2010 жылы «Жастар» шағын ауданы аумағындағы көне мұсылман зиратына Астана қаласы әкімдігінің қаулысымен Қала құрылысы және сәулет ескерткіші мәртебесі берілді. Мәдениет басқармасы Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау жөніндегі бөлімнің тікелей бастамасымен қойылған «Қараөткел» атауын қалалық комиссия қолдады. Ал, 2011 жылы мәслихаттың шешімімен қорғау аймағы мен құрылысты реттеу аймағының шекаралары бекітіліп, «Қараөткел» зираты маңына «Қорғау тақтасы» орнатылды.
Аталған мұсылман зиратын кешенді зерттеу барысында 1609-1962 жылдар аралығын қамтитыны анықталып, қала тарихы тың деректермен толықты.
Қорымның топографиясы анықталды, онда орналасқан бар құлпытастар картада белгіленді. Құлпытастардың жасалған материалы, формасы, сақталу қалпы анықталды, эпитафиялар (жазулары) зерттелді, аудармалар мен талдаулар жасалды, фотосуретке түсірілді. Бір сөзбен айтқанда, ескерткіш-қорымды есепке алу барысында сақталып қалған 2169 құлпытастың әрқайсысына тіркеу құжаты жасалды. Әр құжатта есепке алу карточкасы, сипаттамасы, өлшемдері, жазулары, қорым аумағындағы карта-жоспарда объектінің орналасқан сызбасы, топографиялық нөмірі, 15х20 см көлемдегі жалпы көрінісінің және фрагментінің фотосуреттері бар. Әрине, бұл өте үлкен ақпарат.
Бұл кешенді құжаттардың барлығы Қазақстан Республикасының «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» заңы мен Үкіметтің 2007 жылғы 2 қарашадағы №1032 қаулысына сәйкес ресімделді.
Осылайша, қаламыздағы көне зираттың тарихы тайға таңба басқандай жазылып, тарихи-мәдени қордың есебіне алынды.
Соңғы деректер бойынша 10 мың адамның жерленгені белгілі болса, соның 400-ге жуығының аты-жөні анықталды. Өкінішке қарай, мүжілген, сынған, жазулары өшкен күйінде бүгінгі күнге тек 2169 құлпытас жетіп отыр.
Бұл қорымда ел аузында айтылып келген, Есіл қаласын салған Тәуке ханның ұрпақтары Белгібайұлы Тәуке қажы (1861-1957), Досқожаұлы Күшік қажы (1810 -1894), Құдаймендин Қоңырқұлжадан кейін Ақмоланың аға сұлтаны болған Жайықбайдың Ыбырайының баласы, атақты дәрігер Жайықбаев Дәнду Рахымжанұлы (1903 -1956 ), Жанасбайұлы Сүйірбай қажы (1878 -1953), Есім ханның ұрпақтары – Бегалы Қоңырқұлжа болыстың ұлы Мейрам, Бұхар, Қазан қалаларынан келген діні мұсылман белгілі қайраткерлер Нагим-бек-оглы Абдулджаббар (1870 -1909), Нажмуддин Омар (1910 -?), Ныгметжан оглы Мухаммад Омар, Фазлаллах ұлы Абдаль-Бари (1866-1920), Хусейн оглы Абдулхалик (1843-1910), Ямул уали-Дин Мухаммед Хуснуддин (1860-1913 ), Оспан Маусымбай ұлы (188?-1945), Оспан Әбдірахманұлы (1894-1945), Мақыш Досқажаұлы (1904-1962), С.Сейфуллиннің әріптестері Жақия Айнабекұлы, Абдулла Батырбеков және басқалар жерленген.
Өлкетанушы марқұм Клара Әмірқызы 2002 жылы шыққан «Атақоныс аманат» кітабында Ақмоланың атақты бай көпесі Б.Қосшығұловтың 1918 жылы оба ауруынан қайтыс болып, осы зиратқа жерленгенін әңгімелейді. Оба індетінің Ақмолаға осы жылдары келгені туралы С.Сейфуллин де «Тар жол тайғақ кешу» романында жазған еді.
Өлкетанушы марқұм Клара Әмірқызы 2002 жылы шыққан «Атақоныс аманат» кітабында Ақмоланың атақты бай көпесі Б.Қосшығұловтың 1918 жылы оба ауруынан қайтыс болып, осы зиратқа жерленгенін әңгімелейді. Оба індетінің Ақмолаға осы жылдары келгені туралы С.Сейфуллин де «Тар жол тайғақ кешу» романында жазған еді.
Ғалым Дихан Қамзабекұлының жазуынша, ел іші Сәкен қалпе атайтын Сәдуақас Ғылманиға (1890-1972) рухани әріптес болған, кеңес үкіметінің біраз құқайын көрген Ақмола өңірінің қалпелері – Тоқан қазірет пен Ақтамақ, Әкбар, Ақтан, Шахман, Ақажандар шешуші сәттерде елдіктің алтын арқауын сақтап қалғаны жөнінде өлкетанушылар Талғат Жанайдарұлы, Сайлау Байбосын, Жанат Түгелбай, Бексұлтан Смайыл, Қайролла Тоқтыбайдың естеліктерінде кездеседі.
Ақтан қалпе Алдабергенұлы Құрманғалидың (1881-1953) осы қорымда жерленгені анықталып отыр. Сәдуақас (Сәкен) қалпенің бәйбішесі мен екі баласы осы зиратта жатыр.
№63 топографиялық тізімде сақталған мынандай жазулар бар: «Е.қайтты. Шомыш Ко…мит қызы.Айнабек келіні 62 (? )…»
Айнабековтер отбасы Ақмолада 1940 жылы саман кірпіштен үй салған. Қайып, Жайық, Зікәрия, Салық, Назкен, Гүлбахрам – Айнабектің балалары. Осы үйде үш отбасы, барлығы 20 адам, үш келін ата-енелерімен бірге тұрған. Олар-Нағипа, Шәміш, Қазкен. Құлпытаста көрсетілген Шомыш – (Шәміш ) Зікәрияның ортаншы ұлының зайыбы.
№1139 топографиялық тізімдегі – Мейрам Бегалыұлы. Әкесі Бегалы Қоңырқұлжа – Есім ханның ұрпақтарынан. Бегалы Қоңырқұлжа 1832-1847 жылдары Қареке-Алтай, Айтқожа-Қарпық болыстарын басқарған.
№ 64 топографиялық тізім бойынша толық мәтіннен сақталып қалған үзінді мынадай: Мантенқызы Айна…
Ақмола қаласындағы танымал ірі көпестердің бірі Мантен Нұрпейісовтің қызы – Нағипа Мантенқызы. 1917 жылы әкесінің қалауымен Жақия Айнабекұлына тұрмысқа шығады. Кеңес үкіметі әкесінің бар байлығын тартып алып, өзін түрмеге отырғызады. 1938 жылы отбасымен жер аударады. Жақия Айнабековтің әйелі Нағипа 11 бала туған, тірі қалғандары төртеу. 1940 жылы 28 желтоқсанда күйеуі Жайық Айнабеков ойламаған жерден қайтыс болады. Сегіз жылдан кейін дәл осы күні, 28 желтоқсанда Нағипа қайтыс болады, ол күйеуінің жанына жерленген. Зиратты бұзады деген хабарлар өршіп тұрған кезде қызы Назкен: «сүйектерін жинап алып кетемін, кейін өзімнің жанымда болады» деп жылаған екен. (3.М.Рахымбекова «Таинство жизни», Алматы: «Эверо» 2005 ж.).
№ 64 топографиялық тізім бойынша құлпытаста: 1940 қайтты Жақия Айнабекұлы 54 жасында руы Құлымбет деп жазылған.
1907 жылы Ақмолада медресенің жанынан алғашқы рет 27 оқушылардан құралған қазақ-татар бастауыш мектебі ашылады. Кейіннен ол Жамбыл атындағы қазақ орта мектебіне айналды. Ал Отырар көшесіндегі ескерткіш мәртебесіндегі осы екі ағаш үйде Қ.Қуанышбаев атындағы қазақ драма театрының қойылым цехтары орналасқан. Бұл мектептің алғашқы мұғалімдерінің бірі, одан кейін меңгерушісі Ғалымжан Шәкіржанұлы Құрмашев болды. Ол Қазан қаласындағы «Мұхамедия» медресесін және 1907 жылы Орынбор қаласындағы мұғалімдер даярлайтын семинарияны тәмамдаған.
1937-38 жылдардағы саяси қуғын-сүргіннен, оқушысының алдын ала ескертуімен, Мәскеуге барып, кеңес үкіметіне адалдығын дәлелдеп барып құтылады. 1940 жылы 28 желтоқсанда, 54 жасында қайтыс болады. Жақия Айнабековтің қарындасы Гүлбахрам – Сәкен Сейфуллиннің әйелі.
Ел арасындағы жүргізілген этноәлеуметтік сауалнамалардан ашаршылық пен соғыс жылдары туған-туыстары көз жұмғанда басына тас орнатпақ түгіл, жерлейтін ер адамның болмауынан кейбір жағдайларда балалары ата-аналарының аяқ жағына жерленгенін, кезінде басында белгі болғанымен, ол кейіннен табылмағанын, зират ресми жабылғаннан кейін түн ортасында ұрланып жерлеуге тура келгені белгілі болды.
Қорымда ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар бір кезеңде құрылыс жұмыстары жүрді. Астана қаласының Мәдениет басқармасы және «Тәкежанов М.Р» жеке кәсіпкерлігі құрылыс ұйымының арасындағы келісімшарттың негізінде қорымға жаңадан қоршау жұмыстары жүргізілді. Ескі қоршауы толығымен жаңа материалдармен алмастырылды. Қорымның аумағы абаттандырылып, ағаш отырғызылды, ішіне соқпақ жолдар салынды. Осы жұмыстардың барлығын Астана қаласы әкімінің бастамасымен «Русь» мұнай компаниясының президенті, атақты бизнесмен, саясаткер М.С.Гуцариев жеке қаражатына атқарды. Қараөткел қорымының Гуцариевтер отбасы үшін орны ерекше болып келеді. Бұл қорымда аталары Саад Ютиевич Гуцариев (1882-1949) жерленген. Михаил Гуцариевтің өзі Ақмолада туған, оның әкесі Сафарбек Ақмола облыстық НКВД басқармасының аға тергеушісі болып қызмет істеген, 1948 жылы 25 жылға сотталып,1955 жылы ақталып шығады. Аталары Саад Гуцариевтің жанында Михаилдың сәби кезінде қайтыс болған екі бауыры – Сулумбек және Чингисхан жерленген.
Құрылыс жұмыстарының соңында ескерткіш қорымды қабылдап алған Мәдениет басқармасы Ресейге, М.С.Гуцариевке Астана қаласы әкімдігінің атынан алғыс айтып, хат жолдады.
Кәмила ҚОҚЫМОВА,
Астана қаласы мәдениет басқармасы басшысының кеңесшісі
