Көнекөз

Бұл өмірде байқағаным: жолдастық, достық деген ұғым жас таңдамайды екен. Олай дейтінім, өзім қазір әңгіме еткелі отырған ел ағасынан мен кіші…, көп кішімін. Соған қарамастан екеуміз сырласпыз. Ниеттеспіз. Көңіліміз ортақ жандармыз. Оған себеп…

…Көз алдыма 1999 жылдың ақпаны келеді. Бұл «Егемен Қазақстан» газетінің Алматыдан Астанаға көшіп, қаланың Ломоносов көшесіндегі екі қабатты ескі ғимаратқа орнығып жатқан кезі-тін. Бөлмеге: «Ассалаумағалейкүм!» деген сөзбен қатар бір құшақ суық ауаны ілестірген еңсегей бойлы ел ағасы кіріп келе жатты. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ақсақал алдынан шығып сəлем береді» деген. Сіздерге: «Көш көлікті болсын!» деп амандасуға келдім, – деді аяғындағы унтасы мен үстіндегі қоңыр тоны тіп-тік денесіне əдемі жарасқан бейтаныс кісі. – Қасым Тəукенов деген ағаларың боламын. Көш ауған жаққа бақ ауады. Осы жерде өсіп-өніңдер. Көгеріп-көктеп, бақытты, ғұмырлы болыңдар, қарақтарым!».

Мына сөзді естігенде ол кісіні бұрыннан білетін таныс адамымыздай бірден шұрқыраса амандасып, табыса кеттік. Олай болатыны қайта құру жүріп жатқан 1985 жылы ғой деймін, жазушы Сайын Мұратбеков ағамыздың «Жұлдыз» журналында осы Қасекең туралы жылы лебізі жарияланған болатын. Онда автор Қазақстан Жазушылар одағының жұмысымен жолға шыққан сапарында республикамыздың солтүстік облыстарындағы парасатты бір өңір басшысымен танысқанын, намысқой, ұлтжанды қасиетімен өзіне ерекше əсер қалдырғанын жазған. Мақаладағы деректерден білгеніміздей, туған жеріндегі саналы өмірінде бұл кісі алдымен мал дəрігері, кеңшар директоры, аудан басшысы болып абыроймен еңбек еткен. Содан кейін облыстық атқару комитетінің төрағасы, облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы секілді жауапты жұмыстардың тұтқасын ұстап, жоғары лауазым иесі атанған. Соның бəрінде де асып, таспаған. Өзіне біткен адамшылығынан айнымай, ел, халық дегенде шығарда жаны басқа болған. Енді, міне, арада 14-15 жыл өткенде елорданың елеусіздеу көшесіндегі ескі үйде сол кісімен жүздесіп, əңгімелесіп отырмыз.

– Астананың Ақмолаға көшкені жақсы болды, – деді Қасекең сырттағы ішін тартқан тентек боран үніне сəл құлақ тосып барып. – Елорданың келуімен жаншылып қалған рухымыз оянды, жоғалған жер атаулары қалпына келуде. Ең бастысы көбейіп қалдық. Өсти-өсти бəрі жақсы болады, əлі.

Осылай деген əңгіме иесі бұл өңірдегі отаршылдықтың бұрынғы нəубеттерін былай қойғанда, мына бертінгі уақыт – 50-60-жылдардың өзіндегі тың игеру кезінің қиғаштықтарынан зардап шеккен солтүстік облыс­тардың аянышты жағдайын жаны күйзеле отырып сөз етті. Қайта құру заманындағы жария­лылықтың арқасында белгілі болған деректерге қарағанда, біріншіден, бес өңірден тұратын мұнда сол тұста кездейсоқ адамдар көбейген. Айналасы 4-5 жылдың ішінде ұзын саны 1,5 миллионға жетіп, қаңбақша қаптаған олардың толассыз тасқынынан 60-жылдары солтүстіктегі жергілікті халықтың үлес салмағы 40, ал 80-жылдары бұрынғы Целиноград облысындағы қандастарымыздың мөлшері 27-ақ пайыз болып қалған. Екінші, ел-жұрт екенімізді білдіріп, халықтық қалпымызды сездіретін жер аттарының бас-көз жоқ ауыстырылып, бөтен атауларға телінуі. Осындай кеу­демсоқтықтың салдарынан 1954-1984 жылдар аралығында бір ғана Ақмола өңірінде Киров, Херсон, Павловка, Минский, Московский, Одесский, Шуйский, Сочинский, Армавирский, Киевский, Самарский деген кеңшарлар жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап, қазақ ауылдарының бұрынғы Қостомар, Нұралы, Айнакөл, Бидайық секілді табиғи атауларын жұтып қойған. Сөйтіп, айналасы 30 жылдың бедерінде өзіміз əңгіме етіп отырған өңірдегі 141 елді мекен байырғы атынан айырылып қалған. Үшінші, рес­публикамыздың сол кездері игерген тың жерден миллиард пұт астық алып, еліміздің атағын əлемге паш еткені жақсы-ау, өкініштісі, сол кезеңдегі миллиондаған гектар егіс алқаптарының жоспар қуушылық кесірінен обал-сауапқа қарамай орынсыз жыртылып, топырақ эрозиясын туындатып кеткені. Осындай жаны ашымастықтың салдарынан 80-жылдары Ақмола аумағындағы жер құнарлылығы 28-30 пайызға дейін құлдырап төмен түсіп кетті. Ол аз дегендей мұндағы 19 пайыз алқапты арам шөп басып, егіншілікке де, жа­йылымдыққа да жарамсыз болып қалды. Мəскеудегі атақты ғалым Н.Костычевтің Шортандыдағы академик А.И.Бараев атындағы өңірлік ғылыми-зерттеу институтына жіберген жазбасына қарағанда, мұндай келеңсіздік əсерін жою үшін енді 40-50 жыл уақыт керек екен.

Қасекең осындай əңгімелерді айтқанда біз ойланып қалдық. Сөйттік те: «Өңір тарихы мен тіршілігін терең білетін керек те қажет автор алдымызда отыр ғой» дедік іштей. Қоштасып, сыртқа шығарып саларда ағамызға жоғарыдағы ойымызды ашық айтып, газетке қатысып тұруын өтіндік. Содан бастап бұл кісі мен басылым арасындағы жанды байланыс басталған. Ара-тұра жергілікті қаламгерлерден Қасекең туралы пікір де сұрап қоямыз. Ондай сəттерде олардың ағамызға айтатыны тек алғыс. Мəселен, көп жылдар аймақтық телерадиода жұмыс істеген журналист Смағұл Рахымбек: «Ой, ол кісі ғажап адам! 1984 жылы Целиноград қаласының бас жоспары қайта қаралып, облыс орталығындағы қазақ зиратына қауіп төнді. Сонда оны қызғыштай қорып, қиратылудан аман алып қалған осы Қасекең болатын» десе, жазушы Алдан Смайыл: «Қасым Аппасұлының 1989 жылы Көкшетау облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болып қызмет істеп жүргенінде əуежайдағы «Кокчетав» атауын бір түнде «Көкшетауға» айналдыруы бұл енді… өзінше бір аңыз» деген астарлы сөзін қосыңыз.

Жоғарыдағы пікір айтқан жандардан осы оқиғаларды естігенде бізге бұлардан кейіпкеріміздің ірі іс, кесек қимылдың иесі екені көрінгендей болды да тұрды. Солардың кейбіреулерін ағамыздан ара-тұра кездескенде: «Бұл өзі қалай болып еді?» деген ыңғайда сұрағанымыз да бар. Кейіпкеріміздің əр кездері əртүрлі жағдайда айтқан үзік-үзік əңгімелерінен сондағы ұққанымыз мына төмендегі жайттар еді.

– 1984 жылы, – деп бастаған болатын ол кісі алғашқы бір əңгімесін, – қала құрылысының қарқын алуына байланысты қазақ зираты Целиноградтың Молодежный шағын ауданы үйлері арасында қалып қоятын болды. Облыстық партия комитетінің жабық бюросында оны көшіру немесе қирату арқылы көпқабатты ғимараттар салуға орын дайындау туралы суық сөз өрбіді. Осы жерде, Құдай өзі кешірсін, дардай лауазымды атағыммен тұңғыш рет аруақтар мүддесі үшін өтірік айтуыма тура келді. «Сəл сабыр етіңіздер! Мəселе былай, – дедім дабырлаған топ­қа. – Ол зиратта 1931 жылғы ашаршылықта Ақмоладағы оба ауруынан көз жұмған адамдардың мүрделері жатыр. Медицинадағы қалыптасқан қағидат бойынша ондай қабірлерге 100 жылға дейін тиісуге болмайды. Мұндай жерді білмей ашып, ондағы сүйектерді басқа жаққа көшіруге əрекет еткен жағдайда қатерлі індет қайтадан бас көтеріп, елге ауру таралуы мүмкін. Сондықтан…». Осы сөздерді айтып бола бергенімде жан-жақтан: «Жетеді… Түсінікті… Бұл мəселені күн тəртібінен алып тастайық» деген үрейлі дауыстар естілді. Байқаймын, егер қазақ зиратының орнындағы жерді құрылыс салуға алса, ұпайлары түгенделетіндей боп шулап отырған топтың манағы белсенділігінен ештеңе қалмаған. Керісінше, көздері бақырайып, осы əңгімені қайдан қозғап едік дегендей төңіректеріне үрке қарайды.

Жиналыстан шыққан соң қа­ладағы Совет аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары Аманжол Бөлекбаев екеуміз облыс орталығының Молодежный мүйісіндегі жүдеп тұрған қазақ зиратына келдік. Аянышты көрініс көңілімізді құлазытты. Бейсауат жүргіншілер бейіт арасын соқпақ жолға айналдырып алыпты. Төңіректегі үйлердің ит жетектеген тұрғындары зират арасынан ерсілі-қарсылы өтіп, мына жердің адамдар жерленген қорым екеніне мəн берер емес. Жүрегіміз қан жылаған Аманжол екеуміз не істеу керегін айтпай-ақ үнсіз түсіндік. Ертесіне менің ақылыммен ол «Целинсельмаш» басшыларына тапсырма беріп, 15 күннің ішінде зауыттың Софиев­ка сайына босқа апарып төгіп жатқан шойын шлактарынан биіктігі 1 метр 20 сантиметр қоршау блоктарын құйдыртты. Сөйтті де оларды ешкімге дабыра етпей əкеліп түсіріп, қаланың күнделікті жұмыс ағымындағы ісі секілді «Зеленстрой» құрылысшыларына қоршатты да тастады (осы арада сөз ретіне қарай мына жайттарды айта кетейік. «Егемен Қазақстан» газеті 2008 жылы өзінің қызметкері Жылқыбай Жағыпарұлына арнайы тапсыр­ма беріп, «Қазақ зираты» атты мақала жаздыртқаны бар. Сонда бұл жерде Кенесары ханның 1838 жылғы Ақмола бекінісін алу кезіндегі шайқаста қаза тапқан сарбаздары мен атақты Балуан Шолақ əнге қосқан Ғалияның жерленгені белгілі болды. Ал 1984 жылғы сол кездегі облыстық атқару комитетінің төрағасы Қасым Тəукеновтің пəрменімен тұрғызылған шойын құймалы қоршау 2013 жылға дейін аман-есен жетті. Содан соң ол елордадағы бір топ іскер қазақ інілеріміздің және 1944 жылғы депортациядан кейін 1958 жылы осы қалада өмірге келген ингуш азаматы, мəскеулік ірі бизнесмен, қайраткер, сазгер әрі ақын Михаил Гуцериевтің бастамасымен берік те əдемі қақпасы бар биік кірпіш дуалмен ауыстырылды. Оған себеп болған кавказдық жігіт атасының 50-жылдары осы мұсылман зиратында жерленгені еді).

…Жоғарыдағы əңгімеден кейін Қасекеңнен жазушы Алдан Смайылдың бізге айтқан 1989 жылғы Көкшетаудағы жер атау­ларын қалпына келтіру жайын сұрамақ ниетте едік. Бірақ ол кісі бұған онша құлық танытпай, өзі істеген істі өзіне айтқызуды жарата бермейтінін білдірді. Ол оқиғаны кейін əріптесіміз, Солтүстік Қазақстан облыстық телекомпаниясының төрағасы Кəрібай Мұсырманнан естіп білдік.

– Қасым Аппасұлы Көкшетау облыстық партия комитетіне бірінші хатшы болып келгенде, мен «Социалистік Қазақстан» газетінің осы өңірдегі меншікті тілшісі едім, – деп бастаған-тын өз əңгімесін ол. – Жаңа басшы алғашқы жұмысын қаладағы ірі-ірі көшелердің аттарын республика көлемінде бірінші болып жаңадан ақталған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов жəне Мағжан Жұмабаев есімдерімен ауыстыруға шешім шығартқызудан бастады. Содан соң көп кешікпей қалалық атқару комитетіне əуежайға баратын жолдағы жəне əуежай ғимаратының маңдайшасындағы «Кокчетав» деген сөзді байырғы «Көкшетау» атауына ауыстыруға тапсырма берді. Бірақ атқарушы билік күн сайын бір сылтау айтып, бұл істі орындауға құлықты емес екенін танытты. Олардың соңғы ойлап тапқан уəжі: «Əуе­жай маңдайшасындағы жазу халықаралық əуе навигациясы тізіміне кіргендіктен, оны өзгертуге болмайды екен. Ауыстырған жағдайда келе жатқан ұшақтар бағдарынан айырылады-мыс» дегенге сайғаны да есімізде. Сонда оны айтқан қызметкерлердің көзінше Алматыдағы Қазақ азаматтық авиация басқармасымен тіке сөйлескен Қасекең əуежай ғимараты атауының ұшақтардың ұшып-қонуына еш қатысы жоқ екеніне жауап алып, шаруаға өзі кірісті. Сонда ағамыз не істеді дейсіз ғой. Алдымен қалалық Сəулет басқармасына «Көкшетау» деген екі атау-анықтаманы көрнекі етіп жазып, тез жасап бітіруді тапсырды да, оттегі зауыты директорына өзіне екі слесарь-дəнекерлеушіні жіберуді өтінді. Бəрі дайын болған соң оларды ертіп, алдымен қаланың шыға берісіндегі, содан соң əуежайдың маңдайшасындағы «Кокчетав» деген сөздерді электр дəнекерлеушілерге кескізіп алдыр­тып тастап, орнына «Көкшетау» атауын орнатып бекіттірді. Содан бастап бұл өңірдегі айнала кеңіп, төңіректі жылылық жайлап жүре бергендей болды.

…Қасекеңнің ел айтқан азаматтығы, кісілік келбеті жəне белсенді өмірлік бағдары туралы жоғарыдағы əңгімелерді естіп, тыңдап отырғанда көз алдымызға енді ол кісінің дүниетанымы мен эрудициялық болмыс-бітімін байқататын мына бір оқиға келді. 2000 жылдың қаңтары. «Егемен Қазақстан» газетінің Астанаға көшкеніне жылға жуық уақыт өтсе де, редакцияның бай кітапханасының Алматы бөлімшесінде қалып, əлі келмей жатқан кезі. Соның салдарынан күнделікті жұмысқа қажет сөздіктер мен анықтамалықтар жəне энциклопедияларға зəрулік артып, елорданың С.Сейфуллин атындағы кітапхана есігін ашқанымыз бар. Мекеме басшысы қолымыздағы тізімді көріп басын шайқады да: «Болмайды» деп кесіп айтты. Бұл: «Мұндағы дүниелер кітап­хана залында отырып қана пайдалануға арналған. Қолға немесе жаздыртып алып, ұзақ мерзімге əкетуге берілмейді» деген сөз еді. Осыны іштей ұғып, сыртқа беттегенімізде Қасым аға кездесіп қалды. Аман-саулықтан кейін: «Не болды? Бір нəрсеге алаңдаулы сияқтысыңдар ғой» деді. Біз болған жайды баян еттік. «Олай болса ертең біздің үйге келіңдер. Іздегендеріңнің біразы менен табылып қалар» деді қысқа ғана үн қатып. Бір күннен соң редакцияның екі-үш жігіті Қасекең айтқан қаланың Желтоқсан көшесіндегі 9-үйден табылдық. Табалдырықтан аттаған сəттен бастап бізді таңғалдырғаны ағамыздың шаңырағындағы халықтық дəстүрдің тіні деп есептелетін мол қолөнер бұйымдары мен өте бай кітапханасы болды.

– Отбасыңызда ұсталықпен немесе зергерлікпен шұғылданатын біреу болған-ау, сірə, – дедік біз қабырғадағы самсаған қару-жарақ пен əшекей заттарға қарап тұрып. – Жоқ, – деді үй иесі. – Бұлардың бəрі Тəуке атамыздың шаңырағындағы мұрадан қалған жұрнақтар ғой. «Егер отағасының жұрнақ деп отырғаны мынау болса, онда бір кезде ол бұдан да мол болған-ау шамасы» дедік іштей. Сөйттік те жəдігерлерді қолымызға ұстап қарай бастадық. Сонда бұлардың ішінен ерекше дараланып көрініп тұрғаны пошымы ерекше ер-тоқым мен болмыс-бітімі бөлек ожау жəне көне қайқы қылыш пен күміс тостаған болды. Соңғы екеуіне араб əлде ауған елдерінікі ме екен, əйтеуір солардың бірінің батырып тұрып басқан мөртаңбасы көрінеді. Ал ер-тоқым мен ожауға келсек, бұлардың екеуі де сүйектен жасалыпты. Күміспен əшекейленген олардың біріншісі құрастырмалы болса, екіншісі ешбір жалғау немесе құрсаусыз атан түйенің жіліншігінен ойылып тұрып өмірге келтіріліпті. Неткен шеберлік, не деген еңбекқорлық десеңізші!..

Осыдан кейін біз кітап сөрелері тұрған бөлмеге беттеп, үй иесінің рұқсатымен редакция қызметкерлеріне уақытша пайдалануға қажет сөздіктер мен анықтамалықтарды тауып ала бастадық. Оларды жинастырып жүргенде тəнті болғанымыз: біздің бұрын Алматыдағы Орталық кітапхананың сирек қорынан ғана көрген немесе осы уақытқа дейін өзіміз тіпті мүлдем кездес­тірмеген керемет еңбектердің тұрғаны еді. Олардың арасында Н.Рычковтың, М.Костомаровтың, С.Соловьевтің, Н.Баскаковтың аса құнды еңбектерін, Брокгауз-­Ефрон энциклопедиясының бүгінде раритетке айналған толық басылымын, ХІХ ғасырда Мəскеу мен Санкт-Петербургте шыққан жəдігер кітаптарды бөле атауға болады.

– Бұл жеке кітапханаңыз­дағы осы күнге дейін жинақ­талған шығармалардың жалпы саны қанша? – дедік біз үй иесіне бөлмеден шығып келе жатып. – 10 мыңға жуықтап қалды.

– Мұнда бір ғана «ЖЗЛ» сериясының өзі тұтас қабыр­ғаны алып тұр екен. Олардың мөлшері… – 422.

– Тарихшы ғалым емессіз. Осыдан 200-250 жыл бұрын жарық көрген кітаптарды қалай тауып жинап жүрсіз?

– 60-жылдары, – деді ағамыз сəл ойланып барып, – еңбек жолымды кеңшардағы мал дəрігері болып жұмыс істеуден бастадым дедім ғой жаңа бір əңгімемде. Міне, сол жəне содан кейінгі аудан, облыс басшысы қызметтерінде жүрген кездерімде Мəскеудегі К.А.Тимирязев атындағы Ауыл шаруашылығы академиясы мен Мемлекеттік жоспарлау комитетіне, Бүкіл­одақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесіне жиі шақырылатынбыз. Жұмыс бабындағы сол сапарлардың ара-арасындағы бос уақыттарда менің көбірек үйірсектейтін жерім Тверь даңғылындағы «Антиквариат» дүкенінің «Букинист» жертөлесі мен Кузнецк көпірі орамындағы «Баспа өнімдері» қара базары жəне КСРО Ғылым академиясының Вавилов көшесіндегі «Академ­книга» болатын. Ішкі беттерінде қазақтар мен ата-бабаларымыз мекен еткен Ұлы дала туралы бір сөз немесе сөйлем кездескен кітаптарды, міне, сол жерлерден сатып алып жүрдім.

Содан соң… иə, содан соң тың игеру кезінде мұндағы жаңадан құрылған кеңшарлардың еңбеккерлерін РСФСР-дегі ірі қалалардың қамқорлыққа алуы деген үрдіс бар-тын. Сондай бастамамен біздің Целиноград облысының елді мекендеріндегі мəдениет үйлеріне алыстағы Ленинград, Новосібір, Рязань қалаларынан бума-бума кітаптар келіп жатты. Мұндай «рухани көмек десантының» ішінде диқан, механизатор қауымының түсініп оқитын Н.Думбадзенің «Əжем, мен, Илико жəне Илларион» секілді шығармаларынан басқа ғалым В.Радловтың патша заманында жарық көрген 6 томдық «Словарь тюркского языка» тəрізді тісі батпайтын дүниелер де жеткілікті еді. Бірде селолық кітапханалардың сөрелеріндегі шаң басып тұрған сондай еңбектерді көргенде: «Бұларды неге басқа шығармалармен ауыстырып алмасқа?» деген ой келгені бар. Сөйтіп, жергілікті мəдениет үйі меңгерушілерінің «Рұқсат-келісім» атты акт қағазымен оларды өз ақшама сатып алған қарапа­йым еңбек адамдары қызығып оқитын кітаптарға алмастырып жинағаным бар. Ал енді осы əңгіменің басындағы: «Мұндай ғылыми шығармалар зерттеуші емес сізге не үшін керек болды?» деген сұрағыңа келсек, оған жауапты төмендегідей өте қысқа əрі нұсқа сөзбен беруге болады. Олжас Сүлейменов кезінде: «Академик ғалымдар маған туған халқымның тарихын дұрыс түсіндіріп, айтып бере алмады. Сондықтан ақын маған өлең жазуды қоя тұрып, тарихпен айналысуыма тура келді» демеп пе еді. Менің де уəжім осы. Ес біліп, етек жапқан шағымнан бастап елімнің өткенін, ұлтымның түп тамырын, түркі жұртының қадір-қасиетке толы шежіресін білгім келді. Бірақ 50-60-70-жылдардағы оқулықтардан оны таба алмадым. Оған жауап беретін тек қана жоғарыдағыдай көне кітаптар еді. Міне, оларды сол үшін жинауыма тура келді.

…Қасым ағаның өмірі ерекшеліктерге толы. Болмыс-бітімі алмастың сан түрлі қыры секілді өзгеше сипатқа ие. Сондықтан кейіпкеріміздің үлгі аларлық қадір-қасиетін жұртшылыққа сипаттап көрсеткенде, оларды əсірелемей табиғи түрде ашып көрсететін ұстанымнан айнымауымыз керектігі өте маңызды. Бұл ретте енді оған əдебиет теориясындағы шендестіру ұғымы арқылы келгеніміз жөн шығар, сірə. Ол – салыстыру, сол арқылы сөз болып отырған тақырыпты байытып, олардан байыпты ой түю деген сөз. Мəселен, қазақ ертегілеріндегі «Сырлы сандық» атты халық туындысын алайық. Онда əу баста көзге қарапайым боп көрінген жай сандықтың ішіндегі күміс, алтын, гауһар қобдишалар уақыт өте келе өзінің қыр-сырын біртіндеп жарқыратып ашпай ма? Қасым ағаның жан дүниесіндегі құпиялар қоймасы да, міне, осындай. Оны, əсіресе, қария­ның аңшылық, саятшылық əлеміндегі ғажайыптар арқылы байқап, білгендей боламыз.

Аңшылық кейіпкеріміз үшін табиғат аясындағы жеңіл-желпі серуен немесе еріккеннен туған ермек емес. Ол – халық дəстүрі, өнер, ұлттық құндылық жəне таным. Аңшылық осы екен деп жан-жануарларға ашкөздікпен тиісу – Қасекеңе жат əдет. Саят кезінде ағамыз ауа райын бақылайды, даладағы өзен-көлдердің жағдайымен танысады, аң-құстардың тыныс-тіршілігін зерттейді. Сондықтан да кейіп­керіміздің Арқадағы табиғат əлемі туралы білетіні ұшан-теңіз. Соңғы 15 жыл бедерінде жүріп байқағаным, «зоологиялық тақырыптың» аталары деп жүрген Сетон Томпсон мен Максим Зверевіңіз бұл кісінің алдында жіп есе алмай қалады. Олай дейтінім…

2001 жылғы күз айының бірінде Əупілдек көліне құс атуға барып, жиекке қонатын қаздардан жасырыну үшін шұңқыр қазуға кірістік. Сонда іші жусанға толы тышқан інде­ріне кезігіп қалдық. «Бұлардың өсімдікпен қоректенбейтіні анық. Ендеше жусанға не себепті əуес болды екен?» деп сұрадым демалып отырғанда Қасекеңнен. «Соғыс жылдарындағы бала кезімізде, – деді ағамыз, – ауыл адамдары шымнан салынған жеркепелерде тұратын. Оларда бүрге қалың болушы еді. Жазғытұрым өзен жағасындағы киіз үйде күн кешіп, ал күзде əлгі бəкене тамдарға келіп кірер алдында атам бөлмеге жүн-жұрқаларды тастап, біраздан соң оларды сыртқа алып шығып өртеп жататын. Себебі аш бүргелер əлгі ескі-құсқыға жабыла кететін. Содан соң қария жеркепе ішіне жусан əкелдіріп төсеттіретін де, үстіне киіз текеметтерді жайдыртатын. Тышқандар да солай, қарағым. Олар да кене мен бүргеден қыс бойы қатты азап шегеді. Ал одан құтылудың жолы – жусан шөбінің иісі. Сондықтан бұлар күз түсе осы өсімдікті сырттан тасып əкеледі де, індерінің бұрылыс-бұрылысына көпіртіп төсеп тастайды.

2003 жылдың жазы. Қасым аға екеуміз Қорғалжын өңіріндегі Асаубұлақта балық аулап отырмыз. Менің қармағым қабар емес, ал ол кісі аз ғана уақыттың ішінде судан бір шортанды тулата шығарып үлгерді. Желбезегі желпілдеген жыртқыштың түрі қорқынышты еді. Жанталасып, əлсін-əлсін аузын аша береді. Сондай бір сəтте ағамыз жерде жатқан қу бұтақты оның езуіне көлденеңінен апарып тістете қойды. Сол-ақ екен, шортанның көзі аларып қатты да қалды. «Мұныңыз не?» деймін ғой мосыағаштағы шай қайнап, тал көлеңкесіндегі дастарқанға отырарда Қасекеңе. «Саған бір құпияны көрсетіп, соның сырын ашу үшін істедім» деді ол кісі. Сөйтті де аузы арандай ашылып, жаны жаһаннамға кеткен жыртқышқа жақындап: «Шортанның астыңғы жəне үстіңгі тістері, тілі мен таңда­йындағы бүдірі – деді, – инеге ұқсас болып келеді. Тістері бірінің үстіне бірі тимейді. Кірігіп тұрады. Сондықтан су кешіп келе жатқан адам не малдан қорғану үшін олар бір жеріңді тістесе, ағаш кесетін ара секілді қырқып түседі. Бұл – бір. Екінші, сөз етіп отырған жыртқыштың тістері инеге ұқсас дедім ғой. Олар шортанның апандай аузының түкпіріне қарай жығыла орналасқан. Сол себепті оның ерніне іліккен ірілі-ұсақ балықтың кері бұлқынып шығуына мүмкіндік жоқ. Өйткені əлгі тістер оны артқа жібермей, өңешке қарай тартып, сырғытады да отырады».

2004 жылдың көктемі. Ерейментаудың Тойғанкөл жотасында отырмыз. «Ана қызыққа қарашы, – деді Қасым аға дүрбісін көзінен ала бере. – Мə, асықпай көр». Мен ол кісі нұсқаған күнгейге көз салдым. Дүрбіден суырларды айналсоқтап жүрген қараторғайлар көрінді. Олардың кейбіреуі тіпті керіліп-созылып күнге қыздырынып жатқан дала мақұлықтарының үсті-басына қонақтап та алыпты. Ал суырлар болса мəз. Бірде шалқасынан жатып, енді бірде жотасына қарай аунап түсіп, сықылықтап күліп жатыр ма, қалай?.. Құс пен дала мақұлығының мына «ойынына» түсіне алмаған мен Қасекеңе қарадым. «Қазақта, – деді ағамыз, – балақтағы бит аттан түсіреді деген сөз бар. Сол айтқандай, қыс бойы далаға шықпай індерінде жатқан суырлар денесін басып кеткен қансорғыш паразиттерден қатты азап шегеді. Мамыр айы туып, далаға шыққанда оларға бірінші болып торғайлар көмекке келеді. Сөздің тоқетерін айтқанда, қанатты құстар суырлардың үстіне қонақтап алып, тері жүндерінің арасындағы сайран салған биттің бəрін шоқып жеп, денелерін қансорғыштардан тазартып береді. Мына қараторғайлардың күнге қыздырынып жатқан ана мақұлықтардың қарнын қытықтап күлдіріп жатқаны сол».

***

Біз жоғарыдағы үш мысал арқылы нені айтқалы отырмыз дейсіз ғой, құрметті оқыр­ман. Ол – кейіпкеріміздің керемет аңғарымпаздығы мен болжампаздығынан хабардар ету, өзі ғұмыр кешкен дəуірдің жанды мысалдар шежірешісі екенін айту. Өмірден көргені көп ағамыз кейінгі жылдары көңіл түкпіріне қаттап жинаған жоғарыдағыдай, одан басқа да мысалдар қоймасының кілтін аша бастағаны тағы бар. Соның нəтижесінде «Абай бол, арлан!», «Зов…», «Ойтұмар», «Поклонись небесным тюркам» атты кітаптарды жазып, оқырманға ұсынды. Бұл еңбектердің ерекшелігі жəне қадір-қасиеті, қажеттілігі туралы кезінде мен олардың əрқайсысына жазған алғысөзімде айтқанмын. Сондықтан ондағы ой-пікірлерді қазір қайтадан қаузап жату ретсіз. Тек сөз соңында ескерте кететін бір жайт, абзал аға жоғарыдағы кітаптардың барлығын өз қаржысына шығарғаны. Сөйтіп, оларды еркін елдің ертеңі – жас ұрпаққа тегін таратқаны. Өмірдегі мол тəжірибе, ақыл-кеңес, болған оқиға сатылмайды, айтылады емес пе?! Біле білсек, бұл да бір өзінше өнеге əрі үлкен ғибрат.

Жанболат АУПБАЕВ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,

Астана