Дүние дос па, бос па?

Омар ТЕМІРБЕКОВ, Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының доценті, филология ғылымының кандидаты

Абай шығармашылығын зерттеуде ғылыми айналымға дұрыс түспей жүрген ұғымдардың бірі – «дүние дос» мәселесі. Бұған себеп, ақын еңбектерінің кейбір басылымындағы «дүние дос» ұғымының «дүние бос» болып өзгеруі. Осы мәселенің байыбына бару үшін алдымен «дүние» ұғымына, оның мән-мағынасына үңіліп көрелік. Дүние – қазақы ойлау жүйесінде әбден қалыптасқан ұғым: араб тіліндегі бірінші мағынасы – өмір, тір­шілік. Қазақы қолдану аясына орай «о дүние» және «бұ дүние» деп бөлінетіні тағы бар. «О дүниесі» – ахирет: адам жанының мәңгілік мекені. «Бұ дүниесі» – адамның осы өмірдегі өлшеулі ғұмыры. Енді, ақын «дүние дос» ұғымында қай дүниені айтып отыр? Әлбетте, осы дүниені. Сөзіміз дәлелді болу үшін ойшылдың өз қолынан шыққан мәтіндерін алға тарталық. Әрине, ең бірінші әңгімемізге арқау болып отырған «дүние дос» ұғымына қатысты негізгі мәтінді қарас­тырамыз. Ол Абай шығармашылығының алтын өзегі болып табылатын «Кейде есер көңіл құрғырың» деп басталатын өлеңі. Бұл өлеңде біз көтеріп отырған мәселе айқын әрі тікесінен қойылады:

…Махаббатсыз – дүние дос,
Хайуанға оны қосыңдар.
Қызықтан өзге қалсаң бос,
Қатының, балаң, досың бар…

Осы үзікті хал-қадарымызша талдап кө­релік. Ең алдымен, «махаббатсыз қалғанда дүние адамның досына айналады» деген ой ұштығы алдымыздан шығады. Әрі махаббатсыз қалу – кемістік, орны толмас олқылық. Өйткені, ондай адам хайуан есебінде. Тіпті, адам санатынан шығарылады деген ойды оқимыз. Әрине, мұндай кесімді пікір кімге де болса ауыр тиетіні белгілі. Бірақ, тек қана қазақ мәдени контекстінен алыс адамға ғана. Қазақы тәрбие алған адам бұған ренжімесе керек. Қазақ о бастан сөз түсінбеген, айтқанға тоқтамаған адамды «мал» деп ныспылап жатады. Бұл ныспылау биологиялық атаудан гөрі, танымдық тұрғыдан берілетін атауға дәлірек келеді. Айтқан сөзін өткізе алмай ашынған ақын бірде назаланып былай дейтіні бар: «…Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы». Жалпы, ислам мәдениеті тараған елдерде адамдарды таным дәрежесіне, сапалық қасиетіне орай «адам» және «хайуан» (немесе «мал») деп бөлу – қалыптасқан үрдіс.

Көтерген нақты мәселемізге қайта оралып, оны зерде қалыбынан өткізуге талпыныс жасалық. «Дүние дос» ұғымы қазақ оқырманының қабылдауына ауыр болғаны соншалық, ол оны «дүние бос» деп өзгертті. Жекелеген ғалымдар «жоқ, дүние бос емес, дұрысы – дүние дос» деп қанша дәлелдеуге
тырысса да, қалың көпшілік үйреншікті «дүние бостан» әлі де болса бас тартар емес. Ал, осы «дүние дос» қазақ мәдениетіне қан­шалықты етене ұғым? Әлде мүлде жат ұғым ба? Абай бұл ұғымды қолдану арқылы жаңалық енгізіп отыр ма, әлде бар болғаны қалыптасқан дәс­түрлі ойлау жүйесін жалғастырушы ма? Рас, көптеген сұрақтар қойдық. Сұрақ қоя отырып, мәдениет қатпарларының тереңі­нен белгілі бір себептермен ғылыми айналымнан шығып қалған ұғым-түсініктерді тірілтпекпіз. Осы мақсатымызға жету үшін қазақ мәдениетінің баға жетпес асыл мұра­ларының бірі Шал ақынның (Тілеуке Құле­кеұлы) шығармашылығына ден қоялық:

Дүние деген шолақ депті,
Жан денеге қонақ депті,
Ахирет деген бір киім
Алып қайтар сол-ақ депті,
Дүние деген осы,
Ешкімнің емес досы,
Болар еді досы,
Аумаса егер қосы…

Осы мәтіннен «дүние дос» қазақ мәде­ниетінде әбден қалыптасқан, талай ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиесінде дұрыс сананың қалыптасуында өзіндік қызмет атқарып кел­ген дүниетанымдық ұғым екенін жіті аң­ға­рамыз. Екіншіден, дүние ұғымының екін­ші бір семантикалық мағынасы – зат, мүлік, жиһаз. Бұл тұрғыдан алғанда, дүние ешқашанда бос болмайды; дүние қашанда заттарға, нәрселерге, мал-мүлікке, дүнияуи қызыққа толы болады. Тіпті, жоғарыда келті­рілген Абай өлеңіндегі қатын, бала, дос ұғым­дарының өзі дүниенің қызығына жатады. Ал, Шал ақын неліктен дүниенің адамға дос бола алмайтынын ашық айтады. Өйткені, біз дос тұтып сеніп жүрген дүниенің (осы өмірдің) қосы ауып қалады. Адам өмірі қазақи дүниетанымда екіге бөлінеді: фәни (өткінші өмір, осы өмір) және бақи (мәңгілік өмір). Міне, біз қара тұтып, көңілге медеу санап жүрген дүниенің қызықтары ана дүниеге, бақиға, жанның мәңгі өмір сүретін дүниесіне өте алмай, қосы ауып қалады. Бұл ойын Шал әрі қарай нақтылай түседі:

Жігіттер, жалған дүние бізден қалар,
Бір күні ажал келіп жаныңды алар,
Жан шығып дүниеден көшкеннен соң,
Мал-мүлкің, қатын, балаң, бәрі қалар.

Енді алған тақырыбымыздан ауытқымай әңгімеге өзек болған ақын өлеңіне қайтып оралайық. Осы шумақтың үшінші жолында «өзге қызық» хақында сөз болады

(«…қызықтан өзге қалсаң бос…»). Сонымен, Абай бізге екі түрлі қызықты көрсетіп беріп отыр: дүниенің қызығы (қатының, балаң, досың) және «өзге қызық». Бізді дәл осы сәтте қызықтырып отырған да осы «өзге қызық». Бұл өзге қызыққа қолың жете алмай қалса (бос қалсаң), ренжіме деп жұбатады ақын. Есесіне «қатының, балаң, досың бар»; соларды қанағат қыл, місе тұт деген ойды аңғарамыз.

«Дүние дос» ұғымын түсіну үшін қалай болғанда да ислам мәдениетіне, пәлсапасына соқпай өте алмайтынымыз басы ашық нәрсе. Ол қазақ мәдениетінің қалыптасу барысында исламның елеулі рөл атқарғанында болса керек. Қарап отырсақ, қазіргі қазақы ойлау жүйесіндегі негізгі категориялар араб тілінен енгенін байқаймыз. Сондықтан, қазақ мәдени ойлау жүйесінің контексін исламнан бөліп алып қарастыра алмасақ керек. Исламда орыс тіліндегі «мир» ұғымын негізі ғалам (әлем) сөзі береді. Құранда Алла тағала Он сегіз мың ғаламды жаратты дейді. Ендеше дәл осы ұғым­ды беретін «дүние» сөзі қайдан келді? Ол нен­дей мағынаны береді? Біз, ойлап қарасақ, өз төл ойлау жүйемізден ажырап кеткеніміз сон­шалық, кейде ұғымдарды орынды-орынсыз, байыбына бармай қолданып жатамыз. Әйтеуір, абырой болғанда қаймағы бұзылмаған қасиетті тіліміз көмекке келіп, көптеген философиялық ұғымдардың шын мағынасын түсінуге талпынып жатқан жайымыз бар.

Егер «әлем» ұғымы жалпылықты, абс­трактілікті беретін болса, «дүние» ұғымы нақтылықты береді ғой деп ойлаймыз. Сон­дықтан да нақты «бұ дүние» (осы өмір, осы тіршілік) және «о дүние» (ана өмір, ана жақ­тағы тіршілік) деген түсініктер берік қа­лып­тасқан. Ендеше, Абай ойын да осы қазақ үшін дәстүрлі болып саналатын мәдени кон­текстен бөлек қарастыра алмаймыз. Осы ереже-талаптарды орындағанда ғана, ойшыл бізді өз әлеміне кіргізбек, есігінен қаратпақ.
Ислам дінінің іргетасы болып есептелетін иманның жеті шартының бірі – ақиретке (о дүниедегі өмірге) сенім. Егер адам ақиретке сенбесе, жанның мәңгі өмір сүретініне иланбаса – оның иманы (сенімі) кәміл емес. Абай бұл жөнінде былай дейді:

…Кім жүрер тіршілікке көңіл бермей,
Бақи қоймас фәнидің мінін көрмей.
Міні қайда екенін біле алмассың,
Терең ойдың телміріп соңына ермей.
Дүниеге дос ақиретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.
Дүниеге ынтық, махшарға амалсыздың
Иманын түгел деуге аузым бармас.

Ой қарапайым: кімде-кім осы дүниеге кө­ңі­лін бермесе – сол мұсылман, соның има­ны кәміл. Бірақ ол мүмкін емес: өмір сүр­­геннен кейін аз ба, көп пе, дүниенің қы­зы­ғынан тыс қала алмайсың. Осы тіршілік дүние­сіне батып, жалған (өткінші) дүниенің арбауына шырмалған адамды «ұйқысынан» оятып, шын өмірге қарай бет бұрғызатын да осы – бақи (немесе ақирет) ұғымы. Түн арқылы күннің мән-мағынасы ашылатыны сияқты, ауру арқылы денсаулықтың қадіріне жететініміз сияқты, осы өмірдің (фәнидің) сыры да тек қана бақи арқылы ашылмақ.

Бірақ, ол – кез келгеннің уысына түсе бермей­тін ерекше несібе, айрықша бақ-талай. Ол үшін «терең ойдың телміріп соңына еруің» шарт; сонда ғана фәнидің міні ашылып, сыры алдымызға тартылады. Осы пікірін ойшыл былай деп таратады: «Кімде-кім ақиретте де, дүниеде де қор болмаймын десе, білмек керек: еш адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық құмарлық бірдей болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы – олар да бірдей болмайды. Мұндай екі нәрсені бірдей болады деп айтуға мүмкін емес. Олай болғанда қай адамның көңілінде дүние қайғысы, дүние қуанышы ақирет қайғысынан, ақирет қуанышынан артық болса – мұсылман емес».

Енді бұлай болғанда кімде кім дүниеге дос болса, махшарға (о дүниедегі адамның күнәсі тексерілетін орын) амалсыз болса – ондай адам бүгінімен ғана өмір сүретін хайуан есе­­бінде. Ол үшін тіршіліктің сыры жабық. Дү­ниенің сыры – беймәлім. Ол дегеніміз – өзінің адами болмысын аша алмаған адам. Аты бар да заты жоқ пенде. Осының бәрінің себебі – махаббаттың жоқтығында. Махаббаттың да түр-түрі болатыны тағы да хақ. Абайдың не­гізгі нысанаға алып отырғаны қай махаббат? Әрине, Жаратушыға деген махаббат. 

(Жалғасы бар)