Абай – орыс халқының мәдениетіне бой ұрып, одан өнеге, нәр алған ұлы ақын. Ол халқының келешек тағдырын орыс халқының мәдениетімен жалғастырып, рухын өсіруді өмірлік еңбегінің нысанасы етті. Ақындық тұлғасы, қайталанбас қабілеті, қайраткерлік қызметі – тек қазақтың мұратына жұмсалды. Абайдың заманында саяси жер аударылғандардың орталығы болған Семей қаласында 1878 жылы облыстық санақ комитеті құрылды. Бұл комитет жеті аймаққа тұрақтаған халықтың тұрмысын, шаруашылығын, тарихын, мәдениетін, географиялық жағдайын зерттейтін жалғыз мекеме болды. Мекемеге Абай да қамқорлық көрсетіп, балалары Ақылбай мен Мағауия үшеуі қоғамның мүшелігіне еніп, арнайы жарна төлеп тұрды.
Бұл тұста Абай саяси қылмысты деп танылып, Сібірге жер аударылған доктор Нифонт Долгополовпен бірлесіп, мұражайға жасау-жабдығымен қазақы киізүй және елуден астам зат тапсырады. Мұражайға ұсынылған дүниелердің ішінде – төсекаяқ, асадал, кебеже, асатаяқ, сыбызғы, қобыз, қамшының, ыдыс-аяқтың түрлері бар. Біз әңгіме еткелі отырған нәрсе – келі мен келсап. Ол тары, бидай сияқты дәнді дақылдарды түйіп, ұнтақтайтын, қатты ағаштан ойып жасалған құрал. Келі – құрылымы жағынан екі түрге бөлінеді: тақта келі және шұңғыл келі. Шұңғыл келі – дәнді ақтауға пайдаланылса, тақта келі –жармалап, ұнтақтауға қолданылады.
Келі мен келсапты жасауға қайың, қарағаш сынды қатты ағаштар қолданылады. Ертіс бойындағы қазақтардың келісі биіктеу келеді. Оңтүстік өңірімізде тұтас ағаш көп кездеспейтіндіктен, екі-үш ағаштың кесіндісінен қиюластырып, түйе терісімен тартып жасайды. Мұндайды «құрама келі» деп атайды. Келіні шеберлер мықты, әрі шыдамды болу үшін қызған тандыр ішінде ыстық қозға қақтап, іші-сыртына қойдың құйрық майын сіңіреді. Жарылып кетпес үшін, әдетте, оның иіні мен тағанын түйенің иленбеген шикі терісімен қаптайды. Шикі тері кепкен кезде тартылады да, келіні қатты қысып қалады. Келінің сыртын қайыспен ысқылап, жылтыратып қояды. Келсапқа да қойдың құйрық майын сіңіріп, өңдеуден өткізеді. Келсаптың келіні түйгіштейтін жағы сәл жіңішке болады да, басы жуандау, салмақты келеді. Қолға ұстайтын жерінен ойық тұтқа шығарылады.
Келіні жеті-он жасар бала да түйе береді. Машықтанған келі түюшілер келінің екі жағына қарама-қарсы тұрып, бір келідегі дәнді алма-кезек екі келсаппен түйеді. Мұндай келі түю түйірдей дәнді дәл көздейтін мергендік пен ұқыптылықты, сұрмергендікті қажет етеді. Осы деректерге сүйеніп, «дала философы» атанған бабаларымыз қазіргі дене тәрбиесі сабағында өтетін жаттығуларды келі түйіп, диірмен тартып, меңгерген деуге болады. Тарихи шығармаларда кездесетін сұрмергендер осындай қазақы тұрмыстан сабақ алса керек.
Абай мұражайында келі мен келсаптың екі түрі бар. Ертіс өңірі тәсілінде жасалған биіктеу ағаш келі экспозицияның киіз үй бөлмесінде орналасқан. Кейіннен өзге елдердің ықпалымен келген «темір келі» де мұражай қорында сақтаулы.
Алмахан МҰХАМЕТҚАЛИҚЫЗЫ,
Қазақстан-Ресей университеті
«Абайтану» ғылыми-танымдық
орталығының жетекшісі
