КӨРНЕКТІ АРХЕОЛОГ-МАМАН КЕМЕЛ АҚЫШЕВТІҢ ТУҒАНЫНА – 90 ЖЫЛ
«Тарихнаманың анасы – археология» деген тәмсіл қай ғұламаның аузынан шыққаны тап қазір есімде жоқ. Әйтеуір, топырақ қабаты, қорым ақыры, қоныс табанында «араша» қалып, сан ғасырларды араға салып мына бізге жеткен бұлың-бұлың заманалардың жәдігерлерін іздеп табу, ізерлей қалпына келтіру оңай шаруа емес. Жазбаша түпнұсқалардан айырмашылығы – тарихи уақиғалар туралы куә-дүр әңгіме айтып, көзақы баян таратпағанымен, көместік мұнарындағы көне кезең, өткен тарих туралы ой-тұжырымдарға заттай айғақ тартады. Әсіресе, ой сауқатын таңбалап, тасқа қашап жазу машығы әлі шықпаған дәуірлерді немесе әліппе құрап, әріп ежелеп көрмеген халықтар тарихын тәпсірлеу үшін археология ерекше қаделі деген пікір қалыптасқан. Жазу машығы шамамен 5000 жылдай бұрын ойлап табылған, ал адамзат баласының оның алдындағы 2 миллиондай жылға пара-пар тарихы тек осы «айғақшы ғылым» арқасында ғана белгілі болған дейді ғалымдар. Әйтсе де, сол ежелгі жазба ескерткіштердің өздері – мысыр иероглифтері, желілі грек жазбалары, бабыл саз тақташалары, көне түрік құйындары, т.б. археологиялық қазба жұмыстарының арқасында «аузымызға түскен жеміс» екенін қайда қоямыз. Тіпті, алысқа ат терлетпей-ақ, төл жазуымыздың тарихын көк түріктерден әріге, сақ дәуіріне дейін ысырып тастаған сына жазулы күміс тостағанды атақты Есік обасына қазба жұмыстарын жүргізу барысында тапқан атақты археолог-маман Кемел Ақышев емес пе еді!?. Айтпақшы…
Әлемдік ғылым тарихындағы ең жарқын жиырма уақиғаның санатына іліккен, Д.Г.Мессершмидттің – 1722, Г.Шлиманның – 1869 және 1876, Г.Картердің – 1922, Т.Хейердалдың 1947 жылдары ашқан жаңалықтарымен иық теңестіре алатын аса құнды археологиялық олжаны – әлмисақ абызы саналған «Алтын адамды» тауып, ғылыми дәлелдемелерін түзу негізінде түпнұсқасын қалпына келтіруге көзмайын сарыққан көрнекті ғалым, білікті маман, тарих ғылымының
докторы, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі Кемел Ақышевтың туғанына биыл 90 жыл толды.
1924 жылы Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген ол бесіктен белі шықпай жатқанда жетімдіктің тақсіретін тартып, жастық шағын екінші жаһандық соғыстың жалынына шарпытады. Қиындыққа болаттай суарылып, құрыштай шыныққан Кемел оқу-білімге құмартып, алдына өрталап міндет қояды. Қан майданнан оралған бетте Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетіне оқуға түсіп, оны 1950 жылы бітіріп шығады. Содан соң КСРО ҒА Археология институты Ленинград бөлімінің аспирантурасында оқып, 1953 жылы Эрмитаждың Ғылыми кеңесінде кандидаттық диссертациясын қорғайды. Студент кезінен археологиялық қазба жұмыстарынан қалмай, қайла-күрегін бөктере «дала кезіп» жүрген Кемел Ақышұлы тұрақты ғылыми-зерттеу жұмыстарына табан тірейді. 1955 жылы Қазақ КСРО ҒА Тарих, археология, этнография институтының археология бөлімінің меңгерушісі, содан кейін Әлкей Марғұлан атындағы ҚР ҰҒА Археология институтының бас (негізгі) ғылыми қызметкері болады. 2000 жылы Астана қаласына көшіп келіп, Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде археологиялық реконструкция зертханасын жасақтайды.
Отандық археология мектебінің негізін салып, күллі Еуразия кеңістігіндегі, дүйім Орталық Азия өркениеті жүйесіндегі көне Қазақстанның өзіндік орнын тың тұжырым, соны байламдарға негіздеген оның жарты ғасырға татырлық ғылыми ізденістері жолында сақ дәуірінен қалған жұрнақ – Бесшатыр обасы (б.з.б. VІ-V ғасырлар) мен ілкі қазақ тайпалары мәдениетінің заттай айғағы – Отырар қаласының (б.з. Х-ХІІ ғ.) табанын тауып, жәдігерліктерін әлемге танытуы өз алдына бір төбе болса керек. Әсіресе, ол жетекшілік еткен экспедиция мүшелері Есік қорғандарынан тауып алған теңдессіз олжа – «Алтын адам» жалпақ жаһан жұртшылығына қазақ елін танытып қана қойған жоқ, әлемдік археология жәдігерліктерінің қатарын ерекше дерекпен байытып, еуроұйық пайымды малданған, «дала өркениеті» деген ұғымға жартылай тағылықтың, тұрпайылықтың тұғырындай қарайтын сыңарезу, астам көзқарастарға күйрете соққы бере білді. Ұлтымыздың сан ғасырлық санаткерлігінің бастауында тұрған сол «Алтын адам» киіміндегі сақ дәуіріне тән әр алуан әдіптегі ою-өрнектер мен бейнелі безендіру нақыштары қазіргі тәуелсіз тұрмыс, бостан болмысымыздың ызық нышандары, қастерлі белгілері ретінде мемлекеттік рәміздер бөлігіне еніп, шынайы мақтанышымызға айналғанының өзі неге тұрады?!
Есейгеннен егде тартқан шағына дейін ерте және орта ғасырлар мәдениетін шұқшия зерттеп, Еуразия археологиясында жаңа ағым саналатын сатылы-тұрпатты үрдістегі «дала өркениеті» тұжырымын дәйектеу мақсатында Қазақстанның далалық аудандарындағы көне қалалардың ғылыми жіктемесін жасап, кезеңдік сатыларын анықтау қамымен жүргенде, дәлірегі, 1998 жылдың күзінде Кемел Ақышев басқарған археологиялық экспедиция Астана қаласынан 5 шақырым жердегі Бұзықты көлінің жағалауынан (Қорғалжын жолы бойынан) байырғы мекен – Бозоқ қаласының жұртын тапты. Келесі жылы қазба жұмыстары басталып, бірегейлік сипатымен салынған Бозоқ қаласы – ежелгі Қазақстанның далалық жазықтарында да отырықшы тайпалар мекендеп, өркениетті тұрмыс кешкендігінің нақты дәлеліне жарады. Әсіресе, оның ерекше сәулеттік құрылымына: қоныс ендігінің үш бөліктен тұратынына, солтүстікте – тұрғын жайлар мен өндіріс шайлалары, оңтүстік бөлігінде қорым орналасып, онда Алтын Орда заманының сорпа бетіне шыққан сарабдал тұлғалары жерленгеніне, тіпті, шетел ғалымдары да айрықша назар аударды. Көненің көзіндей, өткеннің өзіндей осынау ғажайып орта ғасырлық мәдениет ескерткіші – Бозоқ қаласының жұртынан табылған сәулет жұрнақтарын су шайып, жел үрлеп кетпес үшін қорық-музей ұйымдастыруға талаптанып, шеті мен шегі жоқтай кабинеттерді жағалай, ірілі-ұсақты шенеуніктердің алдынан өтіп жүргенінде, 2003 жылы өзі дүниеден озды.
Міне, енді артына әр алуан ауқымда жазылған екі жүзден аса ғылыми еңбек, он бес іргелі монография қалдырған, аты-жөні «Қазақстанның құрметті Алтын кітабына» енген атақты археолог-маман, тарих ғылымының докторы Кемел Ақышұлының туғанына 90 жыл толып отыр. Бұл, шын мәнінде, дара тұлға, жеке бір әулеттің ғана емес, әлемге танылған отандық археология мектебінің, бүкіл қазақстандық ғылыми ортаның мерейлі тойы. Осыған орай бүгін Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің №1 көрме залында археолог-ғалымның өмірі мен шығармашылығына арналған көрме ұйымдастырылып, көзі тірісінде тапқан таңғажайып археологиялық олжалары, тұтынған заттары, фотосуреттер мен деректі материалдар қойылады. Ондағы мақсат – соғыс ардагері, көне тарихтың көкжиегін кеңейтуге ересен еңбек сіңірген ізденімпаз ғалымның аса бай мұрасы арқылы жас ұрпақ – жеткіншек буынның санасына елжандылық пен отаншылдық сәулесін түсіріп, табандылық пен талапшылдық рухына тәрбиелеу.
Сондай-ақ, осынау мерейтойлық шаралар аясында Қазақстанның белгілі ғалымдары – О.Ысмағұловтың, С.Жауымбаевтың, З.Самашевтің, М.Хабдулинаның, Ә.Төлеубаевтың, А.Бейсеновтің, В.Зайберттің, В.Варфоломеевтің және т.б. қатысуымен дөңгелек үстел мәжілісі өтеді.
Зина ШАДАЕВА,
ҚР Ұлттық музейі Ақпараттық-имидждік жұмыстар орталығының редакторы
