Этносаралық бейбітшілікті нығайту және қақтығыстардың алдын алу шаралары бағытында этномедиацияның орны бөлек. Елімізде этномедиацияның дамуы бірнеше кезеңнен өтті. Қазақстанда азаматтық дауларды шешудің баламалы әдістерін енгізу қажеттілігі туралы алғашқы идеялар 2002 жылы айтылып, еліміздің құқықтық саясат тұжырымдамасына енгізілді.
Кейін 2009 жылы өткен Қазақстан Республикасы Судьялар одағының V съезінде татуластыру рәсімдерін әзірлеу және медиацияны енгізу ұсынылды. 2010 жылдың қараша айында 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы аясында азаматтық іс жүргізу заңнамасын жетілдіру, оның ішінде медиация институтын дамыту жоспары бекітілді. Заңгерлер тобының белсенді жұмысының арқасында 2010 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына «Медиация туралы» заң жобасы енгізіліп, 2011 жылдың 28 қаңтарында Парламент бұл заңды қабылдады. Осы саланың даму белестерін зерделесек, 2015-2020 жылдар этномедиацияны институттандырумен еске түседі. Осы кезеңде аймақтық медиация кеңестері мен «Қоғамдық келісім» РМУ, Достық үйі сияқты мамандандырылған орталықтар құрылды. 2021-2023 жылдар аралығында этномедиация жүйесі одан әрі жетілдірілді. Осы кезеңде «қоғамдық медиатор» ұғымы енгізіліп, білім беру бағдарламалары мен әдістемелік ұсыныстар жаңарды. Бүгінгі таңда Қазақстан халқы ассамблеясының тізімінде республика бойынша 21 этномедиация орталықтарында жұмыс істейтін 300-ден астам кәсіби медиатор бар. Бұл орталықтардың тиімділігінің мысалы ретінде 2024 жылы 5000-нан астам азамат қатысқан 150-ден астам іс-шараның өтуін айтуға болады. Маңызды бастама медиация процесіне цифрландыру бағдарламасын енгізу болды, бұл шалғай елді мекендерде тұратын азаматтардың медиатор қызметтеріне қолжетімділігін кеңейтуге мүмкіндік берді.
Этномедиация дамуының негізгі элементтері – оның көпвекторлы тәсілі. Этномедиаторлар өз қызметінде үш бағытқа көңіл бөледі.
Бірінші бағыт – ұлтаралық қақтығыстардың алдын алу. Бұл аспект жалпы азаматтықтағы мәдени ерекшеліктерді түсінуді тереңдету арқылы жанжалдардың алдын алу үшін жан-жақты жағдай жасауды қамтиды. Барлық этностың мүддесін ескеретін диалог алаңдарын ұйымдастыру, сондай-ақ бейтараптық пен стереотиптерді азайтуға көмектесетін білім беру бағдарламаларын іске асыру маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар ұлтаралық қақтығыстардың ықтимал көздерін анықтау үшін тәуекелдерді талдау және бағалау жүргізіледі.
Екінші бағыт – ұлтаралық жанжалдарды шешу. Ол келіспеушіліктерді бейбіт жолмен шешу үшін медиация рәсімдерін қолдануды қамтиды. Маңызды принцип – тараптардың мәдени ерекшелігін ескеру, бұл өзара қолайлы шешімдерді табуға көмектеседі. Этномедиаторлар бейтарап ортада конструктивті диалогты қамтамасыз ете отырып, келіссөздерді жеңілдетудің әртүрлі әдісін пайдаланады, бұл түсініспеушіліктерді болдырмауға және татуластырудың оңтайлы жолдарын табуға көмектеседі.
Үшінші бағыт – жанжалдан кейінгі жағдайларды шешу. Дау-дамай шешілгеннен кейін тараптар арасында ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған іс-шаралар мен бастамалар арқылы қол жеткізілетін сенімді қалпына келтіру қажет. Мұнда қалпына келтіретін медиация технологиялары қолданылады. Негізгі элементтерге қол жеткізілген уағдаластықтардың орындалуын бақылау, сондай-ақ зардап шеккен тараптардың әлеуметтік-экономикалық бейімделуіне бағытталған оңалту және интеграциялық бағдарламаларды іске асыру кіреді. Бұл шаралар қақтығыстардың қайталануын болдырмауға көмектеседі.
Қазақстан халқы ассамблеясына қарасты этномедиация бірнеше негізгі міндетті шешеді. Солардың ішіндегі ең маңыздысы – этносаралық қақтығыстардың алдын алу, оған тек медиаторларды дайындау ғана емес, этномәдени бірлестіктердің жетекшілері мен жергілікті билік өкілдерін де тарту қажет. Этномедиацияның тиімді жұмыс істеуі барлық мүдделі тараптың татуласу және жанжалдардың алдын алу процесіне белсенді қатысуын болжайды. Мамандарды даярлауға көп көңіл бөлінуде. Соңғы жылдары ондаған семинар мен тренинг өтіп, оларға 5000-нан астам адам қатысты.
Қазақстан халқы ассамблеясы жұмысының маңызды бөлігі – медиаторларды әдістемелік жағынан қамтамасыз ету. Медиаторлардың кәсіби құзыретін дамытуға және олардың білігін арттыруға көмектесетін «Этномедиация: тәсілдер мен технологиялар» оқу құралы сияқты мамандандырылған оқу құралдары мен нұсқаулар әзірленді. Қақтығыстардан кейінгі реттеуге де үлкен көңіл бөлінеді. 2024 жылы дайындалған медиаторлардың араласуының арқасында Жамбыл, Алматы және Түркістан облыстарының ауылдық елді мекендерінің бірінде этномедиацияның жаңа тәсілдерінің тиімділігін көрсеткен жанжал сәтті шешілді. Сонымен қатар өңірлердегі этникалық жағдайға кешенді мониторинг жүргізу стратегиялары іске асуда, бұл туындайтын сын-қатерлерге жедел ден қоюға мүмкіндік береді.
Этномедиация бүгінде тек шиеленістерді шешу құралы ғана емес, сонымен қатар сындарлы диалог, сенім орнату және ортақ болашақты қалыптастыру алаңы екенін атап өткен орынды деп есептеймін. Қазақстандық тәжірибе мемлекеттік органдардың, қоғамдық құрылымдар мен сарапшылардың тиімді жұмысы этносаралық қатынастар саласындағы аса күрделі мәселелерді сәтті шешуге мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр. Этномедиацияны одан әрі дамыту білім беру бағдарламаларын жетілдіруді, халықаралық ынтымақтастықты тереңдетуді және оның оқу орындарында және жергілікті деңгейде қолдану аясын кеңейтуді талап етеді. Медиациямен қатар келіссөздер технологияларын жетілдіру, медиация қызметтерінің қолжетімділігін арттыру, инновациялық жұмыс әдістерін дамыту және озық тәжірибе алмасу үшін халықаралық серіктестермен өзара іс-қимылды кеңейту маңызды бағыт болып қала береді.
Шерзод ПУЛАТОВ,
Қазақстан халқы ассамблеясы республикалық этномедиация кеңесінің төрағасы
