Qazırgı taŋda uaqyt ötken saiyn adam dünietanymyn aiqyndaityn tyŋ ǧylymi boljamdar düniege kelude. Äsırese, oǧan sebep, jahanda bolyp jatqan ǧylymi, psihologiialyq, äleumettık prosester negızınde sandyq tehnologiianyŋ ömırge jaŋa qyrynan keluı der edık.
Osy oraida bızdıŋ qoǧamda köpşılıktıŋ nazaryn özıne audaryp otyrǧan – siusai ılımı. Ol – HHI ǧasyrdaǧy psihologiiany zertteitın sandyq ǧylym. Är sannyŋ artynda adam taǧdyry tūrady eken. Sondyqtan sandardy söiletu arqyly ömırıŋızdıŋ būralaŋ joldaryn tüzetıp, jaŋa da jaqsy baǧytqa bet būruǧa äbden bolady. Ol üşın ärbır sannyŋ qūpiiasyn jetık meŋgeru qajet. Siusai ǧylymynda adam ömırınıŋ filosofiialyq deŋgeiıne basymdyq berıledı.
Eŋ bastysy, adamdardyŋ kündelıktı tırşılıgı, qarym-qatynasy, alǧa qoiǧan maqsaty, dünieler qozǧalys ainalymyndaǧy sandardyŋ mänıne, energiiasyna tereŋ üŋılu arqyly boljam jasalady.
Elımızge belgılı ǧalym, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, siusai mektebınen bırneşe ret därıs alǧan Omar Jälel – siusai sandyq ǧylymyn tereŋ zerttep, sandardyŋ syryna tereŋ üŋılıp, adamdardyŋ ömırde adaspauyna, jaqsylyqtyŋ daŋǧyl jolymen jüruıne mümkındık beretın būl ılımdı jetık meŋgeruge kırısken ǧalym.
– Siusai – sandyq ǧylym, osyǧan orai adamnyŋ tuǧan künı onyŋ kody bolyp esepteledı. Ol aqyl-oidyŋ tärtıbın jäne jannyŋ damuyn zertteudı maqsat etedı. Köpşılık siusaidy numerologiiamen salystyrady. Būl mülde qate. Öitkenı ekı jaǧdaida da bız sandardyŋ adam taǧdyryna äserı turaly aityp otyrmyz. Bıraq siusaidyŋ qaǧidalary äldeqaida tereŋırek jäne ony sandyq psihologiia dep atauy tegın emes, – deidı Omar Jälel.
– Menıŋ siusai ǧylymyna qyzyqqanym, ol senıŋ eŋ jaqyn dosyŋ özıŋ ekenın, ömır süru öz-özıŋmen küresu degen qaǧidany alǧa tartady. Ökınışke qarai, senımen jaqyndaryŋ ärqaşan bırge bola bermeidı. Renjısu, körealmauşylyq, satqyndyq, ūrys-kerıs tuystyq bailanysty üzedı. Sondyqtan adam özınıŋ jan düniesıne janaşyrlyqpen qarauy qajet.
Şyndyǧynda, Omar Jäleldıŋ būl pıkırımen kelıspeske bolmaidy. Olai deitınımız, qazaq halqynda qasiettı sanalatyn köptegen san bar. Olardyŋ qataryna 3, 5, 7, 9, 40 siiaqty sandar jatady. «Tal besıkten jer besıkke» deiıngı qoldanysta jürgen yrym-tyiymdar men salt-dästürlerımız osy sandarmen tyǧyz bailanysty. Qazaqta 7 sany – qasterlı san. Qazaq jetı ataǧa tolmai qyz alyspaidy. Bala özınen bastap äkesı, atasy, babasy, iaǧni jetı atasynyŋ esımın kışkentaiynan jattap ösedı. «Jetı atasyn bılgen ūl jetı jūrtqa jön aitar», «Jetı atasyn bılmegen jetesız» degen ataly söz osydan qalǧan. Al 3 sany da halqymyzdyŋ ūlttyq bolmysyna äbden sıŋıp ketken. Mysaly, qazaq halqy er-jıgıttıŋ üş jūrty bar deidı. Olar: öz jūrty, naǧaşy jūrty, qaiyn jūrty. Halyq osy üş jūrtyna bylai baǧa bergen: öz jūrtyŋ künşıl, bar bolsa köre almaidy; qaiyn jūrtyŋ mınşıl, qolyŋnyŋ ūzyndyǧyna qaraidy; naǧaşy jūrtyŋ synşyl, jaqsylyǧyŋa süiınedı. Mıne, qarap otyrsaq, adam psihologiiasyn zertteitın siusai sandyq ǧylymy qazaqtyŋ sandyq dünietanymymen jalǧasyp jatqan joq pa? Siusaidyŋ tüp qazyǧy filosofiia bolǧandyqtan, mazmūny qazaq tarihymen tyǧyz bailanysady. Öitkenı ärbır sannyŋ öz kiesı, energiiasy, maqsaty bolady.
Adam psihologiiasyn zertteitın sandyq siusai ǧylymyn oilap tapqan adam – Janat Mūhametqaliūly Qojamjarov. Ol – özınıŋ ūstazy, qazırgı zamanǧy qytai medisinasynyŋ mamany Baqyt Nahyspekūly Baidarlyǧa ömırınde qatty daǧdarys bolǧan kezde jolyqqan. Ūstazy ony ejelgı Tibettıŋ «otty siguny» arqyly emdegennen keiın, onyŋ ömırınde tübegeilı özgerıs bolady. Qazırgı taŋda ol «otty sigun» emosionaldy tazartu emın qoldanu arqyly adam sanasyn tynyştata alady. Būl seans qauıpsız, densaulyqty jaqsartady, jüike jüiesın qalypqa keltıredı, kundalini energiiasyn arttyrady. Janat Qojamjarov dünie jüzı boiynşa siusai ǧylymynyŋ negızın qalauşy retınde älemge tanymal. Osy saladaǧy ūlaǧatty ūstaz halyqaralyq deŋgeidegı bılıktı maman, komplementarlyq medisina professory retınde adamdardy psihologiialyq sandyq ǧylymǧa üiretude. Siusai halyqaralyq mektebı Reseidıŋ Mäskeu qalasynda tırkelgen.
Siusai ǧylymynda tek qana sözdıŋ energiiasy emes, ärbır ärıptıŋ sandyq kodtary bar. Mysaly, dälel retınde ärbır adam esımınıŋ ärıpterı sandarmen esepteledı. Jäne sol siflyq kod boiynşa adamnyŋ sapalyq, sandyq qasietı aiqyndalady.
Endı bız siusai mektebınen därıs alǧan respublikamyzdyŋ är salasynda eŋbek etıp jürgen adamdardyŋ pıkırlerın tyŋdasaq.
Zäureş ERMEKQYZY, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty:
– Ūly Abai «Myqty bolsaŋ özıŋdı jeŋıp kör», al Şäkärım atamyz: «Adam özın tanysa Qūdaiyn tanidy, Qūdaiyn tanysa dünienı tanidy» degen eken. Sondyqtan siusai arqyly sandardyŋ syryna üŋılu kısı taǧdyryna araşa tüsudıŋ, kündelıktı tırşılıkte adamdardy jaqsylyqqa jeteleudıŋ joldaryn jetık bıluge bolady. Menıŋ tüsıngenım, numerologiiada adamnyŋ mınez-qūlqy ǧana aitylady. Al siusai özıŋızdıŋ oŋ jäne terıs qasietterıŋızdı qalai dūrys paidalanu kerek, tıptı sızdıŋ şynaiy taǧdyryŋyzdyŋ qandai ekenın tüsınu turaly maǧlūmat beredı.
Samat ŪRMAǦANBETOV, «Center Group» qūrylys kompaniiasynyŋ direktory:
– Men ekı ret Janat Qojamjarovtan därıs alǧannan soŋ, ömırdegı, jūmystaǧy jäne tuystarmen bolǧan qarym-qatynasta jıbergen qatelıkterımdı sandyq psihologiia negızınde tereŋ tüsındım. Men siusai mektebıne daǧdarysqa ūşyraǧanda keldım. Ras, sandyq psihologiia qazaqtyŋ qasiettı sandarymen ūştasyp jatqanyna közım jettı. Mysaly, «3» sanyn alaiyq. Qazaqta üş arsyz: ūiqy, tamaq, külkı arsyz degen bar. Tılımızde «üş qainasa sorpasy qosylmaidy» degen balamalar da bar. Osynyŋ bärı siusai sandyq psihologiia ǧylymynda bar närseler eken. Bızdıŋ kompaniia soŋǧy jyldary Batys Qazaqstanda 1 million şarşy metr tūrǧyn üi men kommersiialyq ǧimarat saldy. Siusai sabaǧyn alǧannan keiın jūmysym jandandy.
Söz tüiını nemese aqyl-parasat jolymen
Mıne, siusai sandyq psihologiialyq ǧylymnan när alǧan adamdardyŋ oi-pıkırı osyndai. Men ötken jyly, özım filosof bolǧandyqtan, Janat Qojamjarovtyŋ Qyrǧyzstanda ıssaparda bolǧan kezımde bır tanysym arqyly onyŋ leksiiasyn bır saǧat tyŋdauǧa mümkındık tudy. Sol leksiiada Janat Qojamjarov otbasy taqyrybynda äŋgıme qozǧady. Sol oqu sabaǧynda 10 janūia ajyrasu aldynda eken. Bızdıŋ bügıngı taqyrybymyzda qaralatyn mäsele otbasyn qalai saqtap qalu mäselesı bolǧandyqtan, adamdar siusai ılımınıŋ sandyq ǧylym negızıne süienu maŋyzdy dedı ol. Mysaly, Qazaqstan boiynşa aitsam, 2021 jyly elımızde 48232 janūia ajyrasqan. Mūnyŋ 72 paiyzy – qala halqy, al 27 paiyzy – auyl halqy. Qazırgı kezde meiırımsız, jüikesı älsız, ūiaty az jastardyŋ boluy ökınıştı. Ajyrasudyŋ bırınşı ornynda Astana tūr, al eŋ soŋǧy orynda – Türkıstan oblysy.
Qarap otyrsaq, qazaqtyŋ ruhyn köteretın taǧy bır jol siusai ılımı bolatyn türı bar. Bügıngı taŋda keibır adamdar memleket pen halyq aldyndaǧy, üi ışı jaqyndaryna bailanysty jäne adamgerşılık älemıne qatysty özınıŋ azamattyq boryşyn bıle bermeidı. «Jaman ädetke jolama», «saraŋdyqtan aulaq jür», «aqymaqqa senbe», «arsyzdan bata alma» degen ötken ǧasyr ǧūlamalarynyŋ ösietın siusai mektebı zaŋdy türde jalǧastyryp otyr. Ūltymyzdyŋ jetı qorǧany bar: ol – el täuelsızdıgı, ekonomikalyq quaty, tılı, dını,tegı, dılı (ar-ojdany men salt-sanasy, ǧūryp-ädetı) jäne jan sany. Siusai halyqaralyq akademiiasy osy baǧytta adamdardyŋ sanasyn oiatyp, ūlttyq ruhtyŋ joǧalmauyna jäne meiırımı az, ūiaty joq ūrpaqtyŋ qoǧamǧa paidasy bolmaitynyn sandyq kod boiynşa däleldeude.
Olai bolsa siusai ılımı – adamnyŋ jan düniesın, öresın, aqyl-parasatyn, tänın, oilauy men emosiiasyn qalypqa keltıretın psihologiialyq jäne pedagogikalyq jüie. Sondyqtan älemdı sandar men sözder arqyly adamzat balasy bileidı emes pe. Demek, ūly oişyldarymyzdyŋ danalyq, tärbielık, danyşpandyq qasietterı negızınde sifrlyq kod boiynşa siusai ǧylymy imanyn yrys, ata jolyn qazyna sanaǧan naǧyz ozyq oily qazaq ūltynyŋ tärbiesıne üles qosyp jatsa, oǧan nege bet būrmasqa?!
Maǧjan
SADYHANŪLY,
jurnalist,
filosofiia
ǧylymdarynyŋ
kandidaty
