ЕЛТАҢБА – ЕЛДІҢ АРҚАУЫ
Мемлекеттік рәміздер күні қарсаңында Қазақстан Республикасы Елтаңбасының авторы, профессор Жандарбек Мәлібекұлымен жүздесудің сәті түсті. Әйгілі сәулетшімен арадағы әңгіме елдік символымыздың пайда болуы төңірегінде өрбіді.
– Мен Алланың бұйырумен, Елбасының қолдауымен ел тарихындағы ең маңызды шара – мемлекеттік рәмізді даярлауға қатыстым. Ресми айтқанда, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Елтаңбасының авторымын. Мемлекеттік белгі немесе таңба – елдің арманы, ойы, философиясы, тұжырымдамасы, қағидаты. Сондықтан Елтаңбаның бірден-бір авторымын дей алмаймын. Оның иесі де, киесі де – халық. Оның демеушісі де, дем берушісі де – халық. Мен – сол халықтың бір баласымын. Ел мүддесін айқындайтын бейнелерді санамда жаңғыртқан Жаратқанға мың алғыс! – деп ағытты әңгіме тиегін Жандарбек Мәлібекұлы.
Мемлекеттік рәмізді даярлау өте мәртебелі әрі жауапкершілікті жұмыс екені айтпаса да түсінікті. Бұл орайда сындарлы сәулетші елтаңба ұғымын танымдық сипатта баяндап өтті.
– Әрине, ерекше құрметім – жауапты сәтте сан жүздеген нобай мен жобаның ішінде еңбегімді бағалаған және оған өмірлік қана емес, ғаламдық жолдама берген көреген Елбасыға! Мемлекет басшысының артында қалың халық тұрғаны белгілі.
Біле білсек, Елтаңба – дүниеге өзін таныту мен әйгілеуді мақсат еткен мемлекеттің басты рәміздерінің бірі. Халықаралық терминологияда ол немістің «херб» (оқылуы «erbe») деген сөзінен шыққан, мағынасы – «мұра» дегенді білдіреді. Мемлекеттің тарихын, дәстүрін, мәдениетін, ұстанымын бейнелейтін Елтаңба үйлесімді пішіндерден, идеялық нобайлардан, заттық детальдардан тұрады. Қазақтың этногенездік қалыптасуы мен дамуында графикалық «таңба» ұғымы әлімсақтан бар. Ең жиі айтылатын тіркес – «тайға таңба басқандай» немесе «таңбалы тас». Кезінде мемлекеттік деңгейге көтеріліп, кейін қазақ ұлтының уығын шаншыған тайпалық бірлестіктердің бәрінің де өзіндік таңбасы болған. Соларды жинақтай келгенде, ұққаным – бәрі де елдікке, бірлікке, тұтастыққа қызмет етеді екен. Мұның сыртында сол таңбаны толықтыратын қаншама бейне, сөз, ұғым, түсінік бар.
Тәуелсіздікті, елдікті, бірлікті аңсау – Қорқыттың қобыз сарынынан, Асан қайғының Жерұйықты іздеген арманынан, Құрманғазының буырқанған күйінен, ұлт қаһармандары тұлпарларының тұяқ дүбірінен сезіліп тұрады. Түздің ақ маралдары, қыран құстары, жайқалған жасыл орманы, таулары, сулары, Алтайдан Атырауға дейін керіле созылған кең алқап өз бостандығын, азаттығын ұзақ күтті.
Зерделі сәулетші Елтаңбаны даярлау барысында қандай ұстанымдарды арқау еткенін жіліктеп жеткізіп берді.
– Қазақстан мемлекеттік Елтаңбасының арқауы – талай ұрпаққа кие қара шаңырақ, яки отау үй, ел мен жерді қорғаушы ерге қанат болған тұлпар, тосылғанда жол көрсеткен, темірқазық жұлдыз. Қазақы үй – әлемде теңдесі жоқ бір дүние. Ол – Ұлы Даланың рәмізіне айналған сәулет туындысы. Дәстүрлі қазақ үйінің әр бөлігі ұлт дүниетанымын құрап отыр. Ал, қара шаңырақ, алтын шаңырақ – әлемдік құндылық пен үйлесімге қосқан қазақтың үлесі. Елтаңба идеясының алтын тұғыры – осы. Бұл – бір.
Әрі қарай әз топырақ пен төл тарихқа табан тіреген терең де мағыналы символикалар айқындала түседі.
Екінші – тәуелсіздікті алу бар да, оны сақтау, қорғау, дамыту бар. Тарихи-мәдени бастауларымыздың тереңде екенін аңғартып, ел қорғайтын азаматтарға рух беру үшін тарихымыздың алтын дәуірін айғақтайтын «Алтын адамға» жүгінуге тура келді. Оның бейнесін де асқақ етіп тұрған – «жылқы киігі» тұлпар.
Үшінші – жеті қат көк, жеті қат жер – таным мен білім аясы; жеті ата, жеті негіз, жеті жас – тек пен тарих бағдары. Осыны ескеріп, мифтік тұлпар мүйізіне жеті сақина белгісі салынды. Ол – өсу, өну, көбею мәнін меңзейді. Мүйіз – қасиетті ұғым. Аталар аманаты етіп қазақ халқының бірлікке, ынтымаққа бас иген заманы үлкен буындармен көрсетілді.
Төртінші – Қазақстан көптеген этникалық ұлт пен жұрт өкілдерінің мекеніне, отанына айналды. Қаһарлы ғасырдан, қанқасап биліктен баз кешкендер Қазақстанды паналады. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Бұл құрылым татулықтың, төзімділіктің, еркіндіктің мектебіне, алаңына айналды. Бір ел, бір халық, бір мақсат тұжырымдамасы қалыптасты. Елтаңбада бұл шаңырақты көтеріп тұрған 72 уық арқылы геральдикалық негізде көрсетілді.
Бесінші – шаңырақтан тараған азаттық нұры бес бұрышты жұлдыз арқылы Елтаңба композициясын жинақтайды. Тарихта «Есім ханның ескі жолы», «Қасым ханның қасқа жолы» деген бар. «Абылай арманы», «Хан жолы» деген ұғымдар да ұшырасады. Бүгінде Елбасы негіздеген «Мәңгілік ел» мұраты да айшықты. Мұның бәрі біз үшін – адастырмас темірқазық. Жұлдыз бейнесі осыны аңғартады.
Жандарбек Мәлібекұлы елдігіміздің айрықша белгісіне айналған Елтаңбамыздың соңғы өзгерістері жөнінде де айтып берді.
– Мемлекет басшымыз елдік рәміз талқыға түсетін Парламенттің ХІІ сессиясында Қазақстан жолын да, жұлдызын да, бейнесін де халық қалаулыларына керемет түсіндіргені есімізде. Бұл – 1992 жылдың 4 маусымы еді. Қазір бұл күн, бұл сәт – тарихи оқиға және айрықша мерекеге айналып отыр.
Уақыт алға жылжыған сайын, техника мен технология дамыған сайын елдік рәміздердің нақтылығы, жауапкершілігі артады. Мысалы, біз әу баста Елтаңбаның эталондық үлгісін қоладан Алматы поршень зауытында құйып едік. 1997 жылы осы эталондық үлгі мемлекет штандарттарымен бірге Алматыдан Астанаға салтанатты түрде көшірілді.
2007 жылы ЖШС «Мекен»
компаниясы көмегімен компьютерлік әдіспен рәміздердің қазіргі стандарттық жүйесін жасауды қолға алдық. Бұл жұмыс 7 жылға дейін созылды. 2014 жылы Мемлекеттік Елтаңбаның жаңа стандарттық үлгісін Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министірлігі Техникалық реттеу және метрология комитеті СТ РК 989-2014 белгісімен бекітті. Ол 2016 жылы 1 қаңтардан бастап өндіріске жіберілді.
Мемлекеттік Елтаңба Қазақстан Республикасы Конституциясының заңнамалары арқылы бекітілген. Стандартта Елтаңба элементтеріне қазақша атау берілген. Мағынасы сипатталған. Өлшемдері электронды жүйеде жасалып, орындалу тәсілі қазіргі заманғы стандартқа сай жүзеге асырылған.
Елтаңбада екі түс бар: бірі – мемлекеттік тудың түсімен сәйкестенетін көк түс, екіншісі – компьютерлік графика арқылы жасалған алтын түс. Осылайша Мемлекеттік Елтаңбаның эталондық стандарт нұсқасы мазмұндық сипаттамасымен және графикалық өлшемдерімен нақтыланды. Бұл – отандық рәміз тану мен рәмізді танытудағы айрықша белес. Елдік арқау ерен Елтаңбамызбен ерекшелене беретініне сенімдімін, – деп түйіндеді мереке қарсаңындағы әңгімесін сәулетші профессор Жандарбек Мәлібекұлы.
Ғалым ҚОЖАБЕКОВ