Astanada 21 qaraşa künı Qazaqstan Respublikasy sudialarynyŋ kezekten tys 7-şı sezı ötedı. Osy alqaly jiyn qarsaŋynda QR Äskeri sotynyŋ töraǧasy Säken Jüsıpahmetūly Abdullaev myrzamen bolǧan sūhbatty jariialap otyrmyz.
– Jaqyn arada Astana qalasynda kezekten tys 7-şı sudialar sezınıŋ ūiymdastyryluy josparlanyp otyr, atalmyş şara turaly qysqaşa aityp ötseŋız?
– İä, qaraşa aiynyŋ 21-şı jūldyzynda Astana qalasynda respublika sudialarynyŋ kezekten tys 7-şı sezınıŋ ötuı josparlanuda.
Būl jiynda elımızdıŋ sot jüiesıne qatysty köptegen maŋyzdy mäseleler qaralady dep kütılude. Sudialardyŋ kezekten tys sezın şaqyru turaly şeşım Ūlt josparynyŋ 19-şy qadamyn ıske asyru jäne Sudialar ädebınıŋ jaŋa kodeksın qabyldau qajettıgıne bailanysty qabyldandy.
Men būl sezge Qazaqstan Respublikasy Äskeri soty atynan delegat retınde qatysqaly otyrmyn jäne sudialar sezıne jetınşı ret qatysuym bolmaqşy.
– Bügıngı künge deiın sudialardyŋ alty sezı ötkızılgen. Olar memlekettıŋ sot jäne qūqyq jüielerıne qandai özgerıster alyp keldı?
– Respublika sudialarynyŋ sezı – maŋyzdy basqosu, sudialar asyǧa kütetın märtebelı jiyn. Būl basqosudy qazylardyŋ qūryltai jiyny deuge de bolady.
Būl jiynnyŋ maŋyzyn arttyryp, aitylǧan mäselelerdıŋ ömırşeŋ bolyp, qoldanysqa enuıne Elbasynyŋ özı tıkelei qoldau körsetıp keledı. Jiynǧa Memleket basşysy qatysyp, aitylǧan ūsynys-pıkırlerdı sudialar öz qūlaǧymen tyŋdaǧandyqtan, sot salasynyŋ mäselelerı de tez şeşımın tauyp, jaŋa reformalar jyldam qarqyn alyp ketude.
Eŋ bırınışı sudialar sezı 1996 jylǧy 19 jeltoqsanda Almaty qalasynda ötkızılgenı özderıŋızge mälım.
Osy ötken alty sezdıŋ nätijesı boiynşa «Qazaqstan Respublikasynyŋ Sudialar odaǧy» qoǧamdyq bırlestıgı qūrylyp, Sudialar ädebı kodeksı jäne Sudialar odaǧy filialdarynyŋ erejesı bekıtılgen. Mamandandyrylǧan audanaralyq sottar qūrylyp, özderıne artylǧan senımın aqtauda. Būdan basqa, alqa biler soty instituty, mediasiia instituty engızıldı.
Sudialyqqa kandidattardyŋ ırıkteu tärtıbı belgılenıp, zaŋnamalyq tūrǧyda bekıtıldı. Sottar qyzmetınıŋ zaŋnamalyq jäne ıs jürgızu normalary jüielı türde jetıldırılıp, sot qūrylymy ärı qarai damytyluda.
Altynşy sezde sudialardyŋ jüktemesı turaly kürdelı mäsele keŋınen qozǧalyp, Joǧarǧy Sot töraǧasynyŋ ūsynysy negızınde Elbasymen sudialarǧa jäne mamandarǧa arnalǧan qosymşa ştattyq bırlıkter engızıldı.
– Qazırgı taŋda Sudialar ädebınıŋ jaŋa kodeksın qabyldaudyŋ qandai qajettılıgı bar? Onyŋ būrynǧy nūsqasynan erekşelıgı qandai?
– Sudia bolmysy, mınez-qūlqy, onyŋ adamgerşılıgı, moraldyq-etikalyq beinesı bärınen joǧary boluy tiıs. Sudiaǧa degen talap küşeitılmei, halyqtyŋ senımı artady degenge senu qiyn. Sol sebeptı zaman talabyna sai halyqtyŋ sotqa, sudialarǧa degen senımın būrynǧydan da arttyru maqsatynda sudialardyŋ Ädep kodeksın jaŋartu men jetıldıru qajettılıgı tuyndady.
Bügıngı künı qoldanystaǧy Ädep kodeksı 2009 jyly qabyldanǧan edı. Jaŋa kodeks jobasy būrynǧysyna qaraǧanda kölemdı. Onda sybailas jemqorlyqqa jol bermeu, sudia ädebın saqtau, parasattylyq pen joǧary adamgerşılıktı, käsıbi bılıktılıktı jandandyru qajettılıgıne erekşe köŋıl bölıngen. Kodekste sudialarǧa halyq tarapynan qoiylǧan talaptar eskerılgen jäne küşeitılgen dep sanaimyz.
– Är sezde sot jüiesınıŋ qoljetımdılıgın, aşyqtyǧyn qamtamasyz etu mäselelerı talqylanady. Osy baǧytta qandai jūmystar atqarylǧan?
– Sudialardyŋ alǧaşqy sezınen bastap qolǧa alynǧan şaralardyŋ nätijesınde qazır sottyŋ barlyq jūmysy azamattarǧa alaqandaǧydai aşyq, anyq körınıp tūr. Ärbır azamat aşyq sot prosesıne qatysyp, sot töraǧasynyŋ qabyldauynda bola alady.
Sondai-aq, zamanaui aqparattyq tehnologiialardyŋ kömegımen sot jūmysyn jäne ıster boiynşa sot aktılerın köruge, sudialar qyzmetın jeŋıldetuge jol aşylǧan. Oǧan qosa, sot organdary būqaralyq aqparat qūraldarymen tyǧyz jūmys jasauda.
Būdan basqa, osy jyldan bastap qoǧamdyq bastaumen öz qyzmetın jüzege asyratyn oblystyq jäne oǧan teŋestırılgen sot janyndaǧy konsultativtık-keŋesşı organ – sottarmen özara ıs-qimyl jönındegı keŋesterı qūryldy. Keŋes sudia lauazymyna kandidattardyŋ moraldyq-adamgerşılık qasietterın baǧalau, kandidattardy ırıkteu resımıne qatysuǧa azamattar men qoǧamdyq bırlestıkterdı tartu maqsatynda qūryldy. Būl sudia lauazymyna kandidattardy ırıkteu barysynda osy prosestıŋ aşyqtyǧyn qamtamasyz etudıŋ taǧy bır joly bolyp tabylady.
– «100 naqty qadam» Ūlt jospary şeŋberınde sot jüiesınde qandai özgerıster oryn aldy? Elımızdıŋ täuelsızdık jyldarynda sot jüiesı qandai jetıstıkterge qol jetkızdı, sol turaly toqtalyp ötseŋız?
– Elbasynyŋ «100 naqty qadam» Ūlt josparyna keletın bolsaq, būl jospardyŋ 11 qadamy sot jüiesın reformalauǧa baǧyttalǧan. Olardy jüzege asyru Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Sotyna jüktelıp, bügıngı künı olardyŋ 10 qadamy tolyq oryndaldy.
Osy baǧdarlama şeŋberınde Qazaqstan sot jüiesı bes satyly sot jüiesınen üş satyly jüiesıne köştı. Sot jüiesın jetıldıru, oŋtailandyru, jeŋıldetuge qatysty 70-ke juyq zaŋ normalary qoldanysqa engızıldı. Olardyŋ negızgısı 2015 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap qoldanysqa engızılgen jaŋa Qylmystyq kodeks, Qylmystyq prosessualdyq jäne qylmystyq atqaru kodeksterı.
Osydan basqa, 2015 jylǧy 31 qazanda Memleket basşysy Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa Azamattyq prosestık kodeksıne qol qoidy. El Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧynda alǧaş ret zaŋǧa qol qoiu räsımı BAQ ökılderınıŋ qatysuymen jariialy türde öttı. Būl atalǧan kodekstıŋ barşa halyq üşın maŋyzdylyǧyn bıldıredı.
Baǧdarlama negızınde barlyq sot otyrystaryn 100% dybys-beine jazba qūrylǧysymen qaraluy qamtamasyz etıldı. Qazaqstan Respublikasy Prezidentı janyndaǧy akademiianyŋ Sot törelıgı instituty «Joǧarǧy Sottyŋ janyndaǧy Sot törelıgı akademiiasy» bolyp qūryldy. Ol sot jüiesı kadrlaryn qaita daiarlaudy, olardyŋ bılıktılıgın arttyrudy jäne ǧylymi qyzmettı jüzege asyratyn joǧary oqu orny bolyp tabylady.
Joǧaryda atalyp ötken sot jüiesınıŋ jetıstıkterınen basqa, osy ötken täuelsızdık jyldary sot jüiesı zaman talabyna sai sot ısın jürgızudı elektrondy formatqa köşırdı. Oǧan köşu joldary bırneşe servisterden tūrady, olardyŋ bırı – «Sot kabinetı» elektrondyq servisı. Būl aqparattyq servis sot organdarynyŋ onlain qyzmetterıne qol jetkızuge arnalǧan bıryŋǧai tereze jäne ol sot törelıgın jüzege asyrudy oŋtailandyruǧa, sot ısın jürgızudıŋ barynşa aşyqtyǧyn qamtamasyz etuge arnalǧan.
– Jalpy, özıŋız basqaryp otyrǧan Äskeri sottardyŋ jüiesı jäne qūrylymy turaly aityp ötseŋız? Qaralatyn ısterdıŋ köp bölıgı qandai? Onyŋ özge sottardan aiyrmaşylyǧy turaly bılgımız keledı?
– Äskeri sottar Qazaqstan Respublikasynyŋ sottar jüiesınıŋ qūramyna kıredı jäne bırınşı bolyp qūrylǧan mamandandyrylǧan sot bolyp tabylady. Qūrylymy jaǧynan äskeri sottardyŋ basqa sottardan asa aiyrmaşylyǧy joq. Qazaqstan Respublikasy äskeri soty oblystyq deŋgeidegı sottarǧa teŋestırılgen bolyp tabylady jäne apelliasiialyq satydaǧy ısterdı qaraidy. Onyŋ qūrylymy bırınşı satydaǧy 10 garnizondyq äskeri sottardan jäne Qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq äskeri sotynan tūrady. Barlyq garnizondyq äskeri sottar elımızdıŋ oblystyq deŋgeidegı 10 qalasynda jäne Astana qalasynda Qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan äskeri soty ornalasqan.
Äskeri sottardyŋ eŋ basty özgeşelıgı ol tek äskeri qyzmetşılerge, äskeri basqaru organdaryna qatysty ısterdı ǧana qaraidy.
Qaralǧan ısterdıŋ köp bölıgın tūrǧyn üi mäselelerı boiynşa, sonymen bırge eŋbek daulary boiynşa aryzdar qūraidy. Al qylmystyq ıster boiynşa äskeri qyzmetşiler arasyndaǧy özara qarym-qatynasynyŋ jarǧylyq qaǧidalaryn būzu, bilikti asyra paidalanu jönındegı äskeri ıster. Sonymen qatar, äskeri qyzmetşılermen jūmystan tys uaqytta jasalǧan jalpy qylmystar boiynşa da ıster bar.
Äskeri sottarmen qaralatyn qylmystyq ıster ärqaşan qoǧamda qyzyǧuşylyq tudyrady. Sebebı, sottaluşylar ärtürlı şendegı äskeri qyzmetşıler, qatardaǧy jauyngerden bastap generaldarǧa deiın.
– Qorytyndylai kele, aitar tılegıŋız bar ma?
– Sudialar odaǧynyŋ ötken VI sezınde Elbasy N.Nazarbaev söilegen sözınde: «Halqy zaŋyn syilaityn, sotyna senetın qoǧam – eŋ damyǧan qoǧam. Bızdıŋ maqsatymyz – däl sondai qoǧam qūru» dep atap körsettı.
Sondyqtan sezde qabyldanatyn sudialardyŋ jaŋa Ädep kodeksı jäne talqylanatyn basqa da mäseleler sot jüiesın odan ärı jetıldırıp, sudialardyŋ täuelsızdıgın küşeitıp, halyqtyŋ sot jüiesıne degen senımın odan ärı arttyryp, osy maqsatqa qyzmet etedı degen oidamyn.
Sudialar qauymdastyǧyna sot jüiesın jetıldıru jolynda jemıstı eŋbek, al är sudiaǧa sot törelıgın jüzege asyruda täuelsızdık, zaŋdy jäne ädılettı şeşım qabyldap, halyq senımıne ie boludy tıleimın.
