Uaqyt ötıp, jyldar jyljyp, ǧasyr almasqaly aldyŋǧy tolqyn aǧalar sirep, täube, keiıngı tolqyn ösıp keledı. Sol aldyŋǧy tolqyn aǧalardyŋ bırı Ädıl aǧa Düisenbek edı. Jiyrma jyldan asa qasynda jürıp, aǧalyq qamqorlyǧyn kördık. Syilas ınısı boldyq. Qandai kışılık, kısılık deseŋızşı, aǧalyq jasyna, aq qyrau şalǧan şaşyna qaramai, atymyzdy tura atamai «Süke» dep öttı.
«Özıŋnen keiıngılerdı körıp qartaimaq» tügıl, qairan qalatyn kezderıŋ de bolady eken. Äsırese myna zymyran zamanda!» dep, men alpysqa kelgende «Izgılık ızderı» degen maqala jazyp, Almaty oblystyq «Jetısu» gazetıne jariialady. Şeraǧa (Mūrtaza), Mamadiiar aǧa (Jaqyp), Ädıl aǧa (Düisenbek) – «Egemennıŋ» üş bäiteregı bastap, Janat aǧamyz (Elşıbek), ekı Erekeŋ, Jäkeŋ – Erjūman (Smaiyl), Erkın (Qydyr), Janbolat (Aupbaev) qoştap, Arqa tösındegı elordaǧa alyp kelıp edı-au! Jaŋa astanada Ädıl aǧa ülkenımız bolsa, Dariǧa tätemız salt jürgen bızderge qai kezde de dastarqanyn jaiyp, qamqorlyq körsetkenın aitpai ketsek, arǧa syn bolary aqiqat. Men Ädıl aǧany ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldarynan bıletın edım. Alǧaşynda tai-qūlyndai tebısıp bır synypta oqyǧan auyldasy, ömırdıŋ talai ötkelın artqa tastap, qara jūmysta şynyǧyp, keudesıne Eŋbek Qyzyl Tu ordenın taǧyp, ozattar qatarynan tabylyp, ūldy-qyzdy bolyp, özıne-özı kelgen soŋ, otyzdy eŋserıp baryp, bastaǧy armanyna tabandylyqpen qol jetkızgen kurstas aǧamyz Jaqan Küläşev arqyly aralasyp edık. Ol kezdegı «Sosialistık Qazaqstannyŋ» («SQ») daŋqy dürkırep tūrǧan kez. Jaqan aǧamen bırge «SQ-ǧa» jiı baramyz Ädıl aǧaǧa. Balaŋ kez, köŋıldegı kök dönen qyrǧa da, oiǧa da jüitkidı. Men üşın bas basylymdaǧylardyŋ bärınıŋ basy baqyttan ainalyp otyrǧandai körınedı. İmenıp jüremız. Sätı tüsse, sälemdesıp qalamyz. Izetpen. Söilese qalsa, jüzderı jyly, sözderı şuaqty, menderı kem. Sol jaqsylardyŋ ülgısın bızge Ädıl aǧa ylǧi aityp jüretın. «Ana Eraǧalaryŋ (Smaiyl) «SQ» men «EQ-nyŋ» öz dästürı bar, ol – ülkennen ülgı, jastan ızet deitın sözı – baiaǧydan kele jatqan sabaqtastyq. Sodan köz jazyp qalmasaq eken. Aǧalarymyz aibyndy, şetınen tūlǧa edı-au!» deitın bas qosyp, arǧy-bergını äŋgıme jelısıne ainaldyrǧanda. Bır zamandary armanǧa ainalǧan bas basylymǧa kelgenımde Ädıl aǧa demep, qoldap jürdı. Jaqsyma quanyp, olqy tūsyma baǧyt berdı. Osy arada myna bır tabandylyqty aita ketudı paryz sanaimyn. Ol – eŋbek jolyn «Egemennen» («SQ-dan») bastap zeinetke şyqqandar sanauly, bız bıletın üşeu ǧana. Bırınşısı Haidar Baimūhambetov bolsa, ekınşısı – Ädıl Düisenbek, üşınşısı Marat Aqqūl bolatyn. Marat marqūm «Egemenınıŋ» tabaldyryǧyn attai berıp, Allanyŋ amanatyn tapsyryp, qyzmet orny kielı şaŋyraqqa adaldyǧyn körsetkende, äsırese egemendıkterdıŋ, estıgen jūrttyŋ et jüregın şymyrlatqany aqiqat. Ädıl aǧa qazaq baspasözıne bar sanaly ömırın arnaǧan azamat edı. Būl saladaǧy jazǧan dünielerı gazet betınde qalmai, kölemdı kıtaptarynda jaryq kördı. Basqasyn aitpaǧanda, «Şynaiy ömır şyraiy» kıtaby sözımızge däiek bolary haq. Bırınşı bölımınde Otanymyzdaǧy san salaly käsıp ielerınıŋ är jyldardaǧy tynys-tırşılıgın jan-jaqty qamtysa, «Egemende» eŋbek etkender» degen ekınşı bölımde ardaqty aǧalarynan bastap, zamandastaryn, keiıngı tolqyndy qamtyp, este saqtalǧan talai kezeŋdı, türlı qyzyq-hikaiany baiandaidy. Keiıngı jasty kemeldıkke tartu ısınde keŋdık tanytyp, qamqorlyǧyn aiamaǧan abzal aǧalarynyŋ aialy alaqanyn, tigızgen şarapatyn tek sözben ǧana emes, dälelmen aitady. Al körkem şyǧarmalary – öz aldyna bır älem. Sonyŋ ışınde alǧaşynda «Menıŋ Şeraǧam», keiın tolyqtyrylǧan nūsqasy «Şeraǧamnyŋ şeruı» roman-essesı – sübelı dünie, qabyrǧaly eŋbek. Alǧaşqy şyǧarylymyna «Egemenge» taldau maqala berdım. Şeraǧa da, Ädıl aǧa da rizalyǧyn bıldırgenı este. Sol bes jüz betke taiau roman-esse jaily «Jinaqta Şeraǧaŋnyŋ bırde bala, bırde dana, bırde köl, bırde şöl, bırde tarpaŋ, bırde salqam mınezderı jarasymdy da jan-jaqty körınıptı. Qysqasy, ırı tūlǧalar kökten salbyrap tüspeidı, bärı – özımız siiaqty pende, bıraq olardyŋ köpşılıkten erekşelıgı – oi men parasat biıktıgınde, şamyrqansa şart synar, synbas būryn ūltynyŋ namysy üşın kerek jerınde sılkınıp qalar qairauly semser bola bıletındıgınde… Jazuşy Ä.Düisenbektıŋ «Şeraǧamnyŋ şeruı» atty romany qalyŋ oquşyny taza ädebiettıŋ auylyna qarai qaita jeteleude, arzandy qymbattan ajyrata bılude eleulı eŋbek ekenı sözsız» degen edı aituly qalamger, Eŋbek Erı Dulat İsabekov. Osy baǧanyŋ özı şyǧarmanyŋ şyraiyn aşyp tūrǧany anyq. Jurnalist-jazuşy Ädıl aǧa Düisenbek «Egemennıŋ» är atauly künıne orai jaryq körgen kıtaptaryna körgenı köptıgımen keŋesşı bolyp qana qoimai, şejıresın tüzuge de erekşe üles qosty. Basylym tarihyn qamtyǧan özınıŋ «Qara şaŋyraq» degen jinaǧyn şyǧardy. Ädıl aǧa turaly aita bersek, este qalǧandar barşylyq eken. Äsırese Astanaǧa kelgen alǧaşqy jyldary oŋai bolǧan joq. Bırte-bırte elorda köterıldı, eldık degen ūǧym bärımızdı qanattandyrdy. Tūlpar tektı aǧamyz: «Äi, jıgıtter, astana tūrǧyzu barysynda bız de azat eldıŋ tyŋ igeruşılerımız. Säl qiyndyqqa qinalmaiyq. Estuımşe, Esıldıŋ sol jaǧy keremet qala bolatyn körınedı. Bır-bır päterge ie bolamyz älı-aq!» dep basty bır şūlǧyǧanda, ol sözge bırımız ilandyq, ekınşımız sene qoimadyq. Endı, mıne, oŋ jaǧalau da, sol jaǧalau da qiial älemı – aqiqat älemıne ainalyp, aǧa sözı dana sözıne ainaldy. İä, ömır boiǧy eŋbegı elenıp, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı atanyp, jaqsylyqtyŋ qyzyǧyn körıp, Dariǧa tätemız ekeuı jadyrap jürgende, aidarly ūly Aidarynan köz jazyp qalǧanyn estıgende bıletınderdıŋ qabyrǧasy qaiysyp, şarasyz küi keştı. Özı de auyr syrqatpen küresıp baqty. Bır joly «Egemennıŋ» jüz jyldyǧyna arnaiy şyǧarylǧan «Jüzjyldyq jylnama» atty bes tomdyq kıtapty Sūŋǧat Älıpbai, Berık Sadyr – üşeumız aparyp, köŋılın sūradyq. Keŋ dastarqan basynda bıraz äŋgıme aittyq. Syrtymyz bütın bolǧanymen, ışımızde dauyl tūrdy. Ketuge yŋǧailanyp, ornymyzdan qozǧala bergende, «Myna bes tom ırgelı tarihi dünie bolypty. Azamattarǧa raqmet. Raqmetımdı jetkızıŋder» dedı ornynan tık köterıle tūryp. Bız esıkke bettegende, oŋ qolyn säl köterıp edı, teŋselıp kettı. Osy sät asyl aǧanyŋ «SQ-nyŋ» Arqadaǧy tılşısı bolǧan Erkeş İbrahim turaly estelıgındegı: «Bäiteregım, Mäuelegen emenım, Qaida jürsem jatsynbaǧan sen edıŋ, Özıŋ bolyp saŋqyldady dauysym, Özıŋ bolyp tamyljydy öleŋım. …Artyq-kemım bolsa menıŋ keşıŋder, Üzeŋgıden aiaǧymdy şeşıŋder. O, tuǧandar, osylaişa bır tılşı, Bäiterektei omyryldy dersıŋder, Bäiterektei omyryldy dersıŋder» degen jyr düldülınıŋ öleŋı oiǧa orala ketkenı. Jüzdegen emes, myŋdaǧan adamnyŋ qatarǧa qosyluyna septıgı tigen, ondaǧan ūlt ziialylary basqaryp, Alaş arystarynyŋ asyl armany «…eldıŋ aq nietı, adal tılegı… eldıŋ el boluy, eldıŋ bır boluy, eldıŋ berekettı boluy» «Ūşqynda» tasqa basylǧanymen, qanqūily bilıktıŋ bişıgın ūstaǧandar jüz jyldan asa tarihy bar basylymdy talai jerde şatastyrdy. Ony joqqa şyǧara almaisyŋ. Ondai adastyru özge salalarda da az bolǧan joq. Bıraq ūlttyŋ qany, laisyz jany barlar saban astynan saŋylau tauyp, jūrtynyŋ sözın söilegen. Onyŋ keibır däiegın tarihtan ūqsaq, keibırın Ädıl aǧa sekıldı jaqsylardan estıp jürdık. Ötkennıŋ bärı qara deu de oŋǧandyq emes. Qoǧam, ony basqarǧandardyŋ, ony töŋırektegenderdıŋ aqyl-parasatyn tarazylap köru arqyly özgenı, äsırese oryndauşylardy alaközdeuden qūtqaryp qaluǧa bolatyndai. Bır mysal: «…eŋ ülken universitetım «Sosialistık Qazaqstan» gazetı boldy degendı är uaqyt aityp, jazyp ta jürmın» dese arqaly aqyn Hamit Erǧaliev, «Gazette bas redaktor bolǧan kezdegı ūstaǧan qaǧidam: «Şarapatyŋdy tigıze almasaŋ da, kesapatyŋdy tigıze körme» boldy» deptı qarasözdıŋ qas şeberı Äbış Kekılbaev. Ädıl aǧa «Aldyŋǧy tolqyn aǧalardyŋ tälımın aldyq, olar da siredı» deitın. Kelmestıŋ kemesıne otyryp özı de kettı. «SQ», «EQ-da» qyzmet etken, älgı siregen ūrpaqty bıletınder de setınei bastady. Zaman talaby ma, el gazetı, bas basylym dep äspettegen «EQ» «Qazaq gazetterı» JŞS-ǧa qosyldy. Būdan keiıngı jaiy bır Allaǧa aian boluy kerek. «Men qauıp qylǧannan aitam» dep Möŋkeūly aitpaqşy, naryqqa ma, kapitalizmge alǧaş bet tüzegende bıraz qazaq basylymy qaltyldap baryp, qalpaqtai ūşyp edı, sonyŋ kebın kimese bolǧany. Bız ǧana qateleselık. Gazettıŋ künı öttı deitınder de bar. Özımız ülgı etıp jürgen damyǧan batys pen şyǧystaǧy elderde milliondaǧan taralymmen gazet jüz betten şyǧyp jatyr. Qonaqüide taŋdy sol basylymdarmen qarsy alasyŋ. Jeldei esıp, talaidy jelıktırıp, talaidy ärı-tärı etken äleumettık jelıden görı, saliqaly basylymnyŋ bolǧany jön sekıldı. Ädıl aǧa turaly aitqanda, dästürlı basylymnyŋ damuyna sanaly ömırın arnaǧan qairatkerımız ruhani qūndylyqtyŋ altyn arqauy retınde gazettıŋ saqtalyp qaluyn jiı aituşy edı. «Egemennıŋ» ainalasyna toptassa deitın, söitıp ūlt jaiyn tasqa bassaq, keleşek ūrpaq bar men joqty, jaŋarǧan qazaqty tanyp-bılıp otyrar ma edı deitın. Alaş sözın termeleitın. Ädıl aǧanyŋ kışıpeiıldılıgı, otanşyldyǧy, jurnalist mamandyǧyna degen adaldyǧy keiıngıge sabaq bolmaq.
Süleimen MÄMET,
Qazaqstannyŋ
mädeniet qairatkerı
