ABAI: EŊBEK häm KÄSIPKERLIK

Abai on jasynan bır müşelıne deiın bar bolǧany üş-aq jyl oqyǧan. Semeidıŋ ekı dıni medresesınde, sosyn Prihodskaia şkolada üş ai därıs alyp, orysşa tıl syndyrǧan. Bügıngı tüsınıkpen bastauyş mektep deŋgeiıne de jetpegen. Bıraq mäsele ūly ūstaz Ybyrai Altynsarin jastarǧa ösiet etkendei, «oqyǧandy köŋılge yqylaspen toqi bılude» ǧoi. Ilım ızdegen jasqa bılım közınıŋ qaida jatqanyn, ony qalai aluǧa bolatynyn üirense, ar jaǧyn qauzap özı-aq alyp ketedı emes pe. Abai da ılım-bılım jinaudyŋ öz betınşe ızdenıp, üirenu ädısın jetık igergen. Semei kıtaphanalarynyŋ tūraqty oqyrmany bolumen bırge, Reseiden gazet-jurnaldar jazdyryp alyp tūrǧany onyŋ osyndai ızdenımpazdyq ızgı qasietın aiǧaqtaidy. Būlardy nege aityp otyrmyn? Sebebı, düniedegı jaqsy-jaman, ozyq pen tozyq, şynaiy men jalǧan özara salystyru arqyly ǧana tanylady. Al, salystyra bıluıŋ üşın özıŋde bardy ǧana emes, özgede bardy da jaqsy bıluge tiıssıŋ. Abai osyndai «dünienı oimen şolǧan» asa bılımdar, sanaly adam boldy. Onyŋ boiyndaǧy erekşe qasiettı, «äke balaǧa synşy», ärine, sūŋǧyla Qūnanbai aldymen tanydy. Al, el basqaru – qoǧamdy damytuǧa örıstı jol körsetıp, alǧa süireu – adamzat balasy jaratylǧannan bermen qarai mälım bolǧan maşaqaty köp eŋ kürdelı öner. Sondyqtan, būl jerde Qūnanbai taptyq müddenı oilap, Abai da özı siiaqty halyqty auyzdyqtap ūstaityn qatal bileuşı bolsa eken dep armandady degen saiasat sözın alyp tastaǧanymyz jön. Är qoǧamnyŋ öz uaqytyna säikes deŋgeiı bolady. Sol üşın Qūnanbailardy sögudıŋ, Abaidy äkege qarsy qoiudyŋ bızdıŋşe eş qisyny joq.

Abai jastai el basqaruǧa aralasqanda, jiǧan-tergen bılımımdı el kädesıne jaratamyn, öner üiretemın, jaŋa käsıpterge baulimyn dese, taŋǧalarlyq jai emes. Onysy «jartasqa salǧan aiqaidan şyqqan jaŋǧyryq» siiaqty bolsa, ol da taŋǧalarlyq jaǧdaiat emes. Būl – öz ortasy, uaqytynan oza tuatyn ūly tūlǧalardyŋ köbınıŋ basynda bolatyn ökınış. Äigılı «Ǧylym tappai maqtanba» atty öleŋındegı «Talap, eŋbek, tereŋ oi, qanaǧat, rahym oilap qoi, bes asyl ıs bılseŋız» deitını Abaidyŋ jas ūrpaqqa aitar oilarynyŋ jiyntyq qorytpa-qūimaǧy ıspettı. Mūny jäne ömırdıŋ

ystyq-suyǧynan ötıp, jasy qyryqqa jetkende tapqan oiy desek te bırjaqty bolatyn sekıldımız. Abaidy hakım deŋgeiıne kötergen būl oilary kökeiıne jastai ūialaǧany, medre­sede oqyǧan jyldary beki tüskenı alǧaşqy öleŋderınen-aq aŋǧarylady. Onyŋ äredık şäkırttık, aǧaiyn-tuys, zamandastaryna arnaǧan öleŋ şumaqtaryna üŋılsek te, mynadai qyzyq jäiıtterdı baiqaimyz. Būlar, ädette, aqyn jinaqtarynda 1855-1881 jyldary jazylǧan öleŋderı dep körsetıledı. Mysaly, şaǧatai tılınde jazylǧan «Älıf-bi» öleŋınıŋ özınde «Tai-talaptan, äiteuır qūr qalmaiyn» deidı. Būl sözdı Abai on-onbırlerdegı şäkırt jastaǧy kezınde aitqan. Ülken örıstı eŋbektıŋ basy bır närsege talap qyludan bastalatynyn bılıp tūr emes pe. Jastyq şaqty bos dyrdumen ötkızuge bolmaitynyn eskertıp, öz aptyǧyn özı basatyn «Sap, sap köŋılım, sap köŋılım!» atty öleŋınde «Beinet körmei, däulet joq» dep aldyna maqsat qoiady. Al, «Qandai qyzda läzzat bar jan tappaǧan?» deitın öleŋınde onan da ärı ketedı:

Kei jıgıt arsyzdyqpen, ūiatsynbai,

Qoly jetpes närsege tyrtaqtaǧan.

Oryndy ıske jürıp, oi tappaǧan,

Ne bolmasa jūmys qyp, mal baqpaǧan.

Qasietı bolmaidy ondai jıgıt

 Änşeiın qūr bekerge būlǧaqtaǧan.

Öz ortasynan, äsırese, jastar boi­ynan osyndai keleŋsızdıkterdı köp körgen ol jasy qyryqtarǧa jetkende tereŋ-tereŋ oilarǧa şomyp, ıştei qatty küizeledı. 1886 jyly jazǧan «Qartaidyq, qaiǧy oiladyq, ūiqy sergek» degen öleŋınde «Jamandar qyla almai jür adal eŋbek, ūrlyq, qulyq qyldym dep qaǧar kölbek» dei kelıp:

Adamzat, tırılıktı däulet bılmek,

Aqyl tappaq, mal tappaq, adal jürmek.

Ekeuınıŋ bırı joq, auyl kezıp,

Ne qorlyq qūr qyljaŋmen kün ötkızbek? – dep, estı qūlaq bolsa tyŋdaityndai, arly sana bolsa ūialatyndai etıp söileidı. Bıraq ainala-töŋıregı yryŋ-jyryŋ, be­reke joq. Aqyn «Köŋılım qaldy dostan da, dūşpannan da» dep qatty qamyǧady. Sebebı, «Endıgı jūrttyŋ sözı ūrlyq-qarlyq… Bailar mal qyzyǧyn köre almasa, saudager tynyş sauda jasai almaidy». Mūndaida, ärine, «Adasqannyŋ aldy – jön, arty – soqpaq». Osy attas öleŋınde «Olardyŋ joq oiynda malyn baqpaq, adal eŋbek, mal tappaq, jūrtqa jaqpaq» dep, älgı özı synaǧan yryŋ-jyryŋ berekesızdıktıŋ syryn da aşady.

Aqyn būl öleŋderınde bätuasyz-mänsız tırşılıktıŋ özegınde eŋbek qadırın tüsınbeuşılık, käsıpsızdık jatqanyn synap, sözın jalpyǧa bırdei arnasa, odan qaiyr tappaǧanyn aŋdaǧan soŋ, endı nazaryn tıkelei jastarǧa qarai būrady. «Bır däuren kemdı künge – bozbalalyq» deidı. Bozbalalyqtyŋ uaqytşa ötkınşı ekenın eskertedı. «Äuelı öner ızdelık, eŋ bolmasa eŋbekpen mal tabalyq» dep, aqylǧa şaqyrady. Osy oraida, aqynnyŋ sonau şäkırt kezınde-aq jamaǧaiyny Jaqsylyq degenge arnaǧan bır şumaq äzıl öleŋı eske tüsedı. «Aiaǧyŋdy aŋdyp bas, ei, Jaqsylyq! Boryşqorlyq adamǧa qiyn närse, ärqaida östkızedı mal tapşylyq» deitını şe? Jalqaulyq, erınşektık adamdy sūranşaq etedı. Alǧanyŋdy uaqytynda qaitarmasaŋ, basyŋ dauǧa qalady. El-jūrtqa jeksūryn atanasyŋ, azamat basyŋ qor bolady. İä, Abaidyŋ öz ortasynan körgenı bır ǧana Jaqsylyq atty jalqau emes, ondailardyŋ jüzın, myŋyn körıp, eŋbeksız kün körmek bätuasyzdyqtaryna qynjylyp östı ǧoi. Al, būǧan ne sebep dep oilaǧanda, oqu-bılım, önerden qūr qalǧandyq ekenıne közı jettı. Söitıp jastarǧa arnalǧan ataqty «Ǧylym tappai maqtanba» atty öleŋı düniege keldı. Dünienı de, maldy da, ne ızdeseŋ sonyŋ bärın ǧylym arqyly tabasyŋ dedı. Al, bılımsızder qalai ömır süredı? Ony «İnternatta oqyp jür» atty öleŋınde tüsındıredı:

Önersızdıŋ qylyǧy –

Tura sözın aita almai,

Qit etuge bata almai,

Qorlyqpenen şıruge;

Az aqşaǧa jaldanyp,

Önbes ıske aldanyp,

Jol taba almai jüruge… – dep qoǧamdaǧy önersızdıŋ ornyn körsetıp, bolymsyz keipın sümıreite suretteidı.

Bız, ädette, jastarǧa Abai öleŋderın mahabbat turaly, dostyq turaly, tabiǧat turaly syndy taqyryptarǧa toptap, bölıp oqytamyz. Ädebiettı tanytudaǧy ejelden qalyptasqan ädıs qoi. Bızdı qairan qaldyratyny – sonyŋ bärınde de Abaidyŋ adal eŋbek, önımdı käsıp mäselesın öleŋınıŋ arasyna kestelep qosyp otyratyny. «Köjekbaiǧa» öleŋınde «Saudager qaşty būl elden, nesiesın jiia almai» dep bereke-bırlık joq jerde adal käsıptıŋ erkın damyp, örkendei almaitynyn aiǧaqtaidy. Baiqasaq, keşegı Keŋes zamany kezınde qoǧamdaǧy eŋ jaman, alaiaq, jeksūryn adam – saudager dep küstanalasaq, Abai kerısınşe, oǧan adamzat tūrmysyn berekelendıruşı, örkeniet jasauşy ozyq tūlǧa dep qaraǧan. Saudagerdıŋ meşeu qalǧan qazaq arasynan laiyqty qoldau tappaǧanyna qynjylady.

Bolys – bilık iesı, eldı käsıpke beiımdeuge, tūrmysyn tüzetuge jauapty adam. Halyqty osyndai auqymdy, ırı ısterge bastaudyŋ ornyna ol baiǧūs bar malyn şyǧyndap, bolys bolyp, «käkır-şükır, kör-jerdı paida körıp eptep» jür. Abai  mūndai basşylardyŋ eşqaşan eldı kögertpeitının synai otyryp, qynjylady. Bıraq älı de jastardan küderın üzbeidı:

Jastyqtyŋ oty, qaidasyŋ,

Jürektı türtıp qozǧamai?

Ǧylymnyŋ bılıp paidasyn,

Dünienıŋ körkın boljamai?..

Qoǧamdaǧy ülken-kışı, bai-kedeilerdıŋ araqatynasy öz uaqytynyŋ jetken deŋgeiıne säikes keledı ǧoi. Iаǧni, jastar da ülkenderdıŋ aitqanynan, öz ortasynyŋ qalybynan şyǧyp kete bermeidı. Jalǧyz özı jastardyŋ sanasyn özı oilaǧan baǧytqa şyndap būra almasyna közı jetken Abai bır uaqyt aşynyp ta ketedı. «Zamanaqyr jastary… Önımsız ıske şep-şeber… Siyrşa toisa mal bolyp, örege kelıp süikener…» dep küiınedı. 1893 jyly jazylǧan «Boiy būlǧaŋ» atty öleŋınde «Bas qūrasyp, mal sūrasyp, bermegenmen ketıser» dep bıreudıŋ arqasynda eŋbeksız kün körgısı keletınderdı aiausyz mıneidı. Būl kezde dın ūstaityndardyŋ özderıne de «Eŋbegı joq, eppenen mal tabam dep, sendıre almai, sene almai, sendeledı…» dep nalidy.

Uaqyt, ömır ötıp jatyr. Özgerer qalpy baiqalmaidy. Aitqan aqyl jelge ūşyp, körsetken önege eleusız qalyp jatqandai. Endı Abai da tılınen zıldı u tamyza söileidı. 1895 jyly jazǧan «Talai söz būdan būryn köp aitqanmyn» deitın öleŋınde «Ne ǧylym joq, nemese eŋbek te joq, eŋ bolmasa kettıŋ ǧoi mal baǧa almai» dese, «Aş qaryn jūbana ma maily as jemei?» degen öleŋınde

Eŋbek joq, qaraket joq, qazaq kedei,

Tamaq aŋdyp qaitedı tentıremei? – dep eldıŋ jalpy jaǧdaiyn sipattap, mūnyŋ arty nege äkep soǧatynyn da eskertedı. Iаǧni, «Bır jılık pen bır aiaq qymyz bergen, dereu senı jūmsaidy

bır jūmysqa…» Büitken beişara qalyptan qūtyluǧa bola ma? Bolady eken. Ol üşın:

Jalǧa jür, jat jerge ket,

Mal tauyp kel.

Malyŋ bolsa, syilamai tūra almas el…

Esek kötın jusaŋ da, mal tauyp kel,

Qolǧa jūqpas, eş adam kemıte al­mas…

Atanyŋ ǧana emes, adamzattyŋ ba­lasy bolǧan Abai öz basynyŋ qaiǧy-qasyretımen ezılıp jürse de, onysyn syrtqa sezdırmei, ainala jūrtyn tırşılık qareketın jasap, adal eŋbek etuge şaqyrudan tanbaidy. 1896 jyly «Malǧa dostyŋ mūŋy joq mal­dan basqa» deitın öleŋınde «Eŋbektı sat, ar satyp nege kerek? Üş-aq närse – adamnyŋ qasietı: ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» dep, tereŋnen tolǧasa, taǧy bırde:

Senbe jūrtqa, tūrsa da qanşa maqtap,

Äure etedı ışıne qulyq saqtap.

Özıŋe sen, öz küşıŋ alyp şyǧar,

Eŋbegıŋ men aqylyŋ ekı jaqtap, – dep, soqyrǧa taiaq ūstatqandai qyp aitady. Eger, osy sözderdıŋ astaryna üŋıler bolsaq, adamnyŋ basty üş qasietı: ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek nyşandary kısıge tua bıtse de, eŋbek, öner, ǧylym arqyly ǧana da­myp, örken jaiary sözsız. «Eŋbegı men aqylyn» teŋ ūstai bıletın adam ǧana kezdesken qiyndyqtardy jeŋe alaty­ny aqiqat. Sapaly adam qalyptasyp, ony jasampazdyq küşke ainaldyra­tyn bırden-bır tura jol – osy.

Abai ömırınıŋ soŋyna qarai poezi­iamen qatar «Ǧaqliia» dep atap, qara sözge den qoiǧany mälım. Qara sözge ne sebeptı den qoiǧanyn zertteuşıler: Mümkın el-jūrtym öleŋ tılın tüsıne bermeitın şyǧar, sondyqtan, aǧartuşylyq oilarymdy halqyma qarapaiym qara sözben jetkızıp köreiın, dep şeşken deidı. Kelısuge bolatyn qisyn. Öitkenı, öleŋderınde aitylatyn oilarynyŋ qara sözderınde tügeldei qaitalanyp otyra­tyny anyq. Aiyrmasy, öleŋderınde tūspaldap, beinelep, az sözge köp astar berıp aitsa, qara sözderınde oiyn bala da, dana da tüsınetındei etıp, anyq, aiqyn baiandaidy. My­saly, ekınşı sözın alaiyq. Jasynda qazaq turaly qalyptasqan oiynyŋ öse kele qalai özgergen sebebın ba­iandaidy. «Sarttyŋ ekpegen egını joq, saudagerınıŋ jürmegen jerı joq, qylmaǧan şeberlıgı joq…» Noǧai… Şydamdy, eŋbekqor, mal tapqyş. Tūrmystary sändı. Qazaqty sasyqsyŋ dep törıne şyǧarmaidy. Olardyŋ erekşe qasietı – bırın-bırı kündep, qyzǧanyp, qudalamaidy. Sebebı, olar şarua quady, öner ızdeidı, mal taba­dy. Al, orys üşın qazaq qolyndaǧy qūly men küŋınen de jaman, jabaiy maqūlyq ıspettı. Qazaq kımge külse, solardyŋ bärı qazaqtan alda, ozyq tūr. Öitkenı, olar eŋbektı, önerdı, ǧylymdy tırşılık, ömır bazarynyŋ qaruy etken. Abai osynda aitatyn ötırık, ösekke äuestenudıŋ jaiyn qyryq ekınşı sözınde tolyqtyra tüsedı. «Qazaqtyŋ jamanşylyqqa üiır bola beretūǧynyŋ bır sebebı – jūmysynyŋ joqtyǧy» deidı ol.

«Eger, egın salsa, ia saudaǧa salynsa, qoly tier me edı…»

Jalpy, adam boiyndaǧy ja­man mınezderdıŋ aluan türı eŋbektı mansūqtaudan tuady eken. Mūny Abai ataqty «Segız aiaq» atty öleŋınde «Tamaǧy toqtyq, jūmysy joqtyq, azdyrar adam balasyn», dep tüiındegen ǧoi. Azǧyndyqtyŋ belgılerın törtınşı jäne besınşı sözderınde keltıredı. Iаǧni, azǧan adam qulyq sauady, bıreudıŋ qolyndaǧyǧa közın süzedı, tılenıp adam sauady. Ol maldy qalaişa tabudy bılmese de, maldylardy ötırık maqtap, aldap aluǧa tyrysady. Bermese, jaulasady. Eger maldy bolsa, öz äkesın jaulap aludan da betı şımırıkpeidı.

Boidaǧy osyndai jeksūryn qylyqtardan qaitseŋ arylasyŋ? Ol üşın Allaǧa syiyn, ekınşı öz qairatyŋa süien, eŋbegıŋdı sau. «Eŋbek qylsaŋ qara jer de beredı, qūr tastamaidy» deidı Abai (törtınşı söz). Bıraq Abaişa maldy bolu iın bütın, qaryn toisa boldy emes, ol – öner, ǧylym ızdeuge jol aşatyn mümkındık közı. «Maldy sarp qylyp, ǧylym tabu ke­rek. Özıŋe tabylmasa, balaŋ tapsyn… Ǧylymsyz ahiret te joq, dünie de joq». Mūny onynşy sözınde aitsa, jiyrma besınşı sözınde: «…Balaŋ bala bolsyn deseŋ, oqyt, mal aiama! Äitpese, bır it qazaq bolyp qalǧan soŋ, saǧan raqat körseter me, özı raqat körer me, iaki, jūrtqa raqat körseter me?» dep nyqtaidy.

Mal tapqysy kelmeitın adam joq, sony qalai tabudyŋ közın bıletın adam az. Ol üşın oqyp ızdenu, bılım jinau kerek. Öitkenı, «Özıŋ tırı bolsaŋ da, kökıregıŋ ölı bolsa, aqyl tabuǧa söz ūǧa almaisyŋ. Adal eŋbekpen erınbei jürıp mal tabuǧa jıger qyla almaisyŋ» (altynşy söz).

Mal tabudyŋ bır joly retınde Abai ūsaq käsıpşılıktı körsetedı. «Qolöner üiren deidı. – Jäne ısıme bereke kırsın deseŋ: 1) būl ısımdı ol ısımnen asyramyn dep artyq tyraş­tanba; 2) malǧa böge qalǧan kısımsıp kekıreŋdeme; 3) qu tılge, maqtanǧa aldanyp daraqylanba; 4) tamyrşyl bolyp bosqa şaşyla berme».

Abaidyŋ köptegen maqalǧa ainalǧan qanatty oilary otyz jetınşı sözınde toptastyrylǧan ǧoi. Mūnda da ol adal eŋbek etu, önımdı käsıp tabu mäselesıne basa köŋıl böledı:

– Eger ısım önsın deseŋ, retın tap;

– Saqalyn satqan kärıden eŋbegın satqan bala artyq;

– Erınşektık – küllı düniedegı önerdıŋ dūşpany. Talapsyzdyq, jıgersızdık, ūiatsyzdyq, kedeilık – bärı osydan şyǧady.

Abaidyŋ «Ǧylym tappai maqtanba» atty öleŋı jastarǧa arnaǧan ösietterınıŋ temırqazyǧy, altyn dıŋgegı dep aitqanbyz. Osyndaǧy «talap, eŋbek, tereŋ oi» jaiyndaǧy aqyn tolǧanystaryn älımız jetkenşe bırşama taldaǧan siiaqtymyz. Al, qalǧan qanaǧat, rahym ūǧymdaryna aqyn qandai astar berdı eken? Ony da 37-şı sözınen tabamyz. «Özıŋ üşın eŋbek qylsaŋ, özı üşın ottaǧan haiuannyŋ bırı bolasyŋ; adamşylyqtyŋ qaryzy üşın eŋbek qylsaŋ, Allanyŋ süigen qūlynyŋ bırı bolasyŋ». Iаǧni, bailyqtyŋ qasietı sonda, onyŋ raqat-qyzyǧyn sol igılıktı jasaǧan adam ǧana emes, ainala töŋıregı, qoǧam da bırge köruge tiıs. Būl – demeuşı degennen joǧary ūǧym. Mesenattyq. Damyǧan elderdıŋ mädenietın, jalpy ruhani älemın körkeitıp jatqan qarjy közınıŋ bırı osy mesenattyq. Tomskıde oquda bolǧanynda aptasyna bır-aq ret et dämın tatyp, keudesıne suyq tigızıp kürkıldep jürse de «Qaraŋǧy qazaq kögıne örmelep şyǧyp kün bolam, qaraŋǧylyqtyŋ kegıne kün bolmaǧanda kım bolam!» dep jas qiialyn biıkterge samǧatqan aqyn Sūltanmahmūt Toraiǧyrov el jasta­ryn öner-bılımge tartatyn «Şoŋ» bırlestıgın qūrsam» degen nietpen, bai aǧaiyny Şoŋnyŋ aulyna kelmei me. Şoŋ bi kömek körsetudıŋ or­nyna bodandyq qyzmetı üşın Resei patşasynan syiǧa alǧan äldebır zattaryn, şen-şekpenın körsetıp maqtanumen bolady. Myŋdaǧan qazaq jastarynyŋ ümıtı men armanyn arqalaǧan aqyndy bır şäi bergenıne mäz bolyp, qūr qol şyǧaryp salady. Şoŋ siiaqtylardyŋ bailyǧy otarşy patşaǧa jaǧynudan, halqyn onymen bırlesıp qanaudan qūralǧanyn jaqsy bıletın Sūltanmahmūt zaman syryn aiǧaqtaityn «Bır üide jiiuly eken qazyna mal» deitın ataqty öleŋın jazady. Aqynnyŋ qolynan basqa ne kelsın…

Älemdı oimen şolǧan Abaidai hakımnıŋ öz nazaryn eŋ aldymen är eldıŋ tūrmys-tırşılıgıne salary haq. Şynynda, qazaqty qazaqpen emes, basqa el-jūrttarymen salystyruy tegın be? Abai ömır sürgen uaqyt – Batysta kapitalizmnıŋ dami bastaǧan kezı. Qūrlyqtar temır joldarmen, telegraf symdarymen kestelenıp jatty. Mūhittardy erkın şarlaǧan alyp kemeler jasaldy. Aspan asty domna, marten peşterınıŋ qaraqojalaq tütınderımen tūmşalandy. Diupon, Morgan, Ford, Rokfeller, Nobel, Krupp siiaqty alǧaşqy alpauyttardyŋ ataǧy jer jardy. Öndırıstı, eŋbektı qalai ūiymdastyru kerek, paidany qalai jasaidy, bailyqty qalai qūraidy, aǧylşyn, nemıs, fransuz ǧalymdarynyŋ ǧylymi eŋbekterı jer-dünienı şarlady. Abai poeziiaǧa, filosofiiaǧa, tarihqa, dınge qatystylardy ǧana ızdestırıp oqyp, orys dostarynan tek osylar jaiyndaǧy äŋgımelerdı ǧana tyŋdady desek, qatty qatelesemız. Öitkenı, özımız baiqaǧandai, Abaidyŋ öleŋderı men ǧaqliialaryndaǧy bizneske qatysty aitylǧan oilaryn zertteuımızdıŋ barysynda onyŋ ekonomikaǧa, jalpy eŋbektı ūiymdastyruǧa bailanysty eŋbektermen de keŋ tanys bolǧandyǧy aiqyn körınıp tūrdy. Tek sony öz ortasyna, zamanyna laiyqty tılmen, qarapaiym qazaqqa tüsınıktı ūǧymdarmen jetkızdı. İä, Abai köptegen elderdıŋ şaruaşylyqty ūiymdastyruda qazaqtarǧa qaraǧanda şyrqap alǧa tüsıp ketkenın aŋdady. Būlai qala berse, eşqaşan erkındık, teŋdık timei, qaraŋǧy meşeulıkten şyǧa almai qor bolaryn tüsındı. Jastyq şaq, mahabbat, jalpy bükıl şyǧarmaşylyǧynda «talap, eŋbek, tereŋ oi» dep qaqsai beruı sondyqtan. Öitkenı, adamzat qoǧamyndaǧy eŋ bırınşı basty öner – ömırdı jaŋǧyrtyp, jaqsartatyn, tūrmysty türlendırıp mändı de sändı qylatyn, adamnyŋ tändık te, ruhani da – barlyq sūranystaryn tolyq qamtamasyz ete alatyn qūdırettı küş – käsıpkerlık ekenın Abai jaqsy bılgen.

Öten AHMET, önertanuşy