Eldı aştyq jailap alǧan osy kezde, iaǧni 1921 jyldyŋ aiaǧy men 1922 jyldyŋ basynda astana qala Orynbordaǧy Qazaq avtonomiialy respublikasynyŋ basşy mekemelerı Qazaqstannyŋ ortalyq ökımetı jer-jerdegı qaiǧyly jaǧdailardan habardar edı. Aşarşylyqqa ūşyraǧan Oral, Torǧai, Aqmola aimaqtaryndaǧy jaǧdaidy baqylap, rettep otyru üşın Qazaqstan ortalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy Seiıtqali Meŋdeşev basqarǧan ortalyq tötenşe komissiia qūryldy.
1921 jylǧy 26 qazanda QOAK yqşam töralqasy (malyi prezidium KSİK – Z.T.). Mūhtar Äuezovtı sol ortalyq komissiia töraǧasynyŋ orynbasary etıp bekıtu jönınde ūsynys tūrǧysynda qauly alady. Būl qyzmetten Şneifar bosatylady. Bıraq erteŋınde, iaǧni 27 qazanda bolǧan ülken töralqa būl şeşımdı bekıtpedı. Mūhtar Äuezov ortalyq komissiianyŋ müşelıgıne engızıldı, onyŋ ornyna, iaǧni töraǧanyŋ orynbasarlyǧyna Sergeev bekıtıldı. Būl arada, bırınşıden, M.Äuezovtıŋ QOAK saiasi hatşysy mındetındegı jūmysynyŋ köptıgı, ekınşıden, būrynǧy Alaşordadaǧy qyzmetterı «eske alynuy» mümkın ekenı qūjattardan körınedı.
1921 jylǧy 10 jeltoqsanda Qazaqstandaǧy keŋes qūrylysyn nyǧaitu, äsırese, eldegı alapat aştyqpen küres mäselelerın talqylaǧan ūlty qazaq kommunist qyzmetkerlerdıŋ jinalysy boldy. Būl jiynǧa Älıbi Jangeldin töraǧalyq ettı. Qatysqandar: Äuezov, Almanov, Asylbekov, Nahimjan, Kenjin, Baitūrsynov, Baidıldin, Tölepov, Jamanmūrynov, Sarymoldaev, Jürgenov, Nūrmūhambetov, İgılıkov, Qarjasov, Bırjarov, Orazbaeva, Samatov, t. b.
Kün tärtıbıne ekı mäsele qoiyldy:
- Qyrdaǧy audandardyŋ aştyqqa ūşyraǧan tūrǧyndaryna naqty kömek körsetudı ūiymdastyru.
- Qazaq qyzmetkerlerın osy jūmysqa tartu jäne olardy tiımdı paidalanu, sondai-aq, Türkıstan Respublikasyna qonys audarǧan qazaq qyzmetkerlerın kerı qaitarudyŋ amalyn qarastyru.
Jinalysqa Qazaq oblystyq partiia komitetı atynan qatysqan Avdeev, jalpy alǧanda, qazaq qyzmetkerlerınıŋ pıkırın qoldap, respublikadaǧy basqaruşy mekemeler men ūiymdarda qazaqtar men qazaq emes basqa ūlt ökılderınıŋ arasynda prinsiptı mäseleler jönınde kelıspeuşılık bar ekenın moiyndady.
1921-1922 jyldary Qazaqstannyŋ bes guberniiasynda 3 million 353 myŋ adam aşarşylyqqa ūşyraǧan, odan ölgenı – 1,5 million. Aqmola guberniiasynda 1921 jyldyŋ nauryz aiynda eseptegı 1021164 adamnyŋ 472 myŋy aştyqqa ūşyraǧan. Būl – Orynbordan Keŋes Odaǧynyŋ ortalyq bilık organdaryna berılgen resmi aqpar ǧana
Qazaqstan ortalyq atqaru komitetı ötkızgen osy keŋeste «Qyrdaǧy audandardyŋ aştyqqa ūşyraǧan halqyna naqty kömek körsetudı ūiymdastyru turaly» M.Äuezovtıŋ baiandamasy tyŋdaldy. Äuezov: «Aştarǧa kömek körsetetın ūiymdardyŋ qoly qyr elıne älı jetken joq. Olardyŋ taiau arada jetuı de neǧaibyl» ekenın atap körsetıp, onyŋ basty sebepterın sanamalap berdı:
- Auyldardyŋ tıkelei özımen aralasa otyryp, olardyŋ mūqtajyn anyqtaityn qyzmetkerler joq (iaǧni M.Äuezovtıŋ qolyndaǧy guberniialar men uezderde qūrylǧan aşyqqandarǧa kömek beretın ūiymdardyŋ qūramynda ūlty qazaq qyzmetkerlerdıŋ joq ekenı körınıp tūrdy – Z.T.).
- Aştyqqa ūşyraǧan qazaqtar naqty bır jetekşı adam bolmasa, özderıne arnalyp memleket tarapynan bölıngen ülesın de ala almaidy. Öitkenı qazaqtar bır üzım nan üşın jat jerde qol jaiyp qaŋǧyryp jürgennen görı, üiınde ölgendı artyq sanaidy. Tıptı, kömek ızdegennıŋ özınde, qaraŋǧy, aŋqau qazaq ony taba almaidy.
- Jergılıktı jerlerdegı aştarǧa kömek beretın ūiymdar, älbette, qoltyǧynyŋ astyndaǧy, iaǧni jaqyn jerdegı qalalar men qala maŋyndaǧy selolardy qamqorlyqqa aluǧa tyrysady. Demek, qaladan şalǧai ornalasqan qazaq auyldary kömekten ünemı qaǧaju qalady.
Aqiqatyn aitatyn bolsaq, qyrda qyrylyp jatqan qazaqtyŋ jaǧdaiyna qaraǧanda, qaladaǧy aştyqtyŋ üreilı körınısterı oiynşyq siiaqty äser qaldyrady (M.Äuezovtıŋ baiandamasy orysşa, bız yqşamdap audardyq. Al myna soŋǧy söilemde avtordyŋ stilı meilınşe saqtaldy – Z.T.).
«Eger de būl audandardy aştyqtan qūtqaru üşın däl qazır şūǧyl türde üzıldı-kesıldı şaralar qoldanylmasa, Qazaq respublikasy qazaqsyz qalady. Köptegen audandaǧy qazaqtar bırtalaidan berı tek qana körtyşqan, suyr, taǧy sol siiaqty jändıktermen özegın jalǧauda. Sonyŋ saldarynan auylda ärtürlı jūqpaly aurular men ındet türlerı būryn estıp-bılmegen kölemde taralyp barady. Mūnyŋ barlyǧy aştarǧa kömek körsetu ūiymdarynyŋ qyr elıne (qazaqtar dep oqyŋyz – Z.T.) jany aşymaitynyn, olardyŋ taǧdyryna nemkettı qaraitynyn körsetedı. Sondai-aq, osyndai qasıret otyn öşırude qazaq qyzmetkerlerınıŋ enjarlyǧy baiqalady. Bilık basynda otyrǧan qazaq qyzmetkerlerı, būl ıstı däl osy küiınde qaldyruǧa bolmaityny öz aldyna, būl – sızder üşın qylmys. Bärımız osy üşın qazaq elınıŋ aldynda, özımızdıŋ arymyzdyŋ aldynda jauaptymyz» dedı M.Äuezov.
Baiandamasynyŋ soŋynda M.Äuezov qyrdaǧy aştarǧa kömek körsetu şaralarynyŋ josparyn ūsyndy. Jinalys sol josparlardy negızge alyp qauly qabyldady. Keiın qazaq halqynyŋ atyn älemge tanytqan ūly oişyl, kemeŋger jazuşy Mūhtar Äuezov osy sözderdı aityp, halqynyŋ taǧdyry üşın eŋırep tūrǧanda 25 jastan jaŋa ǧana asqan edı.
Būl baiandamany tolyq keltırıp otyrǧanymyz – «Qyrdaǧy el», «Qyr qazaqtary» degen ataular Aqmola, Semei, Torǧai guberniialarynyŋ aimaqtaryn tügel qamtydy. Osylaişa, respublikanyŋ qyr aimaqtarynda aşarşylyqqa ūşyraǧan halyqqa kömek körsetu degen jalpy baǧdarly mäselenıŋ aiasynda, äsırese, qorǧanyşy osal, älsız, aŋqau, sondyqtan da qyrylyp qaluǧa äbden beiım qazaq auyldaryna erekşe nazar audaru keregı memlekettık deŋgeide arnaiy köterıldı.
Köp ūzamai, sol 1922 jyldyŋ qaŋtarynda QOAK saiasi hatşysy M.Äuezov aştarǧa kömektesu jönındegı ortalyq komissiiasynyŋ müşesı retınde Oral guberniiasyn aralap qaitty.
Osy sapardyŋ qorytyndysy boiynşa ol RKP (b) oblystyq komitetıne esep berdı. Oral guberniiasynda aşarşylyqqa ūşyraǧan halyqtyŋ jaǧdaiyn baiandai kelıp, M.Äuezov būl aimaqtyŋ Aqmola guberniiasyna bekıtılgenın, iaǧni Qyzyljardaǧy bilık oryndarynyŋ jūmysyn şiratu keregın basa 10 jeltoqsan küngı jinalysynda: «Aştarǧa kömek körsetu jönındegı tötenşe komissiialardyŋ qūramynda qazaq ökılderı joq. Sondyqtan aştyqqa ūşyrap, qatty auyrtpalyq tartyp otyrǧan qazaq auyldaryna tiıstı kömek berılmeude» degen tūjyrym jasaldy. Demek, jaǧdaidy tüzeu üşın qazaq qyzmetkerlerınen tez arada jauapty ökılder jasaqtap, tıkelei qazaq auyldaryna jıberu jönınde M.Äuezovtıŋ ūsynysy bırauyzdan qoldau tapty. Alaida Qazaq ortalyq atqaru komitetınıŋ saiasi hatşysy M.Äuezov bastaǧan qazaq qyzmetkerlerınıŋ būl şaralaryn olardyŋ qazaq emes kommunist ärıptesterı sol jerde-aq «ūltşyldyqtyŋ körınısı» dep baǧalady. Olar aştyqqa ūşyraǧan jartylai köşpelı qazaq auyldarynyŋ memleket tarapynan eşqandai kömek almai jatqanyn körgısı kelmedı.
Syrt qaraǧanda, aştan qyrylyp jatqandardy ūltqa böluge bolmaityny ras siiaqty edı. Bıraq qazaq ūltynyŋ özıne ǧana tän mınez-qūlqyn, tözımın, tūrmys-tırşılık äreketın «kommunist joldastar» tüsınbedı, tüsıngısı de kelmedı.
1922 jylǧy 15 aqpanda Qazaq oblystyq partiia komitetı töralqasynyŋ mäjılısınde QOAK saiasi hatşysy Mūhtar Äuezov özı ıssaparmen baryp, aralap kelgen Oral guberniiasyndaǧy jaǧdai turaly baiandama jasady. Ol aştyqtyŋ zardaptary künnen-künge asqynyp kele jatqanyn, ortalyq ükımetten bölıngen kömektıŋ keşıgıp otyrǧanyn aitty.
Osy 1921-1922 jyldary Qazaqstannyŋ bes guberniiasynda 3 million 353 myŋ adam aşarşylyqqa ūşyraǧan, odan ölgenı – 1,5 million. Aqmola guberniiasynda 1921 jyldyŋ nauryz aiynda eseptegı 1021164 adamnyŋ 472 myŋy aştyqqa ūşyraǧan. Būl – Orynbordan Keŋes Odaǧynyŋ ortalyq bilık organdaryna berılgen resmi aqpar ǧana. Al qai saida qanşa qazaqtyŋ süiegı qurap qalǧanyn däl eseptegen kım bar dep tereŋırek oilansaq, halyq qasıretınıŋ kölemın elestetudıŋ özı üreilı.
Avtonomiialyq respublika boldyq, Qazaqstan degen memleket qūramyz dep jan sala ıske kırısken qazaq ziialylarynyŋ öz ūlty aldynda adal atqarmaq ıs-jospary osylaişa tas-talqan boldy. Olardyŋ meselı qaitty, tauy şaǧylyp, «balapan basyna, tūrymtai tūsyna» kettı. Ūlttyŋ qaimaǧy ırıdı.
Däl osy jaǧdaida Mūhtarlardyŋ, Maǧjandardyŋ, Smaǧūldardyŋ… bükıl oi-armany adyra qaldy, jıgerın qūm qylyp, ömırden tüŋıldırdı. Orynbordyŋ, ondaǧy Mūhtar Äuezov siiaqty basşy qazaq qyzmetkerlerınıŋ dümpuımen, Qyzyljardaǧy tötenşe komissiianyŋ qūramyna komissiia töraǧasynyŋ orynbasary bolyp qosylǧan Maǧjan Jūmabai guberniiany aralauǧa attandy. Kökşetauǧa baryp, ol jaqtaǧy jaǧdaidy közımen kördı. Halyqpen söilesıp, azyn-aulaq taǧammen bölısuge ündedı, mal jinady, azyqqa paidalanu üşın terı jinaǧanyn da kelesı bır joly aitamyz…
Zarqyn TAIŞYBAI, M.Qozybaev atyndaǧy SQU professory,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
