Körnektı filolog-ǧalym, akademik Zäki Ahmetovtyŋ tuǧanyna – 85 jyl
3 mamyrda L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde «Zäki Ahmetovtyŋ ǧylymi zertteulerı jäne qazırgı ädebiettanudyŋ teoriialyq mäselelerı» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia öttı. Halyqaralyq deitın sebebımız, oǧan özımızdıŋ filolog ǧalymdarymyzben qatar, Qazan federaldyq universitetınen, Türkiianyŋ Ege (Egei) universitetınen, Qyrǧyzstannyŋ Tıl jäne ädebiet institutynan kelgen ǧalymdar qatysyp, Zäki Ahmetovtyŋ tūlǧalyq qasietı, söz önerınıŋ teoriiasyna, qazaq öleŋınıŋ qūrylysyna, ädebiettanu ädıstemesıne, Abaitanu men Äuezovtanuǧa qomaqty üles qosqan ǧalymdyǧy turasynda tereŋ pıkırler, tebırenterlık estelıkter aitty. «Astana aqşamy» gazetı taǧylymdy basqosuda aitylǧan jaqsy pıkırlerdıŋ bır parasyna gazet betınen oryn berudı jön kördı.
Uälihan Qalijan, M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktory, f.ǧ.d, QR ŪǦA korrespondent-müşesı:
Özımdı Zäki mektebınen şyqqandar sanatyna qosamyn
– «Dünie būraŋdaǧan bır qisyq jol» degendei är adamnyŋ taǧdyrynda tosyn, kürmeuı qiyn jaǧdaiattar bolyp jatady. Menıŋ de ömırımde sondai sät bolǧan. 1999 jyl. «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ bas redaktorlyǧynan ketuge tura keldı. Bıraq adamnyŋ saǧyn syndyrmaityn, taǧdyryn araşalaityn, ǧaziz basyn tömendetpeitın ǧylym eken.
Köpten berı jinaqtalyp, taraulary tügel jazylyp qoiǧan doktorlyq jūmysymdy tartpadan şyǧardym. Akademik aǧalarym Rymǧali Nūrǧali, Zeinolla Qabdolov, Zäki Ahmetov üşeuı esımdı jiǧyzdy.
– Baspalarmen tyǧyz jūmys ıste. Är tarauyŋ jeke-jeke taqyryp, solardy kıtapşa etıp bastyr. Sonan soŋ bırıktırıp monografiia şyǧarasyŋ, – dedı akademik Zäki Ahmetov. Osy kezdesu Zäki aǧany tuǧan aǧamdai jaqyndastyryp jıberdı. Özımdı Zäki mektebınen şyqqandardyŋ sanatyna qosamyn. Dissertasiialyq jūmysymnyŋ bır tarauy ūly Abaidyŋ dıni-ruhani közqarastaryna, dıni aǧartuşylyǧyna arnalyp edı. Sondyqtan osy tūsta akademik Zäki Ahmetovtyŋ Abaidyŋ aqyndyq älemıne arnalǧan monografiiasyn közdıŋ maiyn tauysa oqyǧan bolarmyn. 1995 jyly jariialanǧan «Abaidyŋ aqyndyq älemı» atty zertteuın jiı qolǧa alyp, ǧylymi oiymdy tüzep otyramyn. Zäki Ahmetov Abaitanu jolynda eŋ äuelı Ahmet Baitūrsynovtyŋ sözderın köşbasşy etıp alady. Abaidy da synap-mınegender az bolmapty. Mysaly, Ydyrys Mūstambaiūly degen bıreu «Abai öleŋderınıŋ keibıreuı naşarlau, bostau keledı» dep synapty. Ol «İnternatta oqyp jür», «Soqtyqpaly-soqpaqsyz jerde östım», «Men kelmeske ketermın tük öndırmei» dep keletın öleŋderdı mysalǧa alyp, «kemelıne kele almai ketken aqyn» dep qorytady. Mıne, osy synǧa aitylǧan Zäki Ahmetovtyŋ pıkırıne nazar audaralyqşy: «Tük öndırmei ketermın degenı, ärine, qoǧam ömırın özgertpek bolǧan, zamandy tüzetpek bolǧan degen maǧynada aitylǧan. Onyŋ üstıne poeziiadaǧy aqynnyŋ sözı, lirikalyq tūlǧanyŋ atynan aitylǧan söz astarly tereŋ maǧynaly keledı. Ony tūp-tura jadaǧai tüsınuge bolmaidy» deidı ol. Sol siiaqty 1923 jyly Ǧabdyrahman Saǧdi degen synşy «Aqjol» gazetınde «Abai» atty maqala jariialap, madaqtai otyryp, ūly aqynǧa «öleŋderımen adamzattyŋ özınen bezgendıgın aŋǧartady» dep syn taǧady. Al Zäki Ahmetov ony basqaşa tüsınedı: «Abai halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, ömırde ädıletsızdık, qiianatşyldyq köp dep nalyǧan bolsa, ony ömırden taryǧuşylyq, küirektık dep synau müldem orynsyz…» dei kelıp, Mūhtar Äuezovtıŋ 1922 jyly jazylǧan «Qazaq ädebietınıŋ qazırgı däuırı» maqalasynan: «Abai öleŋderınde sülderı qūryǧan zar da, älı qūryǧan uaiym da joq. Onyŋ ornynda qazaq ömırınıŋ kem-ketıgın tüsıngen köz aşyqtyq bar, däleldep auruyn tauyp, emın aitqan şyraqtyq bar…» degen däiek keltıredı.
Abdyldajan Ahmatäliev,
Ş.Aitmatov atyndaǧy Tıl jäne ädebiet institutynyŋ direktory, akademik:
Qazaq-qyrǧyz ädebi bailanysynyŋ altyn köpırı
– Bız qyrǧyzdar qazaq elımen aradaǧy mädeniet, ädebiet tūrǧysyndaǧy qatynastardy söz qylǧanda, negızınen üş tūlǧany – Şoqan Uälihanovty, Mūhtar Äuezovtı, Zäki Ahmetovty airyqşa ataimyz. «Prozaikterdıŋ bärı Gogoldıŋ şinelınen şyqqan» degen söz bar emes pe, sol siiaqty qyrǧyz ädebiettanuşy ǧalymdarynyŋ bır parasy, onyŋ ışınde özım de barmyn, Zäki Ahmetovtyŋ şinelınen şyqqan jandarmyz. Ol kısı ensiklopedist ǧalym edı. Alǧaş ret 1980 jyly tanystym. Menıŋ «Şyŋǧys Aitmatov jäne qyrǧyz-qazaq ädebi bailanysy» degen kandidattyq dissertasiiama opponent boldy. Keiın 1991 jyly Zäki Ahmetov, Zeinolla Qabdolov, Tūrsynbek Käkışevterdıŋ pıkırımenen doktorlyq dissertasiiamdy qorǧadym. Ol kısı ömırınıŋ soŋǧy sätıne deiın, iaǧni 2002 jylǧa deiın Qyrǧyzstan Tıl jäne ädebiet institutynyŋ dissertasiialyq keŋesıne müşe bolyp, jüzden astam ǧylymi eŋbektıŋ qorǧaluyna septıgı tidı. Dünieden ozar aldynda da, Bışkekke ǧylymi keŋestıŋ jūmysyna qatysyp, qaitarynda «Endı men kelemın be, kelmeimın be, bır Alla bıledı. Būdan bylai aramyzdy jastar jalǧasyn» dep tılek aityp edı. Bes jyldan keiın toqsan jyldyǧy atap ötıledı. Sol kezde bıraz ǧylymi eŋbekterın qyrǧyz tılıne audaryp, kıtap qylyp şyǧarmaq oiymyz bar.
Qūlbek Ergöbek,
A.İassaui atyndaǧy qazaq-türık universitetınıŋ prorektory, f.ǧ.d:
Beisenbai Kenjebaevtyŋ talantty şäkırtı
– Bız Zäki Ahmetovtyŋ şäkırtımız, ekınşı jaǧynan ol kısı bızdıŋ universitette de tört-bes jyl professorlyq qyzmet atqardy, oqu ornynyŋ bedelın köteruge yqpal ettı. Zäkeŋnıŋ bır ūstazy, qauyrsyn qanat balapan kezınen baptaǧan tälımgerı Beisenbei Kenjebaev edı. 1943-1944 jyly boluy kerek, on bes jasar Zäki QazGU-ge kelgen. Qasynda bır joldasy bar. Ekeuı matematika fakultetınıŋ habarlandyruyn qarap tūr eken. Beisenbai Kenjebaev filologiia fakultetı dekanynyŋ mındetın atqaruşy eken. Ol kezde jurnalistika fakultetı filologiianyŋ bır bölımı ǧana edı. Beisenbai Kenjebaev körıp qalyp, balalardan jön sūraidy.
– Ūlttyq aspaptarda oinai alasyŋ ba? Öleŋ-jyrdy ūnatasyŋ ba? – degen sūraqtar qoiady. Zäkeŋ skripkada oinaitynyn, öleŋ jazatynyn aitady. Sodan Beisekeŋ jarmasa ketedı. Söitıp, Zäki Ahmetov şeşımın özgertıp, filologiia fakultetıne qūjattaryn tapsyrypty. Taǧy bır detal. Universitet bıtırgende, Zäkeŋ «Abaidyŋ estetikasy» degen taqyrypta diplom jūmysyn qorǧaǧan. Mūqaŋnyŋ yjdahattylyǧyn bılesızder, baǧany säl-päl tömendetıp qoiu turaly äŋgıme jürgende, taǧy ūstazdyq bedelın salyp osy Beisekeŋ söz lämın aitqan eken. Ärı jiyrmaǧa tola qoimaǧan Zäkeŋe diplom bırden berılmei, bır jyl kütuge tura keledı. Sol kezde Beisekeŋ özınıŋ joldasy Ǧalym Ahmetov degen audarmaşy aǧamyzdyŋ qolyna tapsyryp, baspaǧa jūmysqa aldyrtady.
Diplom alǧasyn, alǧaşqy ǧylymi eŋbegı «Qazaq öleŋınıŋ qūrylysy» degen taqyrybyn osy Beisenbai Kenjebaev ūsynǧan. Taǧy bır derek, Leningradtaǧy Şyǧystanu institutynyŋ professory, ataqty türkolog, eskı dosy Sergei Efimovich Malovpen tabystyryp, aspiranturaǧa tüsıredı. Soǧystan keiın eldıŋ eŋsesı endı-endı tıktelıp kele jatqan şaq. Aspirantura ärqandai sebeptermen ekı-üş ai toqtap qalǧan kezde, Beisenbai Kenjebaev aǧamyz Zäki Ahmetovtyŋ soŋynan aqşa salyp tūrǧan eken. Mūndai qamqorlyqty bügın qai ūstaz jasaidy? Būl estelıkterdı men Beisenbai Kenjebaevtyŋ kündelıgınen alyp otyrmyn. Däl sondai äkelık qamqorlyqty Zäkeŋ keiın qazaq ädebiettanuyna qosylǧan jas tolqynǧa körsettı. Mysaly, 1995 jyly menıŋ doktorlyq dissertasiiamdy osy Zäki Ahmetov aǧamyz ekı sözge kelmei oqyp bergen edı.
Daiyndaǧan Edıl Bökeev
