1895 жылы Ақмоланың екi азаматы – Кузнецов пен Бекхожин Бетпақ даланың дәл ортасына орналасқан Таңбалы тас деген қасиеттi жерге арнайы келдi. Олар жәй келген жоқ. Таңбалы тас бетiндегi жазулар мен ру-тайпа таңбаларының көшiрмесiн жасады. Қазақ қазақ болғалы алғаш рет ту тiккен, орда көтерген жерi осы Таңбалы тас болатын. Бiз қазақтың ұлттық тарихының ең басты нысаны Таңбалы тасты сақтай алған жоқпыз. Қазiргi күнi бiреулер динамит қойып жарып, тас-талқан болып жатқан ескерткiштi көргенде, өкiнiштен iшiң удай ашиды. «Таңбалы тас» – Мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң тiзiмiнде де жоқ, қазаққа керегi жоқ қадiрсiз дүниенiң бiрi. Өзгеге етектеп шашатын қазақтың байлығы өзiне жетпейдi, осы бiздiң атымыз қазақ болғанымен, затымыз қазақ емес шығар.
Ақмоланың екi азаматы кәсiби тарихшылар емес, қарапайым мамандықтардың иелерi едi. Л.Кузнецов Ақмолаға саяси көзқарастары патша үкiметiне жақпай жер аударылып келген дәрiгер болса, Х.Бекхожин болса, Атбасар уездiк басқармасының тiлмәшi қызметiн атқарды. Олар өздерiнiң қолынан келген шаруасын жасады. Осы екi өлкетанушының ерлiгi мен азаматтығының арқасында «Таңбалы тас» бетiне салынған ерте замандағы жазулар мен таңбалардың көшiрмесi бар. Өкiнiшке қарай, Х.Бекхожиннiң ескерткiштi фотоаппаратпен түсiрген суретi бiздiң қолымызға түспедi.
Қазақтың шежiре аңыздарында, тарихи жырларында Таңбалы тасқа қатысты деректер емiс-емiс кездесiп қалады. Ол нұсқалардан көшпелi ру қауымдарының мемлекет құрамыз деген талабы, қоғам және ұлт ынтымағы туралы түсiнiгi, жанкештi қимыл мен күресi көзге ұрғандай сезiлiп тұрады. Бiздiң әңгiмемiз – Бетпақ далада орналасқан, қазақтың мемлекет, ел болу тарихына алтын әрiппен жазылған, шежiреден орын алған, ертеде ел басшылары мен көсемдерi келiп тәуәп ететiн Таңбалы тас. Оның бетiнде қазақтың рулық таңбалары, қазаққа дейiн Орталық Азияны мекен еткен көне түркi тайпаларының қолтаңбасы сайрап жатыр. Бетпақ даладағы Таңбалы тастың қасиетi Сарыарқадағы Ұлытау, Жетiсудағы Қозы басы – Шу, Атыраудағы Сарайшықтан бiр де кем емес, тек күтiмi нашар, оны бiлетiн тектi азамат аз.
Таңбалы тас ескерткiшiнiң көне заман мұрағаты екенi айрықша сезiлетiн аңыз М.Ж.Көпейұлы шежiресiнiң iшiнде жүр: «Бетпақ далада «Таңбалы шұбар» деген жер бар. Сонда тасқа басылған таңбалар бар. Қазақтың таңбалары талас болса, сол тастан барып қарасады. Алаша ханның тұсында басылған таңба деседi. Мұнан бұрын сағымнан пайда болған Шыңғыс хан да тоқсан екi баулы Қыпшаққа таңба үлестiрiп, ұран қойып берген екен деседi.
Алаша ханның тамы Қаракеңгiрде, өзеннiң күн батысында. Ташкент, Түркiстан ұсталары жасаған. Күйдiрген кiрпiштен салынған. Өзiнен қалған нәсiл, тұқым жоқ» – дейдi Мәшһүр Жүсiп.
Алаша хан тұлғасы көне дүниенiң елесi есептi. Оған арналған күмбез Қазақ хандығы жаңа орнығып жатқанда қасқа жолды Қасым хан тұсында салынғанымен, аңыздың өзi көшпелiлердiң ұлттық идеясы ретiнде ықылым заманнан берi өмiр сүрiп келедi. XV-XVI ғғ. басында Казақ мемлекетiнiң рухани негiзi, мықты этникалық және саяси құрылым үлгiсi ретiнде Алаша хан аңызы қайта жаңғырып, туыстыққа сүйенген қоғамдық құрылыстың iргетасына айналды. Шамалап айтқанда, Алаша хан қазақ даласында жылқыны қолға жаңа ғана үйрете бастаған энеолит, яғни мыс-тас дәуiрiмен қатарлас ұғым. Алаша сөзiн тексере келсек, үндi – еуропа, орал, алтай тiл семьяларына ортақ түсiнiк, себебi славян тiлiндегi «лошадь», грек аңыздарындағы «пегас» (қанатты ат) т.б. төркiнi Алаша сөзi. Алашаға байланысты қазақ тiлiнде жиi қолданылатын – лашық (алашық), аламан, алаш, алаша т.б. түсiнiктер бар. Олардың бәрi де көне заманнан берi өмiр сүрiп келе жатыр және бiздiң ата-бабаларымыздың көне ғұрыптарын, күнкөрiсiн, тұрмысын сипаттайды. Егер де Таңбалы тастың тарихы Алаша хан заманымен қатысты деген М.Ж.Көпейұлы пiкiрiн қабылдасақ, Таңбалы тас бетiндегi жазбалар мен таңбалардың тарихы көне замандарға, соның iшiнде тас дәуiрiнiң соңғы кезеңiне кетедi, б.э.д. IV-III мыңжылдықтарда Ертiс пен Түркiстан арасындағы кең-байтақ сахараны игере бастаған жылқышы тайпалар Таңбалы тас бетiндегi өрнектердiң алғашқы авторлары болып шығады. Көшпелi мал шаруашылығы жылқышы тайпаларды тек Арқаның көкорай шалғын даласын ғана емес, Бетпақтың шөлiн де игеруге жетеледi. Мүмкiн ол кезеңде Бетпақ та бедiрейген шөл болмаған шығар. Бетпақ даланың әр жерiнде кездесетiн көне қорымдар мен қоныстар, тас және қола қарулар бұл өлкенiң адамзат баласына ерте дәуiрде қоныс болғанын дәлелдейдi.
Ә.Х.Марғұлан жазуына қарағанда, Таңбалы тасты алғаш зерттеген ресейлiк ғалым А.И.Шренк қазақ қарияларының әңгiмелерiне аса көп көңiл бөлiп, көшiрiп алып отырған: «Қазақтардың қария сөздерi бойынша ислам дәуiрi басталатын кезде бұл жердiң көп тайпалары осы арада бас қосып, ұлы мереке жасаған. Барлық тайпалардың ұлыс басқаратын адамдары, атақты билерi, асқан ерлерi жиналып, кеңес құрып, қай тайпа қай жердi қоныс ету мәселесiн шешкен. Әрбiр тайпаның өзiне арнап таңба берiп, ол таңбаның суретiн осы тасқа жазып түсiрген». Өкiнiшке қарай, бiздiң қолымызда А.И.Шренк жазбалары жоқ. 1842-1843 жылдары ботаник А.И.Шренк Бетпақ даланы аралап жүргенде, әрине, Таңбалы тас та орнында, оның сырын, тарихын бiлетiн қариялар да ел iшiнде едi.
Сонымен А.И.Шренк пiкiрiне қарағанда Таңбалы тастың тарихы тек Алаша хан заманына ғана емес, одан берiдегi Оғыз хан /Уыз хан/ заманына да қатысты болып шығады. Қазақ қарияларының әңгiмелерi Шығыстың ұлы тарихшылары Рашид-ад-дин мин Әбiлғазы кiтаптарымен де дәлелденiп, толығып жатады. Түрiктiң ұлы жорықтары жөнiнде Рашид-ад-дин «Уыз хан Иран, Тұран, Шам, Мысыр, Ғажам, Франктiң елдерiн түгел жаулап алып өзiнiң туған жұрты Ортау мен Қазтауына қайта оралды» деп жазады. Бұл жерде әңгiме Бетпақ далаға солтүстiктен қапталдасып келетiн Ортау мен Қазылық (Бес Қазылық, Он екi Қазылық) таулары туралы.
Таңбалы тасқа қатысты қызықты деректер қазақ шежiресiнiң тамаша бiлгiрi, шежiресiн өлеңмен өрнектеген Шал Құлекеұлы /1748-1819 жж../ айтты делiнетiн жырларда кездеседi. Шал үлгiсiн жалғастырушы Нұржан Наушабайұлы шежiресi /Манзумат қазақия/ де Таңбалы тасты атап өтедi. Екi ақынға да ортақ тақырып Таңбалы тастың өзбек пен қазақ бiр-бiрiнен бөлiнген «ел айырылған» заманына қатыстылығы.
«Таңбалы тасқа» назар аударған қазақ ғалымдардың iшiнде академик Қ.И.Сәтпаевтың атын ерекше атап өту ләзiм. «Жезқазған ауданының көне ескерткiштерi» деген мақаласында /1941 ж./ Қ.И.Сәтпаев аңыздарға сүйенiп қазақтың қазақ болған, ту тiккен жерi осы Таңбалы тас өңiрi деп атап көрсетедi.
Қазiргi күнге дейiн шежiре бiлетiн ақсақалдар Таңбалы тасты осы Қ.И.Сәтпаев жазған мазмұнда айтып келедi. Олардың айтуына қарағанда Алтын Орда ыдырап, оның құрамындағы елдер сергелдең жағдайда осы Таңбалы Нұрада бас қосып, өздерiнiң жеке мемлекет болатынын жария еткен. Қазақтың «Таңбалы тасты» түп тамырдағы Алаша хан атымен байланыстыруы да осы себептi деп ойлаймыз.
Таңбалы тас туралы аңыздарға академик Ә.Х.Марғұлан да көңiл қойған. Қазақ тарихшыларының iшiнде «Таңбалы тасқа» қатысты алғашқы iрi зерттеу жұмысын жазған Ә.Х.Марғұлан аңыздарға сүйене отырып: «Бұл тасқа қазақтар әрқашан бас иiп, адамдар таңбасын түсiрiп, аттарын жазып жүрген. «Таңбалы тастың» ұлы атаққа ие болуының себебi бұл жерде қазақтар ұлы мереке жасап, ұран шақырып, бiр ел болып қосылған екен» дейдi. Ғалым Таңбалы тас бетiндегi өрнектердiң негiзiн Орыс хан заманымен байланыстыруды жөн көрген сияқты. Осы тақырыпқа арналған мақаласында ол Таңбалы тас бетiнде Орыс ханның, оның баласы Құйыршықтың, оның баласы Барақ ханның аты жазылғандығын, Қадырғали Жалаиридiң қазақ мемлекетiнiң тарихын Орыс ханнан берi бастайтындығын ерекше жарқын сипаттайды. Бетпақ дала ескерткiштерiне, керуен жолдарына, әр кезеңнiң тарихи оқиғаларына қатысты аңыз-әңгiмелер, қазiргi өлкетанушылардың да еңбектерiнде кездеседi. Солардың бiрi С.Тәбiрiзұлының «Созақ өңiрi» аталатын тарихи деректерден құралған шығармасында: «Аңыз деректерiнiң айтылуына қарағанда, Той деген жерде Майқы би бастаған қазақтың үш жүзiнiң игi жақсылары жиналып ұлан-асыр думанды той жасап, Асқазан деген жерде қазан астырып, шүлен таратылады. Кейiн Нұраның Қаратұзына барып үш жүздiң таңбасын тасқа басып, бөлiп берген екен дейдi. Осыдан былай Нұраның Қаратұзын «Тамғалының тұзы», «Тамғалы Нұра», немесе «Тамғалы тас» деп атайтын болған».
Аңызда айтылатын Той деген жер – белгiлi өткел /Тойөткел/. Бұл жер Созақ шаһарына таяу. Казақ көшпелiлерi, оңтүстiк пен солтүстiк арасын жол қылған сауда керуендерi Шуды бiрнеше жерден кесiп өтедi. Егер Сарысу жолымен жүрсеңiз/Таңбалы тас жолы/, онда Шуды Бесқұлан өткелiнен, ал Кендiрлiк жолымен жүрсеңiз /Кендiрлiк құдықтары арқылы/, онда жоғарыда айтылған Тойөткелден өтесiз. Бұл – жағалауы қалың қамыс, көкорай шалғын, шағын оазис. Бетпақ даладан қажып, шөлдеп-шалдығып өткен керуен осы жерде ес жинап, жан шақырады. Асқазан деген жер Кендiрлiк құдықтарынан Шуға қарай жақындағанда кездеседi. Бұл өзi қызықты жер – бiр жағы жалпақ сор, жағалай тақыр, сордың дәл ортасында тұрған жалаңаш түбек. Шу мен екi орта жүз шақырымға жете қоймайды.
Ал аңыздарда айтылатын Нұраның Қаратұзы қазiргi уақытта жиi айтыла қоймайды. Жергiлiктi жершiл ақсақалдар Бетпақтың Таңбалы тасқа таяу етегiнде жатқан үлкен сорды Таңбалының соры дейдi, ол жап-жалпақ болып Таңбалы Нұрадан солтүстiк-батысқа қарайғы кең алқапты алып жатыр. Көктем кезiнде Таңбалының соры солтүстiкке қарай орналасқан Дабысын тұзбен қосылып, Сарысумен Таңбалы Нұра арасындағы кең алқапты тұтас жауып жатады. Таңбалының тұзын қазақтар асқа пайдаланады деген деректi Ю.Шмидт жазады.
Таңбалы тасқа байланысты айтылатын қазақ аңыздарынан қалған елес әзiрше осы. Осы қысқа деректердiң өзi Таңбалы тастың қадым замандардан берi халқымыздың саяси орталығы, ту тiккен жерi, тәуелсiздiгiнiң түп белгiсi екенiн көрсетедi. Бабаларымыз сонау есте жоқ ерте кезең Алаша хан заманынан бастап Таңбалы тасты қасиеттi қара шаңырақ санап тәуелсiздiкке, еркiндiкке ұмтылған рухының белгiсiн таңбалар арқылы қалдырып отырғаны аңыз-шежiрелерде сайрап жатыр. Таңбалы тас бетiндегi 500-ден астам таңба бiздiң этникалық тарихымыздың ең жарқын деректерi деп бiлемiз. Бұл таңбалардың тасасында Еуразия халықтарының бiрнеше мың жылдық тарихының сұлбасы көрiнедi, себебi Бетпақ даладағы құз жартасқа таңба салу құрметiне даланың ең ежелгi, ең мықты тайпалары ғана рұқсат алған. Бұл ескерткiш – қазақтың ұлттық бiрлiгiнiң ең тамаша айғағы және тарихымыздың қайнар бұлағы. ХIХ ғасырдың соңында Ақмоланың екi қарапайым азаматының осыны терең түсiнбесе де, Таңбалы таста бiр ғажайып тарих бар екенiн сезiп, ол кезде қат фотоаппарат пен қалам-қағазын алып барып, ескерткiштi бiзге дерек етiп қалдырғанына таң қаламын.
Жамбыл АРТЫҚБАЕВ,
Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң профессоры
