кітап құшақтап, жатып алып оқитын уақыты да жоқ.

– Сонда сіз прозадан мүлдем жерідіңіз бе?

– Жоқ, әрине. Мен проза жазуды қойып кеткен жоқпын. Мысалға қазір әлі бітірсем деп жүрген бір романым бар. Бәрібір прозаның жөні бөлек.

– Бірақ сіз прозаның мүмкіншілігіне қанағаттанбайсыз ғой, солай ма?

– Драматург болып туып, драматург болып өлген адам бар ма, айтыңызшы. Проза жазатындардыкі де сол сияқты. Жалпы, ақындардыкі де солай.

Чеховтың Книпер деген актриса досы болған екен. Екеуі азаматтық некеде бірге тұрған ғой. Адам енді күнде бір-біріне ғашық болып, бетіне қарап отыра бермейді. Әлгі Книпер: «Ана Толстой тағы бір роман бітіріп тастады. Сен неге ұсақ-түйек әңгіме жаза бересің? Толстой секілді үлкен бір дүние неге жазбайсың?» деп сөгеді екен. Сонда Чехов: «Толстой – үлкен бір ит. Ал мен кішкентай итпін. Үлкен иттер үрді екен деп, кішкентай иттер үндемей қалмайды ғой. Мен де өзімше үре беремін» де­ген екен. Сол секілді, кейде қаламдас-замандастарым повесть-романдар жазып жатқанда, менің де солай роман жазғым келіп кетеді. Бірақ, шыны керек, драматургияға қалай бұрылып кете беретінімді өзім де байқамай қалып жүрмін.

ҚАЗІР ЖАЗУШЫ ҒАНА БОЛСАҢ, КҮН КӨРЕ АЛМАЙСЫҢ!

– Қаламгердің бір сүйенері қаламақы екені анық. Осы жағынан алғанда драматургия жазып, театрларға ұсынған тиімді ме, әлде кітап шығарып, сатқан тиімді ме?

– Онысын біле қоймадым. Бірақ қаламақы дегенге бұрынғыдай иегіміз қатты қышымайтын болды ғой.

– Сонда да…

– Драматургия материалдық жағынан да көбірек тиімді деп ойлаймын. Өйткені, конкурстарға қатысасың. Театрлар репертуарына алады.

– Өзіңіз драматург ретінде неше конкурсқа қатысып көрдіңіз?

– Жалпы алты конкурсқа қатысқан екенмін. Оның біреуінде екінші орын алыппын да, қалған бесеуінде гран-приді жеңіп алған екенмін.

– Ал қаламгер ретінде кітап шығарып, сатумен айналысып көрген жоқсыз ба? Не дегенмен атыңыз бар жазушысыз ғой.

– Кітап шығару дегенде, алдында бес томдық шығармаларымның жинағын шығарғанмын. Бірақ, кітап шығарып қазір пайда таппайсың. Өйткені, гонорардың орнына кітабыңды береді. Оны сату керек. Ол үшін, үйреншікті әдет бойынша, әкімдерге барып: «кітабымды сатып ал» деп, көмек сұрайсың…

– Өзіңіз солай істеп көрдіңіз бе?

– Иә. Әлгі бес томдығымды шығарғанда мен де сөйткенмін. Бірақ жеті томдық шығарғанда өйткен жоқпын. Ешкімге жалынышты болғым келмеді. Әйтпесе, менің сөзіме құлақ асатын адамдар да бар. Айтсам, алар еді.

– «Қарғынды» қайта басты­рыпсыз…

– Иә. Қазір сатылып жатыр.

– Өтімділігі қалай?

– Дүкендерде тұр. Өткенде екі күнде 20 кітап сатылғанын естідім. Осы өз редакциямыздан да күн сайын 20-30 кітапты сатып алып кетіп жатыр.

– …Жазушылық бұрын кәсіп бола­тын. Қазір ше?

– Жазушы дегеннің өзі бір жағынан алғанда түсініксіз мамандық қой. Расында, бұл не? Мамандық па, кәсіп пе, әлде атақ па? Бұрын, мәселен, «мен кәсіби жазушымын» дейтінбіз. Соны өзімізше масаттанып айтатынбыз. Ал қазір қарап тұрсақ, жазушылықпен ғана күн көруге болмайтын сияқты. Мысалы, адам инженер болуы мүмкін. Экономист болуы мүмкін. Кәсіби боксшы болуы да мүмкін. Ал жазушы ретінде кәсіп иесі болу, жазушылықты кәсіп ету мүмкін емес сияқты.

Адамда жан дүниенің толқуы деген болады. Мұндай толқу адамды үнсіз қалдыра алмайды. Бірдеңе дегізеді. Яғни, адам жазбай отыра алмай­ды. Бірақ, сонда да, мұны кәсіпке айналдыруға болмайды. Кәсіпке ай­налдырса, жазушы өледі. Демек, мұны кәсіпке айналдырмай, жазбауға бол­майтын кезде ғана жазатын қастерлі өнерге айналдыру қажет. Әйтпесе әдебиет те былғанады. Жазушы да талантты жазушы болудан қалады.

КЕЙДЕ… КЕҢЕСТІК КЕЗДІ САҒЫНАСЫҢ

– Жазушылар Одағында 700–ден астам мүше бар. Көбі бұрынғы Кеңес кезінде қалам ұстағандар. Ал қазір солардың көбінің есімін ел білмейді.

– Шыны керек, тәуелсіздік алғаннан кейін, жазушыға қаламақы төленбейтін болған кезде «ә, енді жақсы болды, әдебиетте нағыз жа­зушылар ғана қалатын болды» деп қуанғанбыз. Енді кім болса сол тегін жаза бермейтін шығар деп сенген едік. Сөйтсек, қателескен екенбіз. Қайта қазір кім көрінген жазушы болып кетті. «Ерінбеген етікші бо­лар» дегендей, замандастарымыздың көбі зейнеткерлікке шығып алғаннан кейін өлең жазып, проза жазып, кітап шығаруды ермекке айналдырып алды. Ол кітаптардың көбі өз әулетінде бол­маса оқылмайды. Қолына түскен күнде де санасына сәуле беріп, ой салатын бірдеме болмағаннан кейін оның ав­торын есіне сақтамайды. Сондықтан да, Одақтағы жазушылардың бәрін ел танымайды. Осы 700 жазушының көп болса жиырмасын ғана халық жазушы деп біледі.

– Сіз өзіңіз, мысалы, сол одақтастарыңыздың қаншасын та­нисыз?

– Өзім көбін алпысқа, жетпіске, сексенге келіп, мерейтойын өткізіп жатқанда бір-ақ білемін. Немесе қайтыс болып, жерлеуге шақырған кезде ғана есімін естіп жатамын. Ал бұрын мықты қаламгерлерді бір-екі өлеңі шығысымен-ақ танып алатын­быз.

– Жаңа «қаламақы берілмейтін болғанын естігенімізде бір жағынан қуанған едік» деп отырсыз. Сіз секілді жазушы ретінде әбден қалыптасып болған, танылған қаламгерге сонда қаламақы керек емес пе?

– Қаламақы, әрине, қажет. Қазір байқап қарасаңыз, мықты футбол­шылар да, хоккейшілер де миллионер болып, өсіп, байып жатыр. Ал біз, жазушылар бір бөлмені екі бөлмеге ауыстырсақ, сол үлкен жетістік болып саналады. Қоғамда мүлдем жазушы болмаса, сол футболшы, хоккейшілермен немесе әншілермен ғана халық кемелденіп, өсіп, өне алар ма еді? Осы жағын да ойлап қою керек сияқты…

– Бернард Шоу кезінде: «Мен жа­зушыдан әдемі, сәнді киініп жүру та­лап етілмейтіндіктен ғана жазушы болдым» деген екен ғой. Жазушыға қарапайым болу, орташа өмір сүру әу бастан маңдайына жазылған нәрсе шығар?

– Кім біледі. Бірақ бұрын бір кітап шығарып, бір мәшине мінетін кезіміз де болған. Қаламақы жақсы төленіп, еңбек еленетін заман болған. Ақындар мен жазушылардың басын ардақтап, оларды елдің дамуына, биліктің жаңа шешімдерін, саясатты жетілдіруге, халықты уақыт талабына қарай өсіп, биліктің соңына еруге жұмылдыруға тартатын болған. Сол уақыттың өзінде бізде мықты-мықты туындылар дүниеге келді. Шыңғыс Айтматовтың, Мұхтар Әуезовтың және басқа да қаламгерлердің шығармалары сол заманда жазылды. Биліктің, компартияның талабын орындап отырып та, қаламгерлер астыртын ұлт мүддесін көксеген, халықтың салт-дәстүрін ұлықтаған, ұлттық дүниетанымды дәріптеген туындылар тудыра білді. Ең бастысы, қаламгерлердің қарны тоқ болды. Сол себепті де, қазір кейде кеңестік кезеңді сағынасың.

ЕЛДІҢ ЖАЙЫН АЙТУДЫ АЗАМАТТЫҚ БОРЫШЫМ ДЕП САНАЙМЫН 

– Соңғы жылдары театрмен шығармашылық байланыста бо­лып жүрсіз ғой. Болат Атабаев бір журналистің театр қойы-лымдарының тәрбиелік мәні ту­ралы сұрағына жауап беріп оты­рып: «Неге біз қоғамды театр арқылы тәрбиелеуіміз керек?» деген наразылық білдірген екен. Негізі, Атабаев озық ойлы азамат қой. Десе де, театрдың қоғамға ықпалы туралы сіз не ойлайсыз?

– Ескі эврипид заманында да, Софоклдың заманында да театр тәрбиенің бір ұясы болып саналған. Көне грек еліндегі алғашқы театрдың қалыптасуында да мақсат тек қана оқиғаны баяндап қою болмаған. Театр арқылы Құдайға мадақ айту, Құдайларды насихаттау, үгіттеу, қоғамды тазарту жұмысы жүргізілген.

Тәрбиелік мән дегенде біз, әрине, бір жақты қарамауымыз ке­рек. Ол хрестоматиялық немесе педагогикалық нәрсе емес қой. Болат солай тура мағынасында қабылдайтын болуы мүмкін. Әйтпесе, театрдың бір жағы тәрбиелік құрал екені анық. Ол, әрине, сахнада тұрып алып ақыл айту немесе уағыз айту емес. Сахнадан «жаман болма, жақсы бол» я «ақымақ болма, ақылды бол» деп айқайлау емес. , Белгілі бір уақиғаны баяндап отырып, образдар арқылы адам жанындағы өзгерісті түсіндіру, сөйтіп көрерменге ой салып, пікір тудыру. Жаманнан жиреніп, жақсыдан үйренуге қойылым арқылы үндеу. Театрдың тәрбиесі де­ген бар болғаны – осы ғана.

– Әңгімеміздің басында сөз болған Сіздің Булгаков туралы пьесаңызда Булгаковтың «Сталин неге мені қабылдамайды?» деген сұрағына Елена Сергеевнаның: «Сен пәтер, ақша туралы айтпайсың. Цензура, идеология туралы айтасың…» деп тұрып жауап берген тұсы бар… Ал бүгін бізде Президенттің я әкімдердің қабылдауында бола қалса өзінің жеке кітабы, баласының қызметі, пәтер секілді жеке басының мүддесін айтатындар көп пе, әлде елдің мүддесін, халықтың қамын қозғайтындар көп пе?

– Мен оны қайдан білейін. Қабылдауда болғандардың бәрі әйтеуір шыққаннан кейін журналистерге: «ел тағдыры, тіл тағдыры туралы әңгіме болды» деп жатады ғой.

– Ал өзіңіз…

– Былтыр ғана Елбасының қабылдауында болдым, рас. Бірақ мен оралмандар мәселесін айттым. Оларды қазір ертерек алып келіп, жағдай жасап, халқымызды бір жерге шоғырландырмасақ, ертең кеш болатынын қаперге салдым. Өйткені, сырттағылардың көбі ұлттық ерекшеліктерінен айырыла бастаған. Ал елімізде адам жетіспей отыр. Мы­нау кең байтақ жерге ие болып қалу үшін де бізге көбею керек. Онда да Қазақстан халқының көбейгені емес, қазақ халқының көбейгені маңызды. Мен осыны айттым. Одан кейін ұлттың сапасын арттыру, ол үшін денсаулықты жақсарту, жастарға жағдай жасау, жас отбасыларды қолдау, оларды бас-панамен қамтамасыз ету мәселесін көтердім. Жаңағы айтқан тіл мәселесі, жемқорлық туралы да әңгіме болды.

– Өзіңіз білдей бір журнал шығарып, бір ұжымды басқарып отырсыз. Отырған ғимараттарыңыз мы­нау – жұпыны. Тым болмаса, офис мәселесін айтпадыңыз ба?

– Жоқ. Ондай материалдық мәселені айтатын болсам, алдындағы әңгіменің бәрі бір тиын болып қалмай ма? Сондықтан, шынымен де, елдің жайын айтуды өзіме азаматтық па­рыз санадым. Бұл – менің әу бастан ұстанымым.

Әңгімелескен,
Нәзира БАЙЫРБЕК