Täuelsız Qazaqstannyŋ bas qalasy biyl özınıŋ 25 jyldyq toiyn toilaidy. Şirek ǧasyrdan astam uaqyt älemdık tarih üşın qas-qaǧym sät! Desek te tūraqty damu jolyna tüsıp, örkeniettıŋ köşındegı älemdık astanalardyŋ qataryna ūmtylǧan Astana üşın būl tūtas ǧasyrǧa tatityn kezeŋ! Osy jyldarda älemdık deŋgeidegı sammitter men forumdardy ötkızu arqyly bızdıŋ elordamyz özınıŋ esımın jahandyq saiasattyŋ jylnamasyna oiyp jazdy. Būryn-soŋdy älemdık deŋgeide mūndai märtebege, biık bedelge jetken joqpyz. Osy sammitter men basqosularǧa şolu jasaiyq.
Märtebemızdı ösırgen jiyn
2010 jyly 1-2 jeltoqsanda Astanada EQYŪ elderı memleket basşylarynyŋ sammitı öttı. Sammitke 65 eldıŋ delegasiiasy, sonyŋ ışınde 28 memlekettıŋ prezidentterı, 10 eldıŋ ükımet basşylary, sonymen qatar joǧary lauazymdy şeneunıkter, halyqaralyq jäne öŋırlık ūiymdardyŋ ökılderı qatysty. Olardyŋ qatarynda EQYŪ-nyŋ Bas hatşysy Mark Perren de Brişambo, BŪŪ-nyŋ Bas hatşysy Pan Gi Mun, Resei Federasiiasynyŋ prezidentı Dmitrii Medvedev, AQŞ-tyŋ Memlekettık hatşysy Hillari Klinton, Germaniianyŋ Federaldyq kanslerı Angela Merkel, İtaliia Premer-ministrı Silvio Berluskoni boldy.
Jahandyq jiynda EQYŪ-nyŋ bırınşı ölşemı aiasynda älem qauıpsızdıgıne basa nazar audaryldy. Senım men qauıpsızdık şaralaryn nyǧaitu, jappai qyryp-joiatyn qaru-jaraqtar taratudy toqtatu, terrorizmge, ūiymdasqan qylmysqa, adam saudasy men esırtkınıŋ zaŋsyz ainalymyna qarsy bırlese küresu mäselelerı keŋınen talqylandy. Sondai-aq EQYŪ-nyŋ ekonomikalyq-ekologiialyq baǧyttaǧy basymdyqtary qaraldy. Aral problemasy da qozǧaldy. Forumda söz söilegen Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaev qauıpsızdıktı qamtamasyz etudıŋ jaŋa paradigmasyna köşu, iaǧni yntymaqtastyqtyŋ tört mūhit şekarasyndaǧy – Atlant mūhitynan Tynyq mūhitqa jäne Soltüstık Mūzdy mūhitynan Ündı mūhityna deiıngı bırtūtas keŋıstıgın qalyptastyru qajettıgı jönınde oiyn jetkızdı. Sammittıŋ soŋynda Astana deklarasiiasy qabyldandy. Onda sammitke qatysuşylar EQYŪ-nyŋ Helsinki aktısınde, Jaŋa Europaǧa arnalǧan Parij hartiiasynda, ūiymnyŋ özge de qūjattarynda bekıtılgen mındettemelerdı, qaǧidattary men qūndylyqtardy quattady.
Iаdrolyq qaruǧa qarsylyq forumy
2011 jyly Täuelsızdık saraiynda «Iаdrosyz älem üşın» atty halyqaralyq forum öttı. Jiynǧa BŪŪ, MAGATE, EQYŪ, ŞYŪ, ŪQŞŪ, EurAzEQ, AÖSŞK, IýNESKO, IаSJTKŪ siiaqty bedeldı de tanymal halyqaralyq ūiymdardyŋ basşylary men ökılderı, sarapşylar men ǧalymdar jalpy sany 400-den asa adam qatysty. Forumda Tūŋǧyş Prezident N.Nazarbaevtyŋ bastamasymen iadrolyq qarusyz älem turaly deklarasiia qabyldandy.
Astana prosesı
Qazaqstan Siriiadaǧy şielenısterdı retteuge öz tarapynan mümkındıgınşe mol üles qosty. Sonyŋ aiǧaǧy, elordamyzda 2017 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap 8 maŋyzdy kezdesu öttı. Astana prosesıne Siriiadaǧy janjaldy toqtatu boiynşa Resei, İran jäne Türkiia delegasiialary, Siriia ükımetı men oppozisiiasy ökılı, BŪŪ-nyŋ jäne özge müddelı elderdıŋ ökılderı qatysty. Astana osylaişa köp jyldar boiy şielenısıp kelgen taraptardyŋ basyn bır üstelge jinady. Ortaq şeşımder şyǧaruǧa yqpal ettı. Kepılger elder Siriiada 4 deeskalasiia aimaǧyn qūruǧa uaǧdalasty.
Bedelımızdı arttyrǧan basqosu
2017 jyly Astanada İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymynyŋ (İYŪ) ǧylym jäne tehnologiialar boiynşa bırınşı sammitı öttı. Qazaqstannyŋ bastamasymen küllı islam älemınıŋ basy bır jerge toqailasty. Būl jiynnyŋ maŋyzdylyǧy sol, 83 delegasiianyŋ 15-ın memleket basşylary bastap keldı. Keibır sarapşylar halyqaralyq maŋyzy jönınen İYŪ-nyŋ sammitın EQYŪ-nyŋ sammitınen asyp ketpese, kem tüspeitının bırauyzdan mälımdedı.
Alqaly jiynda ǧylym men innovasiia, islam älemındegı bırlık pen qauıpsızdık mäselelerı köterılıp, barlyq taraptardyŋ ökılderı oramdy oilaryn ortaǧa saldy. Saiyp kelgende, Astana sammitı ǧylym men tehnologiialar salasyndaǧy ahualdy tereŋ tüisınıp, dūrys qorytyndy jasauǧa jäne pısıp-jetılgen mäselelerdı şeşudıŋ joldaryn aiqyndauǧa jol aşty. Sammittıŋ ötuı 1,5 mlrd halqy bar İYŪ-na müşe 57 eldıŋ özınıŋ ǧylymi, ekonomikalyq äleuetın jetıldıruge daiyn ekenın körsettı. Sammitke qatysuşylar barynşa maŋyzdy halyqaralyq mäselelerdı (sonyŋ ışınde Mianmadaǧy janjal da bar) aşyq talqylap, tiıstı esepter qabyldady. Al Astana deklarasiiasy islam älemın damytuǧa zor yqpal etetın qūndy qūjat esebınde İYŪ-nyŋ tarihyna jazyldy.
Halyqaralyq ekonomikalyq keŋes
Astanany älemge tanytqan ırı halyqaralyq basqosudyŋ bırı – 2008 jyldan berı ötkızılgen Astana ekonomikalyq forumy. Nobel syilyǧynyŋ iegerlerı, älemnıŋ eŋ tanymal ekonomisterı men saiasatkerlerı elordaǧa jinalyp, ekonomika men saiasattaǧy özektı problemalardy, olardy şeşudıŋ joldaryn talqylap, maŋyzdy qararlar qabyldady. Astana ekonomikalyq forumy siiaqty dialog alaŋyn qūru uaqyt ürdısı boldy. Älemdık ekonomikada soŋǧy jyldarda ülken özgerıster boldy. Osy oraida AEF asa ötkır ekonomikalyq jäne äleumettık maŋyzdy mäseleler talqylanatyn bıryŋǧai tūǧyrnamaǧa ainaldy. Būl forum biznes üşın geografiialyq jäne aqparattyq şekaralardy jeŋuge mümkındık beretın praktikalyq qūral bolyp tabylady. Jyl saiyn AEF älemnıŋ 80 elınen 5000-nan astam delegat jinaldy. 2019 jylǧa deiın osyndai 10 forum öttı.
Turizm – ekonomikanyŋ qozǧauşy küşı
2019 jyly 9-12 qazanda elordada Bükılälemdık turistık ūiymnyŋ (UNWTO) qala turizmı jönınde VIII jahandyq sammitı öttı. Onda «aqyldy» qalalardy damytu arqyly şahardyŋ kökeikestı mäselelerın şeşu, qalany basqaru, tūraqty damu, innovasiialar men ozyq tehnologiialardy engızu joldary äŋgıme özegıne ainaldy. «Bız astanamyzdy eŋ üzdık 50 turistık şahardyŋ sanatyna enuın qalaimyz. Älbette, būl salada bäsekelestık ülken, türlı kedergıler bar ekenı mälım. Soǧan qaramastan elordany turizmdı damytudaǧy negızgı qala retınde bekıtkımız keledı» dep mälımdedı sammitte sol kezdegı Ükımet basşysy A.Mamin. Al Astananyŋ sol kezdegı äkımı Altai Kölgınov 21 jyl ışınde elordanyŋ aumaǧy men halqy 3 ese köbeigenın aitty. «O basta tūrǧyndar sany 280 myŋ bolsa, qazır 1 mln-nan asyp kettı. Astana tūrǧyndarynyŋ 70 paiyzy, iaǧni 700 myŋǧa juyǧy – jastar. Soŋǧy jyldary elorda äkımşılık qaladan ıskerlık jäne turizm ortalyǧyna ainaldy» dedı ol.
Astanada keiıngı 10 jyl ışınde turister men qonaqüilerdıŋ sany 2 ese ösken. Jaŋa terminaldyŋ aşyluy jolauşylar aǧynyn 3,5 esege ūlǧaitqan. Elorda äuejaiy jylyna 8 mln jolauşyny qabyldauǧa mümkındık beredı. 2019 jyly Astana Mastercard kompaniiasynyŋ 200 jahandyq turistık destinasiiasynyŋ qūramyna endı. Niu-Iork, Los-Andjeles, Kuala-Lumpur syndy ırı qalalardyŋ halyqaralyq täjıribesı qoldanyldy. Sammitte elordada medisinalyq turizmdı damytudyŋ äleuetı joǧary ekenı aityldy. Mäselen, JSI-ǧa akkreditasiiadan ötken 7 ūiymnyŋ altauy elordada ornalasqan.
«Ortalyq Aziia – Ündıstan» sammitı
2022 jyly 27 qaŋtarda Prezident Qasym-Jomart Toqaev tarihta alǧaş ret ötken «Ortalyq Aziia – Ündıstan» atty sammitke qatysty. Jiynǧa Ündıstan Premer-ministrı Narendra Modi bastamaşy boldy. Is-şara onlain formatta öttı. Köşbasşylar Ortalyq Aziia elderı men Ündıstan arasyndaǧy türlı salalar boiynşa yntymaqtastyqty nyǧaitudyŋ jäne keŋeitudıŋ keleşegın talqylaidy. Jiyn qorytyndysy boiynşa «Ortalyq Aziia – Ündıstan» atty bırınşı sammittıŋ deklarasiiasy qabyldandy.
Üş künde – üş sammit
2022 jyly Astanada 13-14 qazanda üş ırı halyqaralyq forum öttı. 13 qazanda – Aziiadaǧy senım jäne yntymaqtastyq şaralary keŋesınıŋ VI sammitı; 14 qazanda – TMD memleket basşylary keŋesınıŋ otyrysy jäne «Ortalyq Aziia – Resei» sammitı». Basqosularda älemdegı geosaiasi ahual, strategiialyq serıktestık, öŋıraralyq yntymaqtastyq mäselelerı aşyq talqylanyp, maŋyzdy qūjattarǧa qol qoiyldy. Osylardyŋ ışındegı ekı alqaly jiynǧa keŋırek toqtalaiyq.
Aziianyŋ bolaşaǧy Astanada talqylandy
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ töraǧalyǧymen ötken Aziiadaǧy özara ıs-qimyl jäne senım şaralary jönındegı keŋestıŋ VI sammitınde Aziianyŋ bolaşaǧy, osy ūiymdy transformasiialau mäselesı köterıldı. Qazaqstan Prezidentı AÖSŞK köpjaqty yntymaqtastyq platformasyna jäne halyqaralyq zamanaui diplomatiia institutyna ainalǧanyn atap öttı. Ol älemdegı geosaiasi ahualǧa airyqşa nazar audardy.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev Aziia adamzat örkenietınıŋ damuyna zor üles qosqanyna toqtaldy. «HHI ǧasyr Aziia ǧasyry bolady degen boljam bügınde şyndyqqa ainaldy. Aziia nominaldy jalpy ışkı önım men satyp alu mümkındıgı boiynşa älemdık ekonomikalyq köşbasşy retınde moiyndaldy. Aimaq aitarlyqtai adami jäne tabiǧi resurstarǧa ie. Älemdegı eŋ ırı 30 qalanyŋ 21-ı Aziiada ornalasqan. 2030 jylǧa qarai orta taptyŋ qajetıne jūmsalatyn 30 trillion dollardyŋ tek 1 trillion dollary batys ekonomikasyna tiesılı bolmaq. Degenmen Aziianyŋ bolaşaǧy mädenietter, dästürler men dünietanymdar arasyndaǧy dialogty nyǧaituǧa ūjymdyq daiyndyǧymyzǧa bailanysty. AÖSŞK-tı damytu üşın qabyldanǧan qadamdar osy maqsatqa sai keletınıne senımdımın» dedı Qasym-Jomart Toqaev. Memleket basşysy adami ölşem, adami resurstardy qorǧau jäne damytu, azyq-tülık qauıpsızdıgı, ekologiialyq ölşem jäne AÖSŞK-nı jetıldıru mäselelerıne keŋırek toqtalyp, Qazaqstannyŋ ūstanymyn jetkızdı.
BŪŪ Bas hatşysy Antonio Guterriş sammitke qatysuşylarǧa beineündeu jasady. Sammit soŋynda AÖSŞK transformasiiasy jönındegı Astana mälımdemesı qabyldandy.
«Ortalyq Aziia – Resei» sammitı
Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ töraǧalyǧymen memleket basşylarynyŋ «Ortalyq Aziia – Resei» formatyndaǧy alǧaşqy kezdesuı sättı öttı. Qasym-Jomart Toqaev qazırgı uaqytta bükıl şekara boiynda tūraqtylyqty saqtap, qauıpsızdıktı küşeitu öŋırdegı eŋ maŋyzdy mındet ekenın atap öttı. Memleket basşysy terrorizmmen, ekstremizmmen, qaru men esırtkınıŋ zaŋsyz ainalymymen bırlese küresu, sondai-aq türlı gibridtı qauıpterge qarsy özara ıs-äreket mäselelerı özektı ekenıne ekpın tüsırdı. Sondai-aq ol 2021 jyly öŋırışılık sauda-sattyq 34 paiyzǧa ösıp, 6 milliard dollardan asqanyn osy kezdesuler barysynda qol jetkızıletın uaǧdalastyqtar altyjaqty yntymaqtastyqtyŋ ırgetasyn nyǧaitatynyna senım bıldırdı.
Qasym-Jomart Toqaev tūraqsyzdyqqa alyp keletın taǧy bır faktor – öŋırdegı jekelegen elder arasyndaǧy şekara mäselesınıŋ rettelmeuıne nazar audaryp, ony şeşu üşın öŋırlık saraptama alaŋyn qūrudy ūsyndy. Būdan bölek, sammit qatysuşylaryna Ortalyq Aziia elderı men Reseidıŋ ekonomikalyq yntymaqtastyǧynyŋ jaŋa modelın äzırlep, qabyldauǧa ūsynys jasady.
